“Navoiyning epik merosi” modulini o‘qitishda shaxsiy-insonparvarlik yondashuvi texnologiyasidan foydalanish - Литература - Дипломные работы

“Navoiyning epik merosi” modulini o‘qitishda shaxsiy-insonparvarlik yondashuvi texnologiyasidan foydalanish

Загружено в:

24.09.2019

Скачано:

0

Размер:

495.5 KB

“Navoiyning epik merosi” modulini o‘qitishda shaxsiy-insonparvarlik yondashuvi texnologiyasidan foydalanish mavzusidagi BITIRUV LOYIHA ISHI 1 Doston timsollarining ramziylik hususiyatlari

MUNDARIJA Kirish ………………………………………………………...................................3 I BOB. “NAVOIYNING EPIK MEROSI” MODULINI SHAXSIY- INSONPARVARLIK YONDASHUVI TEXNOLOGIYASI ASOSIDA O‘QITISHNINGNING NAZARIY ASOSLARI 1.1. “Navoiyning epik merosi” modulini shaxsiy-insonparvarlik yondashuvi texnologiyasi asosida tashkil etishning ustuvor yo‘nalishlari………......................9 1.2. Shaxsga yo‘naltirilgan ta'lim texnologiyasining mazmun-mohiyati va pedagogik imkoniyatlari………………………………………………………….25 II BOB. “NAVOIYNING EPIK MEROSI” MODULINING O‘QUV- USLUBIY TA’MINOTI 2.1. Ma’ruza matni..................................................................................................45 2.2. Modul yuzasidan ishlanma va amaliy topshiriqlar………………………..64 2.3. Nazorat topshiriqlari va mustaqil ta’lim yuzasidan ko‘rsatmalar.................69 XULOSA ................................................................................................................76 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI .........................................82 2 Doston timsollarining ramziylik hususiyatlari

Mavzuning dolzarbligi. Tarixdan ma'lumki, jamiyat rivoji ta'lim- tarbiyaning tadrijiy taraqqiyoti bilan uzviy bog‘liqdir. Prezident I. A. Karimov ta'kidlaganidek, “Aslida ta'lim-tarbiya sohasidagi islohotning chegarasi yo‘q. Toki hayot davom etar ekan, ta'lim ham, tarbiya ham zamon o‘rtaga qo‘yayotgan yangi- yangi talablarga ko‘ra mustaqil ravishda o‘zgarib-yangilanib boraveradi” 1 . O‘zbekiston Respublikasining ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy jihatdan taraqqiy etishi ezgu ma'naviy-axloqiy sifatlarga ega bo‘lgan, muayyan soha bo‘yicha nazariy va amaliy bilimlarni puxta o‘zlashtirgan, kasbiy faoliyatida yutuqlarga erisha oladigan kadrlarning tayyorlanishiga bog‘liq. Bunda ta'lim jarayonida o‘quvchilarda Alisher Navoiy asarlari qahramonlariga xos ezgu ma'naviy fazilatlarni shakllantirish katta o‘rin tutadi. Ammo bugunning o‘quvchisiga bugunning usuli bilan ta'lim berilgandagina samaraga erishish mumkin. Demak, Navoiy epik asarlarini o‘quvchilarga ta'limning zamonaviy usullari orqali o‘rgatish yo‘llarini tadqiq etish dolzarb ilmiy-pedagogik muammodir. I. A. Karimov “Yuksak ma'naviyat — yengilmas kuch” asarida Alisher Navoiy adabiy merosining yosh avlod tarbiyasida tutgan o‘rni haqida: “Biz bu bebaho merosdan xalqimizni, ayniqsa, yoshlarimizni qanchalik ko‘p bahramand etsak, milliy ma'naviyatimizni yuksaltirishda, jamiyatimizda ezgu insoniy fazilatlarni kamol toptirishda shunchalik qudratli ma'rifiy qurolga ega bo‘lamiz” 2 ,- degan edi. Chindan ham Navoiyning ma'naviy, aqliy, jismoniy jihatdan yetuk qahramonlar tasvirlangan asarlari yoshlarning barkamol bo‘lib shakllanishida muhim o‘rin tutadi. Demak, Alisher Navoiyning komil insonga xos ma'naviy fazilatlar aks ettirilgan epik asarlarini o‘rgatishning samarali usullarini tadqiq etish, bu borada o‘qitish amaliyotiga qo‘l keladigan tavsiyalar tizimini ishlab chiqish o‘ta dolzarb ilmiy-metodik muammodir. Muammoning o‘rganilganlik darajasi. Shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim texnologiyalari asosida mashg‘ulotlarini tashkil etish masalalari E.V.Bondarevskaya, I.A.Kolesnikova, N.G.Svinina, N.A.Alekseyev, S.V.Kulnevich, M.R.Davletshin, E.G‘oziyev, J.G‘.Yo‘ldoshev, R.G‘.Safarova, Sh.Qurbanov, E.Seytxalilov, B.R.Adizov, R.SH.Ahliddinov, O‘.Q.Tolipov, 3 Doston timsollarining ramziylik hususiyatlari

Sh.Q.Mardonov, F.R.Yuzlikayev, U.Sh.Begimqulov, N.M.Egamberdiyeva, U.Q.Musayev, G.N.Najmiddinova, E.R.Yuzlikayeva, B.X.Xodjayev, B.Ma’murov kabi mutaxassislarning ishlarida o‘rganilgan. Bu sohada ko‘p qirrali yondashuvlarning mavjudligiga qaramasdan shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim jarayonini tashkil etish, uni boshqarish, o‘qituvchi faoliyatini mazmun, metod va sifat jihatdan takomillashtirish, uni shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim jarayonini amalga oshirishga tayyorlash kabi muammolar o‘z yechimini kutmoqda. So‘nggi yillarda pedagogik menejment va shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim jarayonini boshqarish sohasiga oid V.A.Karakovskiy, Y.A.Konarjevskiy, L.I.Novikova, M.M.Po tashnik, R.X.Shakurov, T.I.Shamova, R.Sh.Ahlidinov, R.H.Djurayev, Sh.Qurbanov kabilarning ishlari bunga misol bo‘la oladi 1 . Masalaning ikkinchi jihati zamonaviy ta’lim texnologiyalarini Alisher Navoiy epik merosiga tatbiq etishdir. Yildan yilga navoiyshunoslikning hududi va ilmiy qamrovi ortib, alohida fan maqomiga yetdi. Ammo sho‘ro davrida shoir asarlarini o‘rganish muayyan cheklanishlar bilan amalga oshirilgani ma'lum. Alisher Navoiy asarlarini o‘qitish borasida tadqiq qilinishi lozim bo‘lgan masalalar juda ham ko‘pligidan uni ochilmagan qo‘riq deyish mumkin. Garchi, maktablarda adabiyot tizimli yo‘sinda o‘qitila boshlangandan buyon Alisher Navoiy asarlari o‘rganib kelinsa-da, uni o‘quvchilarga o‘rgatishning samaradorligini oshirish yo‘llari yetarlicha tadqiq etilmagan. G.Rahimovaning “Alisher Navoiy hayoti va ijodini sakkiz yillik o‘zbek maktablarida o‘rganish” mavzusidagi nomzodlik ishi bu boradagi ilk qadamlardan edi. G.Rahimovaning dissertatsiyasi Alisher Navoiy ijodini V-VIII sinflarda o‘rganish muammosiga bag‘ishlanib, shoir hayoti va faoliyati, uning dasturga kiritilgan asarlarini o‘rgatish yo‘llari tadqiq etilgan. Dissertatsiyada ulug‘ shoir epik asarlari tarkibidagi masal, hikoya va asosiy matndan uzib olingan ayrim parchalarni o‘rgatish muammolariga to‘xtalgan. Chunki olima o‘z tadqiqotini o‘quv dasturlari holatiga moslashga majbur bo‘lgan. Ishda shoirning epik asarlariga sho‘ro davri talablari asosida yondashilgani sababli 1 Lutfullayeva N. Hamkorlik ta’lim texnologiyalari asosida “Ijtimoiylashuv omillari va vositalari” modulini o’qitish (BLI). – Toshkent: 2016, 69 b. 4 Doston timsollarining ramziylik hususiyatlari

chiqarilgan ilmiy xulosalarning katta qismi bugungi pedagogik qarashlarga ham, adabiy ta'limning maqsadiga ham mutlaqo to‘g‘ri kelmaydi. A.Hasanovaning “Yuqori sinflarda Alisher Navoiy hayoti va ijodini o‘rganish” 2 mavzusidagi nomzodlik dissertatsiyasinining uchinchi bobi “Xamsa”ning asosiy dostonlaridan biri “Farhod va Shirin”ni o‘rganish usullariga bag‘ishlangan bo‘lib, unda dostonni o‘tishda matn ustida ishlash, sharhli o‘qish, doston mazmuni asosida insho yozdirish yo‘llari haqida to‘xtalingan, tavsiyalar berilgan. Ishda dostonni o‘tishda suhbat metodidan foydalanish yo‘llari ham ko‘rsatilgan. Ammo timsollardan keltirib chiqarilgan xulosalar, obrazlarning o‘zaro munosabatlari borasidagi fikrlar sho‘ro mafkurasi talablariga moslashtirilgani uchun ham asar mohiyatini ochishga yetarlicha xizmat qilmagan. S.Dolimov, H.Ubaydullaev, Q.Ahmedov, A.Zunnunov, S.Ahmedov kabi tadqiqotchilar ham o‘z vaqtida Alisher Navoiy ijodini o‘rgatishning turli muammolari yuzasidan tadqiqot olib borganlar. Maktabda Alisher Navoiy asarlarini o‘qitish muammolariga sog‘lom qarashlar asosida yondashish istiqlol davrida yuzaga kela boshladi. Professor Q.Yo‘ldoshev “Yangicha pedagogik tafakkur va umumta'lim maktablarida adabiyot o‘qitishning ilmiy-metodik asoslari” deb nomlangan doktorlik dissertatsiyasida epik asarlarni o‘qitishning yo‘l-yo‘riq va metodlariga to‘xtalgan. Jumladan, epik asarlarni o‘qitishda o‘quvchilarning yosh va ruhiy xususiyatlarini hisobga olish, asarning hajmi yoki murakkablik darajasidan kelib chiqib, turli o‘quv tadbirlarini qo‘llash yuzasidan tavsiyalar bergan. Adabiyotshunos B.To‘xliyev: “Xamsa” dostonlarini o‘rganishda har bir dostonning tabiatiga ko‘ra o‘qitish metodini tanlashni hamda “Xamsa” dostonlarini talqin qilishda sujet va kompozitsiyaga alohida urg‘u berishni tavsiya qiladi. “Hatto ayni bir janrdagi epik asarlar tahlilida ham o‘ziga xos yondoshuvlar talab etiladi. Alisher Navoiyning “Xamsa”si tarkibida besh doston bor. Ularning barchasi bir xil janrda. Shunga qaramay, ularning har biri o‘z oldiga mutlaqo boshqa-boshqa badiiy-estetik 5 Doston timsollarining ramziylik hususiyatlari

maqsadlarni qo‘ygan. Demak, ularni tahlil qilishda ham shu andozadan kelib chiqish zarur bo‘ladi.” 2 Olima Q. Husanboyeva tomonidan tayyorlangan maxsus metodik tavsiyalarda Navoiyning “Hayrat ul-abror”, “Mahbub ul-qulub” dostonlari, ruboiy va qit'alarini o‘rgatish yo‘l-yo‘riqlari haqida zamonaviy adabiy ta'lim talablariga monand ravishda metodik tavsiyalar bergan. Bu borada metodist olim V. Qodirovning qarashlari alohida qimmat kasb etadi. U daho adib asarlarini o‘rgatishning umumiy muammolarini konkret asarlar misolida ko‘rsatib bergan. “Mumtoz adabiyotni o‘rgatishdagi keyingi murakkablik tasavvuf ta’limotining mumtoz asarlar poetikasiga ta’siri masalalari bo‘yicha o‘qituvchilar bilimining yetarli emasligidadir. Tasavvuf bizda nisbatan keyinroq o‘rganishga kirishilgan ilm bo‘lib, unga bo‘lgan munosabat, qarashlar endigina shakllanmoqda. U haqida yetarli tasavvur va to‘xtamga kelish uchun hali ko‘p ishlar qilinishi kerak... 90- yillar boshlarida adabiyot muallimlari tasavvuf ta ’ limoti to‘g‘risida eshitib- eshitmay, dastur va darsliklarga so‘fiyona asarlar kiritilgan edi. Bugungi kunda ham darsliklarda o‘rganish uchun havola etilayotgan mumtoz asarlarning aksariyati tasavvufga u yoki bu darajada aloqador bo‘lgan adiblarga tegishli. Ayniqsa, ishqiy mavzudagi she’rlarga munosabatni, tahlil va talqindagi yondashuvni oydinlashtirish zarur. Ularni o‘rganilayotganda ko‘pincha Yor obrazi zohiriy ma’noda inson (ayol), botinda Alloh nazarda tutilgan qabilidagi tahlillar urf bo‘lib qoldi. Hamma sh P e ’ rlarda ham shundaymi? Agar “ha” deyilsa, buni qanday isbot etiladi? “Yo‘q” deyilsa, qaysi she’rlarda Yor faqat inson obrazini, qanday she’rlarda zohirida insonu, botinida Yaratgan ifoda etilgan? Yor doim ham botinda Allohmi yoki boshqa xilqatlarni ham ifoda etadimi?.. Shuningdek, Navoiy “Xamsa”si dostonlaridagi tasavvufiy haqiqatlarni anglash va o‘quvchilarga tushuntirish uchun fundamental tadqiqotlar olib borilishi kerak.” 3 2 Тўхлиев Б. Адабиёт ўқитиш методикаси. – Т.: Алишер Навоий номидаги Ўзбекистон Миллий кутубхонаси нашрёти, 2010. 70 – 71 б. 3 Қодириов В. Умумтаълим мактабларида ўзбек мумтоз адабиёти намуналарини ўқитишнинг илмий-методик асослари. Пе д.ф.док. дисс..., - Т., 2012. 50 – 52 б. 6 Doston timsollarining ramziylik hususiyatlari

Lekin bu ishlarning birortasida ham Alisher Navoiy epik asarlarini zamonaviy usullarda o‘rgatish tizimini ishlab chiqish alohida ilmiy muammo sifatida qo‘yilmagan. Bitiruv loyiha ishining maqsadi – “Navoiyning epik merosi” modulini o‘qitishda shaxsga yo‘naltirilgan ta'lim texnologiyalarining imkoniyatlarini o‘rganish. Bitiruv loyiha ishiing vazifalari: 1. Shaxsiy-insonparvarlik yondashuvi texnologiyasining nazariy asoslarini o‘rganish; 2. Shaxsga yo‘naltirilgan ta'lim texnologiyasining pedagogik imkoniyatlarini aniqlash; 3. Shaxsga yo‘naltirilgan ta'lim texnologiyalarining mazmun-mohiyatini yoritish; 4. “Navoiyning epik merosi” modulini shaxsiy-insonparvarlik yondashuvi texnologiyasi asosida o‘qitishning o‘ziga xos jihatlarini tadqiq etish; 5. “Navoiyning epik merosi” modulining didaktik ta'minotini ishlab chiqish. Bitiruv loyiha ishi ob'ekti – Alisher Navoiy ijodini zamonaviy ta'lim texnologiyalar asosida o‘rganish va o‘rgatish jarayoni. Bitiruv loyiha ishining predmeti – “Navoiyning epik merosi” modulini shaxsiy-insonparvarlik yondashuvi texnologiyasi asosida o‘qitish. Tadqiqot metodlari: Ushbu bitiruv loyiha ishi pedagogik kuzatuv, suhbat, qiyosiy, pedagogik tajriba kabi ilmiy metodlar asosida amalga oshirildi. Tadqiqotning metodologik asoslari: Alisher Navoiyning epik merosi tadqiqiga bag‘ishlangan ishlar, «Ta'lim to‘g‘risida»gi qonun, «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi», Davlat ta'lim standartlari, O‘zbekiston Respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta'lim vazirligining Nizomlari va buyruqlari; shaxsga yo‘naltirilgan ta'lim texnologiyasi nazariyasiga oid fundamental tadqiqotlar. Tadqiqotning amaliy ahamiyati: tadqiqot natijasida “O‘zbek adabiyoti tarixi” fanining “Navoiyning epik merosi” modulini o‘qitishda shaxsga 7 Doston timsollarining ramziylik hususiyatlari

yo‘naltirilgan ta'lim texnologiyalaridan foydalanishning amaliy-texnologik jihatlari takomillashtiriladi. Ishning tuzilishi. Bitiruv loyiha ishi kirish, ikki bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 8 Doston timsollarining ramziylik hususiyatlari

1.1. “Navoiyning epik merosi” modulini shaxsiy-insonparvarlik yondashuvi texnologiyasi asosida tashkil etishning ustuvor yo‘nalishlari Adabiyot darslarida o‘rganish ko‘zda tutilgan epik asarlar hajman yirikligi, ularni lirik asarlar singari bir zarb bilan o‘qib bo‘lmasligi sababli bir o‘quv soati ichida matn bilan tanishish va tahlil qilish imkonsizdir. Ayni shu jihat epik asarlarni tahlil qilishning o‘ziga xosligini keltirib chiqargan ilk omildir. Epik asarlarda muallifning kechinmasi, tuyg‘usi lirikadagi kabi ochiq-oshkor tasvirga tortilmaydi. Bu tur asarlarda ko‘pincha hissiyot voqealar qa'riga berkitilgan bo‘ladi. Qahramonlar tabiatini hayotiy voqealar asnosida ko‘rsatish xususiyati epik asarlarda insoniy kechinmalarni tasvirlar zamiriga joylash imkonini beradi va o‘quvchidan bu sezimlarni ilg‘ab olish talab qilinadi. Shu bois adabiyot o‘qituvchisi o‘z o‘quvchilarida epik asar zamiridagi badiiy ma'noni ilg‘ay olishi va mantiqiy xulosaga kela bilish malakasini shakllantirishi muhim vazifa hisoblanadi. Umuman, mumtoz epik asarlarni, xususan Navoiyning shu tur asarlarini tahlil qilishning qiyinchiliklari oz emas. Ayniqsa, bu asarlarda eskirgan turkiy, fors va arab so‘zlarining ko‘pligi, davr badiiy an'analari, bevosita adib uslubi bilan bog‘liq holatlar muayyan mushkulliklar keltirib chiqaradi. Buning ustiga, yirik epik asarlarni o‘rganish uchun talab etiladigan vaqt ko‘pincha juda cheklangan bo‘ladi. Bugungi o‘zbek ta’lim tizmidan ko‘zlangan bosh maqsad o‘quvchilarda komillik sifatlarini shakllantirish ekan buning uchun, avvalo, asarlardan olingan parchalarni har jihatdan maqsadaga muvofiqligini e’tiborga olish lozim. Mumtoz adabiyot namunalari mazkur maqsad hamda vazifalarni amalga oshirishda katta imkoniyatlarga ega. Faqat bu imkoniyatlardan to‘g‘ri foydalana olish kerak. Adabiy asarning, jumladan, epik turga mansub bo‘lgan asarlarning matni ustidagi ish adabiy ta'limning o‘zak masalalaridan biridir. Bugungi kunda badiiy adabiyot namunalarini zamonaviy usullar asosida o‘rgatish masalasi kundan-kunga dolzarblashib bormoqda. Chunki bugungi adabiyot darslari o‘quvchini tayyor 9 Doston timsollarining ramziylik hususiyatlari

iste'molchi emas, balki ijodiy fikrlovchi, mustaqil qarash hamda xulosalarga ega shaxs sifatida tarbiyalashga yo‘naltirilgan. Alisher Navoiyning epik asarlarini zamonaviy usullarda o‘rgatish quyidagi natijalarga olib kelishi mumkin: · zamonaviy o‘qitish usul va vositalarini qo‘llash o‘quvchilarda Navoiyning epik asarlariga qiziqish uyg‘otadi; · Alisher Navoiy epik asarlarini o‘qitishda zamonaviy usullarni qo‘llash o‘quvchilarni ta'lim jarayonining ijrochisiga aylantiradi va adabiy ta'lim samaradorligini oshiradi; · Alisher Navoiyning epik asarlarini o‘rganish zamonaviy usullarda tashkil etilganda o‘quvchilarda shaxsiy fikr, munosabat, xulosa paydo bo‘lishiga erishiladi. Bugungi adabiy ta'limda uni tashkil etuvchi maqsad, vazifalar, kutilayotgan natijalar, o‘qituvchi va o‘quvchi munosabatlari, o‘qitish tamoyillari, ta'lim mazmuni, metodi, shakli, vositalari, nazorat va baholash mexanizmi kabi unsurlar garmoniyasi hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. Adabiy ta'lim tarkibiy tuzilmasidan birortasi yaxshi ishlamasa, butun tizim ishlamaydi, bu esa ta'lim jarayoni oldiga qo‘yilgan maqsadga erishmaslik xavfini yuzaga keltiradi. Adabiyot darslari tarkibiy qismining barcha unsurlari ishini bir maromda tashkil etishda interfaol usullarning o‘rni kattadir. Zamonaviy usullarning zarur shartlaridan biri ta'lim jarayonida o‘qituvchining vazifasi bir qadar o‘zgarib, o‘quvchilarning mustaqil bilim olishlarini ta'minlovchi, yo‘naltiruvchi, maslahat beruvchiga aylanishidan iboratdir. Ta'limning zamonaviy usullari o‘quvchilarni o‘qitishga emas, balki ularni faollashtirishga yo‘naltirilgani uchun jiddiy tarbiyaviy mohiyat ham kasb etadi. Shu bois to‘g‘ri qo‘llanilgan interfaol usullar o‘quvchida a) jamoa bilan ishlash ko‘nikmasi; b) xushmuomalalik; v) xushfe'llik; g) ko‘nika bilish; 10 Doston timsollarining ramziylik hususiyatlari

d) o‘zgalar fikriga hurmat bilan munosabatda bo‘lish; ye) faollik; yo) mas'ullik; j) ishga ijodiy yondashish; z) o‘z faoliyatining samarali bo‘lishiga qiziqish; k) o‘zini holisona baholay olish kabi sifatlarni shakllantirishga xizmat qiladi. Interfaol usullar ta'limiy hamkorlik, muammoni yechish yoxud o‘quvchilarning mustaqil ishlashini yo‘lga qo‘yishdangina iborat deb hisoblash to‘g‘ri bo‘lmaydi. Chunki bunday usul bir vaqtning o‘zida o‘quvchini ham muammoning yechimini topishga, ham mustaqil xulosa chiqarishga, ham hamkorlikda ishlashga yo‘naltirishi lozim. Interfaol usullar o‘quvchilarni mustaqil fikrlashga odatlantirishi, ularda o‘zaro hamkorlik, o‘zaro yordam tuyg‘ularini shakllantirishi, faol muloqotga asoslanib ta'lim olishga imkon berishi, eng muhimi, badiiy matnni mustaqil ravishda, o‘z nuqtai nazaridan kelib chiqib qabul qilishga odatlantirishi bilan e'tiborga loyiqdir. Zamonaviy usullar aniq didaktik natijaga erishishda vaqt va inson resurslaridan maqsadli foydalanishga asoslanib, ta'lim kechimi ishtirokchilarining o‘zaro hamkorligini yuzaga keltirishga qaratilgan usullardir. Zamonaviy usullar adabiy ta'limda o‘qituvchi va o‘quvchilar o‘rtasidagi o‘zaro tenglikka asoslangan faol muloqot, ta'lim jarayonida o‘quvchilarning yetakchilik qilishlari, bir-birlari bilan fikr almashishlari, o‘rganilayotgan mavzu yoki o‘quv materiali bo‘yicha mustaqil fikrlash, o‘z qarashlarini ilgari surish, ularni dalillar yordamida asoslash va ma'lum xulosalarga kelish orqali ta'lim maqsadlariga erishish imkonini beradi. Bundan tashqari, interfaol metodlar quyidagi qo‘shimcha didaktik imkoniyatlarga ham ega: · o‘qituvchi va o‘quvchi, o‘quvchi va o‘quvchi, har bir o‘quvchi va barcha o‘quvchilar o‘rtasida o‘zaro ta'lim hamkorligini yuzaga keltiradi; · o‘quvchilarning o‘qituvchi bilan o‘zaro samarali muloqot qilishlariga erishiladi; 11 Doston timsollarining ramziylik hususiyatlari

· o‘quvchilarda o‘rganiladigan asar yuzasidan mustaqil fikrlash, muammo qo‘yish, yechimini izlash, qaror qabul qilish va xulosaga kelish malakasini shakllantiradi; · o‘quvchilarda mumtoz epik asarni individual tarzda idrok etish va izohlash ko‘nikmasini shakllantiradi. Ko‘rinadiki, keyingi vaqtda keng tarqalayotgan zamonaviy ta'lim usullari o‘quvchilarning mustaqil o‘qishlari va erkin fikrlashlarini ta'minlashda katta samara keltiradi. Tajriba shuni ko‘rsatmoqdaki, Navoiy epik merosi tarkibiga kiruvchi “Layli va Majnun”, “Saddi Iskandariy” dostonlari yuzasidan topshiriqlarni qayta-qayta tushuntirishga, yo‘naltiruvchi savollar bilan murojaat qilishga ehtiyoj ko‘proq seziladi. Bu vaziyatning sababi quyidagilar bilan izohlanadi: · tilining murakkabligi; · mazkur dostonlar mazmun-mohiyatining tasavvufiy yo‘nalishda ekanligi; · ushbu dostonlar yuzasidan qo‘shimcha manbalarning kamligi, mavjud metodik ashyolarning o‘quvchilar yosh xususiyatlariga mos emasligi; · o‘qituvchilarning bir qolipda dars o‘tishi; · dars ko‘rgazmaliligi va texnik ta'minotining qashshoqligi; · aksariyat o‘qituvchilarning “Xamsa” asari mohiyatini tushuntirishda syujetbozlikka yo‘l qo‘yishi; · dars jarayonida lug‘at bilan ishlashga kam e'tibor berilib, darslikdagi nasriy bayon bilangina cheklanilishi. O‘quvchilar o‘zlashtirish darajasining DTS talablarida ko‘zda tutilganidan pastligining bosh sababi uni o‘rgatish davr talablari darajasida emasligidir. Alisher Navoiyning epik asarlarini zamonaviy usullar orqali o‘rgatishning o‘ziga xos jihatlari: a) o‘quvchilarga asarning asl badiiy qimmatini to‘laroq anglash, timsollar mohiyatini teranroq tushunish imkonini berishi; 12 Doston timsollarining ramziylik hususiyatlari

b) interfaol usullar o‘quvchilarni faollashtirishi, ular ulug‘ shoir asarlarini o‘zlari mustaqil o‘zlashtirishga kirishishi, o‘quvchilar o‘zaro bahs-munozara asnosida asar mohiyatini teranroq anglashi; v) o‘quvchilarda samarali muloqot va o‘z fikrini to‘g‘ri, ravon, ifodali bayon etish hamda asosli himoya qilish malakalari rivojlanishi; g) adabiy ta'lim jarayonida zamonaviy usullardan foydalanish amaliyotining tahlili ko‘pchilik o‘qituvchilar usul, shakl, vosita kabi tushunchalar va ular orasidagi bog‘liqlik haqida chalkash qarashlarga ega bo‘lishgani bois, interfaol usullardan stixiyali ravishda foydalanishayotgani; d) tajribali o‘qituvchilarning ko‘pchiligi an'anaviy ta'lim usullarini yagona maqbul usullar deb hisoblashlari. O‘qitishning zamonaviy usullari ham har qanday progressiv metodlar kabi, eng avvalo, o‘qituvchidan alohida tayyorgarlikni talab qiladi. O‘quvchilarning o‘quv faoliyatini interfaol asoslarda tashkil etishda usulning mohiyati, uni amalga oshirish yo‘llari va buning uchun zarur shartlar to‘g‘risida o‘quvchilarni xabardor qilish, interaktiv metodning turini tanlashda sinfdagi o‘quvchilarning imkoniyatlarini hisobga olish, ta'lim jarayonining har bir bosqichida amalga oshiriladigan vazifalarni to‘g‘ri tushuntirish darsning samarali bo‘lishini ta'minlaydi. Ta'limni an'anaviy usullarda tashkil etishda imkoniyati o‘rtacha bo‘lgan o‘quvchi me'yor qilib olinadi, har bir o‘quvchining betakror shaxs ekanligi , ularning faollik va mustaqil fikrlash darajasi e'tibordan chetda qoladi. Ta'lim beruvchi, ya'ni pedagog subyekt sifatida bu jarayon markazida turadi va uni boshqaradi. Bunday holatda o‘quvchi yangi asar, mavzu, ma'lumotlarni o‘zlashtirishda majburiylik tuyadi, tobelikni his qiladi. Chunki u birov tomonidan boshqarilayotgan bo‘ladi. Adabiyot mashg‘ulotlari interfaol usullar asosida tashkil etilganda esa, asosiy qadriyat o‘quvchi shaxsi, egallanishi mo‘ljallangan marra uning mustaqil fikrlashi, o‘zlashtiriladigan bilim esa uning ta'limiy muammoni mustaqil yecha olishi hisoblanadi. Ko‘rinadiki, bunday holatda ta'lim jarayonining mohiyati tubdan o‘zgaradi. 13 Doston timsollarining ramziylik hususiyatlari

O‘qitish zamonaviy usullarda tashkil etilganda “o‘qituvchi – ta'lim jarayoni – o‘quvchi” munosabati yuzaga kelib, o‘qituvchi bilan o‘quvchi bir chiziqda, teng sub'ektlar sifatida faoliyat olib boradi. Ta'limning biror zamonaviy usulini tanlash va qo‘llashdan oldin o‘qituvchi: · ushbu usulning o‘quvchilarning yoshi, rivojlanish darajasi, qiziqishlari, aqliy imkoniyatiga mos kelishiga; · sinf xonasida bemalol harakatlanish maydonining mavjudligiga (ayrim interfaol usullar sinf xonasida o‘quvchilarning tez-tez joy o‘zgartirishi, harakatlanishini taqozo etadi); · dars yo‘nalishi (maqsadi, turi, mavzusi, mazmuni)ga to‘g‘ri kelishiga; · darsdan kutilayotgan maqsadga erishish uchun sarf qilinadigan vaqtga; · dars uchun zarur bo‘lgan didaktik va texnik vositalarning mavjudligiga; · dars jarayonida sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan chekinishlar, taktikaning o‘zgarishiga sabab bo‘luvchi vaziyatlarni oldindan sezish, alternativ yondashuvlarni qo‘llash kabi holatlarga tayyor bo‘lishi lozim. Agar o‘qituvchi pedagogik mahoratga, yuqori darajadagi kasbiy sifatlarga hamda yetarli muloqot qobiliyatiga ega bo‘lmasa, ta'lim jarayonida qo‘llanadigan vositalar qanchalik zamonaviy va xilma-xil bo‘lmasin, kutilgan samarani berolmaydi. Adabiy ta'lim jarayonida zamonaviy usullardan foydalanishda o‘quvchilarning imkoniyatlari interfaol usullarning tabiati hamda maqsad va vazifalariga mos kelishi, o‘qituvchining o‘quvchilar guruhlariga ta'sir ko‘rsata olish layoqatiga egaligi ta'lim samaradorligini oshirishda alohida ahamiyat kasb etadi. Bu jarayonda asosiy narsa o‘quvchilarning bir-birlari bilan o‘zaro hamkorlik qilishi, birgalikda ta'lim olishlarini uyushtirishda ekani nazarda tutiladi. Ta'lim-tarbiya jarayonida birgalikda o‘qish metodlaridan foydalanish har bir o‘quvchini doimiy qizg‘in aqliy mehnatga, ijodiy va mustaqil fikr yuritishga o‘rgatish, ularda shaxs sifatida mustaqillikni tarbiyalash, insoniy qadr-qimmat tuyg‘usini vujudga keltirish, o‘z kuch va qobiliyatiga ishonchi tuyg‘ularini 14 Doston timsollarining ramziylik hususiyatlari

shakllantirishga xizmat qiladi. Birgalikdagi ta'lim har bir o‘quvchining o‘z muvaffaqiyati guruh muvaffaqiyatiga olib kelishi yoki aksincha bo‘lishini anglagan holda muntazam va sidqidildan aqliy mehnat qilishga, o‘quv topshiriqlarini sifatli bajarishga, o‘quv materialini puxta o‘zlashtirishiga intilishni shakllantiradi. Buyuk Navoiyning “Xamsa” asarini o‘quvchilar tomonidan puxta va samarali o‘zlashtirilishiga erishishda “Bumerang”, “Tarmoqlar”, “Kichik guruhlarda ishlash”, “Charxpalak”, “BBB”, “Zig-zag”, “Yelpig‘ich”, “FSMU” kabi interfaol usullar eng qulay va qiziqarli metodlar ekani bois, ularni amaliyotga qo‘llash ijobiy samara keltiradi. Masalan, interfaol ta'limning samarali usuli bu “Charxpalak” usulidir. “Charxpalak” metodi mavzu yuzasidan ma'lumotlarni umumlashtirgan holda puxta o‘zlashtirishda samarali usul sanaladi. Ushbu usulni qo‘llash quyidagicha amalga oshirilishi mumkin: 1. Guruh kichik guruhlarga bo‘linadi. 2. Har bir guruhga savollar bo‘lib beriladi. 3. Har bir guruhga qog‘oz beriladi va guruh a'zolari 4-5 daqiqa mobaynida o‘zaro fikrlashib, javobni qog‘ozga yozadilar. 4. Belgilangan vaqt o‘tgach, o‘qituvchining ishorasi bilan mikroguruhlar raqamiga qarab javoblar yozilgan qog‘ozni keyingi guruhga uzatadilar. 5. Guruh har bir savolga o‘zidan oldingi guruh yozgan qo‘shimcha javobiga qo‘shimcha qiladilar. 6. Har bir guruh a'zolari o‘zining yozgan javobini izohlab beradi. 7. Har bir guruhning savollarga yozgan javobi boshqa guruhlarning qo‘shimcha izohlari berilgan holatda o‘ziga qaytib keladi. Demak, savollar yozilgan qog‘oz guruhlar orasida aylanib, to‘ldirilgan javoblar shaklida keladi. 15 Doston timsollarining ramziylik hususiyatlari

8. O‘qituvchi yozilgan javoblarga qarab mikroguruh a'zolarini baholaydi. Tajriba-sinov ishlari jarayonida bu usuldan Navoiyning “Saddi Iskandariy” dostonini o‘rgatish bo‘yicha foydalanildi. Ushbu metodning afzalligi shundan iboratki, bunda guruh a'zolari oldindan tayyorlab qo‘yilgan mazmunni, ya'ni savollarga bo‘lib tashlangan mavzuni to‘liq o‘zlashtirish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Har bir guruhning fikrlari muhokama qilinishi natijasida guruh a'zolari o‘z yutuq va kamchiliklarini aniqlab oladi. Eng muhimi, o‘quvchilar mustaqil fikrlashga, faollikka yo‘naltiriladi va ularda bilim shakllanibgina qolmay, bir-birlarini baholay olish ko‘nikmasi ham paydo bo‘ladi. Shu yerda muammoli va hamkorlikdagi ta'lim usullari o‘zaro uyg‘unlashadi. Ya'ni, o‘quvchi ham yolg‘iz izlanadi, ham o‘z fikrini o‘rtoqlariga yetkazib, asoslash orqali birgalikda bilim o‘zlashtiradi. «Tushunchalar tahlili» mavjud bilimlar, o‘quvchilar uchun o‘tilgan mavzularni yodga olish, biror bir mavzu bo‘yicha ta’lim beruvchi tomonidan berilgan tushunchalarga mustaqil ravishda o‘z izohlarini berish, shu orqali o‘z bilimlarini tekshirib baholashga imkoniyat yaratish va o‘qituvchi tomonidan qisqa vaqt ichida barcha o‘quvchilarni baholay olishga yo‘llantirilgan. Ta’lim oluvchilarning o‘tilgan mavzu bo‘yicha tayanch tushunchalarni o‘zlashtirib olganlik darajalarini aniqlash, o‘z bilimlarini mustaqil ravishda erkin bayon eta olish, bilim darajalarini baholash, yakka va guruhlarda ishlash, safdoshlarining fikriga hurmat bilan qarash, shuningdek, o‘z bilimlarini bir tizimga solishga o‘rgatadi. Mashg‘ulotni o‘tkazish tartibi: – o‘quvchilar guruhlarga ajratiladi; – ishtirokchilar mashg‘ulotni o‘tkazishga qo‘yilgan talab va qoidalar bilan tanishtiriladi; – tarqatma materiallar guruh a’zolariga tarqatiladi; – ishtirokchilar tarqatma materialda mavzu bo‘yicha berilgan tushunchalar yoniga egallagan bilimlari asosida izoh yozadilar; 16 Doston timsollarining ramziylik hususiyatlari

– o‘qituvchi tarqatma materialda mavzu bo‘yicha berilgan tushunchalarni o‘qiydi va jamoa bilan birgalikda har bir tushunchaga to‘g‘ri izohni belgilaydi yoki proyektor orqali uzatilib, ekranda har bir tushunchaning izohi berilgan taqdimot orqali (imkoni bo‘lsa) tanishtiriladi; – har bir o‘quvchi to‘g‘ri javob bilan belgilangan javoblarning farqlarini aniqlaydilar, kerakli tushunchaga ega bo‘ladilar, o‘z-o‘zlarini tekshiradilar, baholaydilar, shuningdek, bilimlarini yana bir bor mustahkamlaydilar. Masalan, “Navoiyning epik merosi” mavzusi yuzasidan quyidagi jadval har bir talabaning qo‘liga tarqatiladi. Ular 10 daqiqa ichida tushunchalarini yozadilar. Tushunchalar Mazmuni Epik tur Janr Adabiy an’ana “Xamsa” Masnaviy Lirika Vazn Obraz Kompozitsiya Sujet Shuni ta’kidlash kerakki, tushunchalarga og‘zaki yoki yozma berilgan qisqa izoh bilan kifoyalanib qolmaslik lozim. Sababi, bu tushunchalar ortida ularni to‘ldiradigan, mohiyatini keng ochib beradigan boshqa tushunchalar borki, ular albatta eslanishi, tahlilni kengaytirishi lozim. «Bumerang» texnologiyasi dan dars va darsdan tashqarida turli adabiyotlar, matnlar bilan ishlash, o‘quvchilar tomonidan o‘rganilgan materialni yodda saqlab 17 Doston timsollarining ramziylik hususiyatlari

qolish, so‘zlab berish, fikrini erkin holda bayon eta olish, qisqa vaqt ichida ko‘p ma’lumotga ega bo‘lish hamda o‘qituvchi tomonidan barcha o‘quvchilarni baholay olish, darslik va matn bilan ishlashda, amaliy mashg‘ulotlar, seminar yoki laboratoriya mashg‘ulotlari hamda suhbat-munozara shaklidagi darslarda foydalanish mumkin. Mashg‘ulotda tinglovchi mustaqil o‘qishi, o‘rganishi va o‘zlashtirib olishi uchun mo‘ljallangan tarqatma materiallar (qisqa matn, suratlar, ma’lumotlar)dan foydalanish kerak bo‘ladi. Mashg‘ulotni o‘tkazish tartibi: – ta’lim oluvchilar kichik guruhlarga ajratiladi; – ular darsning maqsadi va tartibi bilan tanishtiriladi; – guruhlarga mustaqil o‘rganish uchun mavzu matnlari tarqatiladi; – berilgan matnlar guruhlar tomonidan o‘rganiladi; – har bir guruh a’zolaridan yangi guruh tashkil etiladi; – yangi guruh a’zolarining har biri guruh ichida navbati bilan o‘rgangan matnlari asosida axborot almashadi, ya’ni bir-birlariga so‘zlab beradilar va matnni o‘zlashtirib olishlariga erishadilar; berilgan ma’lumotlarni o‘zlashtirganlik darajasini aniqlash uchun guruh ichida ichki nazorat o‘tkaziladi, ya’ni guruh a’zolari bir-birlari bilan savol-javob qiladilar; – yangi guruh a’zolari dastlabki holatdagi guruhlarga qaytadilar; – o‘quvchilar tomonidan barcha matnlar qay darajada o‘zlashtirilganligini aniqlash maqsadida o‘qituvchi o‘quvchilarga savol va topshiriqlar bilan murojaat etadi, og‘zaki so‘rov o‘tkazadi; – savollarga berilgan javoblar asosida guruhlarning to‘plagan umumiy ballari aniqlanadi; – har bir guruh a’zosi tomonidan guruhdagi matnning mazmunini hayotga bog‘lagan holda bittadan savol tuziladi; – guruhlar tomonidan tayyorlangan savollar orqali savol-javob tashkil etiladi. Masalan, “Navoiyning epik merosi” mavzusi doirasida “ Xamsachilik an’anasi. Alisher Navoiygacha ijod qilgan xamsanavislar va ularning asarlari haqida 18 Doston timsollarining ramziylik hususiyatlari

ma’lumot” nomli reja mavjud . Ushbu rejadagi ma’lumotlarni «Bumerang» texnologiyasi asosida quyidagicha o‘rganish mumkin: 3 ta kichik guruh tashkil qilinib, har bir guruhga quyidagi nazariy ma’lumotlar taqdim qilinadiva ularni mustaqil o‘rganish topshiriladi. 1-guruhga: Nizomiy Ganjaviy (taxallusi; asl ism-sharifi Abumuhammad Ilyos ibn Yusuf ibn Zakiy Muayyad) (1141 — Ganja shahri, Ozarbayjon — 1209.12.3) — ozarbayjon shoiri va ma’rifatparvari. Ota-bobolari Eronning Qum shahridan bo‘lib, onasi (Ganja atrofidagi qishloqlardagi) sarkardalaridan birining qizi bo‘lgan. Nizomiy Ganjaviyning 20 ming baytdan iborat she’riy devoni bo‘lgan. Shoirning lirik she’rlari turli bayoz va to‘plamlardan tarkib topib, jamlangan. Lekin undan ayrim parchalar: 16 qasida, 192 g‘azal, 5 qit’a, 68 ruboiy va 17 bayt saqlanib qolgan, xolos. Asosiy asari “Xamsa”: 1. “Mahzan ul-asror” (“Sirlar xazinasi”, 1173 yoki 1180)da muqaddima va xotimadan tashqari 20 maqola bo‘lib, har maqolaga oid 20 hikoya mavjud. Asarda shoir yashagan davrning muhim ijtimoiy-siyosiy va axloqiy- ta’limiy masalalari aks etgan. Keyinchalik bu asarga javoban forsiy va turkiy adabiyotlarda 40 dan ortiq dostonlar yaratilgan. 2. “Xusrav va Shirin” (1181) sevgi va sa-doqat mavzuida; 3. “Layli va Majnun” dostoni (1188) arab rivoyatlari asosida yaratilgan; 4. "Haft paykar" dostoni (1196) Baxrom Go‘r va uning nomi bilan bog‘liq voqealarga asoslangan. Asar hikoya ichida hikoya tarzida yozilgan bo‘lib, ularda inson tarbiyasi, xulq-atvori bilan bog‘liq g‘oyalar ilgari surilgan. Hikoyalarida xalq ertaklari ta’siri sezilib turadi; 5. “Iskandarnoma” dostoni (1190 —1200) da Nizomiy Ganjaviy o‘zining odil va ma’rifatli shoh, komil inson, ideal jamiyat haqidagi orzularini Iskandar obrazi va xayoliy tasvirlar orqali ifodalagan. “Xamsa” Sharq xalqlari adabiyotlari rivojiga katta ta’sir etgan. 13-asrdan boshlab bir qancha shoirlar (Amir Xusrav Dexlaviy, Navoiy, Jomiy va boshqalar) “Xamsa” yozganlar. Navoiydan tortib barcha o‘zbek shoirlari Nizomiy Ganjaviyni o‘zlariga ustoz deb bilishgan. Navoiy “Nasoyim ul-muhabbat"da uni shayxlar qatorida zikr 19 Doston timsollarining ramziylik hususiyatlari

etgan. XIVasr o‘rtalarida Qutb Xorazmiy “Xusrav va Shirin” dostonini turkiy tilga tarjima qilgan. Haydar Xorazmiy shoirning “Maxzan ul-asror” asariga javoban “Gulshan ul-asror” dostonini bitgan. Ogahiy “Haft paykar”ni nasriy tarjima qilgan. 2-guruhga: Xusrav Dehlaviy (taxallusi; to‘la nomi Yaminiddin Abdulhasan) (1253, Patyoli — 1325.27.9 Dexdi) — fors shoiri, adabiyotshunos, bastakor. Nizomiy Ganjaviy “Xamsa”siga javob yozish bilan xamsanavislik an’anasini boshlab bergan. Uning 1299—1302 yillarda yozilib, Alouddin Xiljiyga bagʻishlangan “Xamsa”si quyidagi dostonlarni o‘z ichiga oladi: “Matla ul-anvor” (“Nurlarning chiqish joyi”), “Shirin va Xusrav”, “Majnun va Layli”, “Oinayi Iskandariy” (“Iskandar oyinasi”), “Hasht bihisht” (“Sakkiz jannat”). U Nizomiy dostonlarining shakli va sujeti, obrazlar silsilasini saqlagan holda, ularni o‘ziga xos talqin etgan va yangi mazmun bilan boyitgan. Nizomiy dostonlari shoir dunyoqarashining kengligi va bilimining teranligini namoyish etsa, Xusrav Dehlaviy "Xamsa"si ruhiyat teranligi va qalb boyligiga ega. Xusrav Dehlaviy “Xamsa”si o‘zidan keyingi shoirlarga kuchli ta’sir ko‘rsatgan. 3-guruhga: Abdurahmon Jomiy ijodining gultoji, shubhasiz, uning “Haft avrang” deb nomlangan dostonlar majmuasidir. Bu dostonlarida Jomiy fors-tojik adabiyotida yaratilgan Nizomiy Ganjaviy (1141—1209) va Amir Xusrav Dehlaviyning (1253 —1325) “Xamsa”laridagi eng yaxshi g‘oyaviy va adabiy an’analarni davom ettirib, XV asrning ijtimoiy-siyosiy va ma’naviy hayotida mavjud muammolarga o‘z munosabatini bildirishga harakat qilgan. 1480-yildan 1485-yilning oxiriga qadar Jomiy o‘zining buyuk “Haft avrang”i tarkibiga kirgan dostonlarini yaratish ustida ish olib bordi. Sharq adabiyotidagi xamsachilik an’analari asosida yozilgan bu dostonlardan “Silsilat uz-zahab”, “Tuhfat ul-ahror”, “Suhbat ul-abror” g‘oyaviy tematik jihatdan falsafiy-axloqiy yo‘nalishda, janr e’tibori bilan pandnoma tipida bo‘lib, o‘z davrining eng dolzarb masalalariga bag‘ishlangan edi. “Yusuf va Zulayho”, “Layli va Majnun”, “Salamon va Absol”, “Xiradnomayi 20 Doston timsollarining ramziylik hususiyatlari

Iskandariy” dostonlarida esa shoir an’anaviy sujetlarning yangicha talqinlarini berdi. O‘quvchilar o‘z guruhida matnlarni diqqat bilan o‘qishadi. So‘ngra yangi guruhlar tashkil qilinadi. Guruh a’zolari o‘zlari o‘qigan matnlarni sheriklariga tushuntirib berishadi. Matnlar ishtirokchilar tomonidan o‘zlashtirilgach, guruh ichida mustahkamlanadi. So‘ngra guruh a’zolari oldingi holatdagi guruhlariga qaytishadi. Yangi mavzu yuzasidan savol-javob o‘tkaziladi. Savolga to‘liq javob olinsa 3 ball, to‘liq bo‘lmasa 2 ball, boshqa guruh to‘ldirsa 1 ball beriladi. Har bir guruhga 4 tadan savol beriladi. Beriladigan savollarning konseptual xarakterda bo‘lishi maqsadga muvofiq bo‘ladi. Ularga javob berish uchun o‘quvchilar matnni diqqat bilan o‘rganishlari, turli fanlaridan olgan bilimlarini ham tatbiq etishlari kerak bo‘ladi. Chunki «o‘rinli berilgan muayyan muammolik darajasiga ega har qanday savol va topshiriq bolani mustaqil fi krlashga chorlaydi». «Blits» so‘rovi o‘quvchilarda harakatlar ketma-ketligini to‘g‘ri tashkil etish, mantiqiy fikrlash, o‘rganilayotgan xilma-xil fikrlar, ma’lumotlar ichidan keraklisini tanlab olish, shu bilan bir qatorda, o‘zgalar fikrini hurmat qilish va ularga o‘z asosli fikrini o‘tkaza olish hamda o‘z faoliyatini to‘g‘ri rejalashtirishni o‘rgatishga qaratilgan. Mashg‘ulot bir necha bosqichda o‘tkaziladi: Yakka tartibda 1-qadam: – materialni sinchiklab o‘rganish va unda berilgan harakatlar ketma-ketligini to‘g‘ri belgilash; – belgili qog‘ozda ajratilgan «yakka baho» bo‘limiga berilgan harakatlarning mantiqiy ketma-ketligini raqamlar bilan belgilash. 2-qadam: Guruh ishi (Yonlaridagi kishilar bilan 3 kishilik guruhni tashkil etishadi). 21 Doston timsollarining ramziylik hususiyatlari

– Kichik guruhdagilarning har biri o‘z qog‘ozidagi «yakka baho» bo‘limida belgilangan harakatlar ketma-ketligi bilan bir-birlarini tanishtiradilar, keyin 3 kishida uch xil bo‘lgan ketma-ketlikni birgalashib (bir-birlari bilan tortishib, bahslashib, bir-birlariga ta’sir o‘tkazib, o‘z fikrlariga ishontirib) kelishgan holda tarqatilgan qog‘ozdagi «guruh bahosi» bo‘limiga muqobil raqamlarni belgilab chiqadilar; – guruhlar ishi yakunlanadi. 3-qadam: Javoblar va tahlillar: – harakatlar ketma-ketligi bo‘yicha ta’lim beruvchi to‘g‘ri javoblarni beradi; – berilgan javoblar ishtirokchilar tomonidan «to‘g‘ri javob» bo‘limiga yoziladi; – «to‘g‘ri javob» bo‘limida berilgan raqamlar «yakka baho» hamda «guruh bahosi» bo‘limidagi raqamlar solishtiriladi va kattasidan kichigi ayriladi. Ayirmalar mos holda «yakka xato» va «guruh xatosi» bo‘limlariga yoziladi. 4-qadam: Umumlashtirish. Mashg‘ulot yakuni Blits-so‘rov: «Xamsa»dagi dostonlar Guruh bahosi Guruh xatosi To‘g‘ri javob Yakka xato Yakka baho Dostonlarning nomlanishi Yillar «Hayrat-ul abror» «Farhod va Shirin» «Layli va Majnun» «Sab’ayi sayyor» 22 Doston timsollarining ramziylik hususiyatlari

«Saddi Iskandariy» 2-3 ta to‘g‘ri javob – «qoniqarli». 4 ta to‘g‘ri javob – «yaxshi». 5 ta to‘g‘ri javob – «a’lo». «FSMU» interfaol metodi munozarali masalalarni hal etish, bahs-munozaralar o‘tkazish yoki chorak, o‘quv yili yakunida o‘quvchilarning dars mashg‘ulotlari hamda o‘tilgan mavzulardagi muammolarga nisbatan fikrlarini bilish maqsadida qo‘llaniladi. Bu texnologiya o‘quvchilarni o‘z fikrini himoya qilish, erkin fikrlashga o‘rgatadi. Undan foydalanishda o‘qituvchi o‘quvchilar bilan bahs mavzusini belgilab oladi va guruhlarga FSMU texnologiyasining 4 bosqichi yozilgan qog‘oz varaqlarini tarqatadi va uni to‘ldirishni topshiradi. Bunda: F – fikringizni bayon eting; S – fikringiz bayoniga sabab ko‘rsating; M – ko‘rsatgan sababingizni asoslovchi misol keltiring; U – fikringizni umumlashtiring. O‘qituvchi kichik guruhlarning yozgan fikrlarini jamoa o‘rtasida himoya qilishlarini so‘raydi. Mashg‘ulot o‘qituvchi tomonidan muammo bo‘yicha bildirilgan fikrlarni umumlashtirish bilan yakunlanadi. Namuna: 1. Vazifa: Alisher Navoiyning epik merosi merosi yuzasidan fikrlaringizni bayon qiling. F – Alisher Navoiyning epik merosi Sharqda mavjud adabiy an’analar asosida yaratilgan. 23 Doston timsollarining ramziylik hususiyatlari

S – Navoiy yoshligidan fors adabiyoti bilan oshno bo‘lgan, adib ijod qilgan davrga qadar mintaqada fors adabiyoti hukmron mavqeda edi, qolaversa, Navoiyga qadar turkiy adabiyotda epic ijod an’analari ko‘p qo‘llanmagan edi. M – “Xamsa” va “Lison ut-tayr” dostonlari U – Navoiy fors adabiyotidagi an’analardan ijodiy foydalangan holda turkiy adabiyotda yangi epik an’analarni shakllantirdi. Yuqorida keltirilgan interfaol usullar namunalarining barchasi bir xulosaga olib keladi: ta’limda qo‘llanayotgan har qanday usul mazmunni to‘laqonli yetkazishga xizmat qiladigan, ta’lim va tarbiya uyg‘unligini ta’minlaydigan samara vositasidir. Bunda o‘qituvchining o‘z fanini qay darajada bilishi, his etishi, pedagogik texnologiyalar hamda interfaol usullarning ma’nosi, qo‘llanish o‘rni va imkoniyatidan yaxshi xabardor bo‘lishi hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. Soddaroq va ochiqroq qilib aytganda, dars o‘tishdan maqsad interfaol usullarni qo‘llash emas, balki dars (ta’lim) mazmunini yetkazishda shakl, vosita va usullarning eng muvofiqini to‘g‘ri tanlash va qo‘llay bilish muhimdir. Alisher Navoiyning epik merosini o‘rganishda innovatsion faoliyatini quyidagi bosqichlarda tashkil qilish tavsiya etiladi: 1. O‘qitishning interfaol usullari mohiyatini o‘rganish. 2. Ushbu usullarning nima uchun qanday o‘quv natijalariga olib kelishini anglash. 3. O‘z oldiga interfaol usullarni o‘zlashtirib olish maqsadini qo‘yish. 4. Maqsadga erishish uchun strategiya tanlash. 5. Kerakli vositalar, ma'lumotlar bazasini aniqlash. 6. Interfaol usulni o‘z pedagogik faoliyatida qo‘llab ko‘rish. 7. Natijalarni tahlil qilishni o‘rganish, ya'ni ushbu usullarni tatbiq qilgangacha bo‘lgan va undan keyin erishilgan ko‘rsatkichlarni qiyoslash. 8. Natijalar tahliliga ko‘ra yangi maqsadlar belgilash. 24 Doston timsollarining ramziylik hususiyatlari

Alisher Navoiy epik asarlarini o‘rgatishni samarali tashkil etishda o‘quvchilarning qiziqish va maqsadlari umumiy bo‘lishiga erishish eng muhim shartlardan biridir. Chunki har qanday ishni boshlashdan oldin inson ko‘z o‘ngida mo‘ljal namoyon bo‘ladi, u shu mo‘ljalga yetish uchun o‘z oldiga vazifalar qo‘yadi. Shundan so‘ng vazifalarni qanday tartibda, qaysi vositalar orqali amalga oshirish mumkinligi ustida fikr yuritadi. Ushbu jarayonning borish tartibi asar mazmunini o‘zlashtirish uchun ham xosdir. Ya'ni, har qanday o‘qitish jarayoni aniq maqsadga yo‘naltiriladi. Maqsad aniq va real bo‘lsa, natijalar ham samarali bo‘lishi tabiiy. Bundan tashqari, pedagogik jarayonning amalga oshirilishi unda qo‘llaniladigan usul va vositalarning maqsadga muvofiq tanlanishiga ham bog‘liqdir. O‘rganuvchi tadqiqotda o‘qituvchilarning darslarga qo‘yayotgan maqsadlari bilan uni olib borish bosqich va usullari bir- biriga to‘g‘ri kelmasligi kuzatilgan edi. Darsga qo‘yilayotgan maqsad va unga erishish uchun tanlangan usul, vositalarning bir-biriga mos bo‘lishiga erishish maqsadida o‘qituvchilar uchun “Ta'limiy maqsadlarni belgilash”, “Tarqatma materiallar tayyorlash” talablari ishlab chiqildi. Shu tariqa Alisher Navoiy epik asarlarini o‘rgatishda zamonaviy ta'lim usullari, ya'ni interfaol metodlardan foydalanishda o‘qituvchilarning ruhiy va kasbiy tayyorligi, o‘quvchilar mashg‘ulotlar mobaynida foydalanishlari lozim bo‘lgan pedagogik ashyolarning mavjudligi, o‘quvchilarda o‘zlari bildirgan fikrlar va taklif etgan yechimlar uchun hech kim tomonidan tanqid qilinmasligi kabi omillar zarurligi aniqlandi. 25 Doston timsollarining ramziylik hususiyatlari

1.2. Shaxsga yo‘naltirilgan ta'lim texnologiyasining mazmun-mohiyati va pedagogik imkoniyatlari Keyingi yillarda o‘qitishning yangi pedagogik texnologiyalari pedagog mutaxassislar orasida eng ko‘p tarqalgan fikrlardan biriga aylanib bormoqda. Bunga sabab o‘qitishning avtoritar usuli deb baholanadigan an’anaviy usulda o‘qituvchi faol bo‘lib, o‘quvchi esa tinglovchi passiv, faqatgina obyekt vazifasini bajaradi, xolos. Boshqacha qilib aytganda, avtoritar o‘qitish texnologiyasida talabaning tashabbusi va mustaqilligi deyarli yo‘qoladi, o‘qitish majburiy yo‘sinda amalga oshiriladi. Bundan farqli o‘laroq, shaxsga yo‘naltirilgan texnologiyalarda o‘quvchi ta’limning milliy modeli mohiyatiga ko‘ra pedagogik jarayon markaziga qo‘yiladi, uning rivojlanishiga va tabiiy imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarishga qulay shart- sharoitlar yaratib beriladi. Ta’limning milliy modelini – shaxs, davlat va jamiyat, uzluksiz ta’lim, fan, ishlab chiqarishdan iborat besh tarkibiy qismida «shaxs» asosiy tarkibiy qism – birinchi o‘rinda turadi. Boshqacha aytganda, butun ta’lim tizimi, shu jumladan o‘qitish o‘quvchi shaxsiga yo‘nartirilgan bo‘lishi lozim. Shuning uchun zamonaviy texnologiyalarda pedagogik jarayon – o‘qitishning shaxsga yo‘naltirilgan texnologiyalari asosida amalga oshirilishi lozim. Kadrlar tayyorlash milliy dasturida, ko‘p marotaba ilg‘or pedagogik texnologiyalarni o‘rganib, ularni o‘quv muassasalarimizga olib kirish zarurligi uqtirilgan. O‘qitish texnologiyasi pedagogik strategiya sifatida talaba va o‘qituvchilar faoliyatini faollashtirish va jadallashtirish vositalariga ega bo‘ladi. Bunday texnologiyalarga quyidagilarni keltirish mumkin: 1. Hamkorlik pedagogikasi; 2. Pedagogik jarayonda shaxsni ko‘zda tutishga asoslangan pedagogik texnologiya (Sh.A.Amonashvili texnologiyasi); 3. O‘quv materialini sxemalar va modellar ishorasi asosida o‘qitishni jadallashtirish texnologiyasi (V.F.Shatalov texnologiyasi); 26 Doston timsollarining ramziylik hususiyatlari

4. O‘quv jarayonini samarali boshqarish va tashkil etish asosiga qurilgan texnologiya (S.N.Lisenkova texnologiyasi, N.P.Guzikning o‘qitish tizimini rejalashtirish texnologiyasi); 5. O‘qitshni individuallashtirsh texnologiyasi (Inge Unt, A.S.Graniskaya, V.D.Shadrikov texnologiyasi); Xususan, hamkorlik pedagogikasi XX asrning 80-yillarida rivojlana boshladi va ta’limdagi ko‘pgina innovatsion jarayonlarni hayotga chorladi. Bu texnologiya negizida taniqli rus va chet el pedagoglarining tajribasi yotadi. Ular K.D.Ushinskiy, N.P.Pirogov, L.N.Tolstoy, J.J.Russo, Y.Korchak, K.Rodjers, E.Bern, S.T.Shaskiy, V.A.Suxomlinskiy va boshqa ko‘plab taniqli mutaxassislardir. Shulardan biri Shalva Aleksandrovich Amonashvili, taniqli pedagog olim va amaliyotchidir. U o‘zining eksperimental maktabida hamkorlik pedagogikasini, shaxsiy yondashuvini, tili va matematika o‘qitishning ajoyib pedagogikasini ishlab chiqdi va hayotga tatbiq etdi. Sh.A.Amonashvilining asosiy maqsadlari quyidagilardan iborat edi: 1. Bolaning shaxsiy xislatlarini namoyon qilish orqali unda oliyjanob insonning shakllanishi, rivojlanishi va tarbiyalanishiga imkon tug‘dirish; 2. Bolaning qalbi va yuragini ulug‘lomoq; 3. Boladagi bilishga bo‘lgan kuchlarni rivojlantirish va shakllantirish; 4. Keng va chuqur bilim hamda malaka olish uchun sharoit tug‘dirmoq; 5. Ideal tarbiya –bu o‘z-o‘zini tarbiyalamoq. Sh.A.Amonashvili o‘zining texnologiyasini amalga oshirish uchun quyidagi metodika va metodik usullardan foydalandi:  insonparvarlik;  shaxsiy yondashuv;  oila pedagogikasining qo‘shimcha imkoniyati;  o‘quv faoliyati.  muloqot mahorati; 27 Doston timsollarining ramziylik hususiyatlari

Sh.A.Amonashvili texnologiyasida bola faoliyatini baholash alohida ahamiyatga ega. Baholardan foydalanish o‘ta cheklangan. Miqdoriy baholashdan ko‘ra sifatli baholashga urg‘u beriladi, ya’ni tavsif, natijalar paketi, o‘z-o‘zini baholash kabi. O‘quv materialini sxemalar va modellar ishorasi asosida o‘qitishni jadallashtirish texnologiyasi (V.F.Shatalov texnologiyasi)ni Viktor Fedorovich Shatalov ishlab chiqdi hamda hayotga joriy qildi. U o‘qitishning an’anaviy sinf- dars usulining hali ochilmagan katta imkoniyatlarini ko‘rsatib berishga harakat qildi. O‘qitishning zamonaviy texnologiyalarini qo‘llash, o‘qitish jarayonini yagona shaklga keltirish va yuqori samaradorlikka erishishga imkon yaratadi. Endi shaxsga yo‘naltirilgan texnologiyalarning nima uchun bugungi kunda dolzarb bo‘lib borayotganligi, nima uchun mazkur texnologiyalar ta’limning hozirgi kuni, kelajagi bo‘lib qolganligi hamda ularning mohiyati haqida qisqacha to‘xtalsak. Oliy ta’limda va akademik litseylarda an’anaviy o‘qitish texnologiyasi o‘zining qator xususiyatlariga ko‘ra zamonaviy ta’lim ehtiyojlariga tobora zid bo‘lib bormoqda. Chunki, mazkur o‘qitish texnologiyasida pedagogikaning talabaga munosabati avtoritar xarakterga ega, ya’ni ta’lim jarayonida u yagona subyekt sifatida namoyon bo‘ladi, talabalar esa faqatgina obyekt vazifasini bajaradi. Boshqacha qilib aytganda avtoritar o‘qitish texnologiyasida talabaning tashabbusi va mustaqilligi deyarli yo‘qoladi, o‘qitish majburiy yo‘sinda amalga oshiriladi. Hanuzgacha jahonda eng ko‘p tarqalgan o‘qitishning sinf-dars tizimida mashg‘ulotlari asosiy birligi dars bo‘lib, u bitta fanining bitta mavzusiga bag‘ishlanadi va o‘qituvchi tomonidan boshqariladi. An’anaviy o‘qitish texnologiyasining qusurlari ustida to‘xtalib, O‘zbekiston Respublikasining birinchi Prezident Islom Karimov bolalar qaysi sinfdan boshlab mustaqil fikr yurita boshlaydi? Umuman maktabda mustaqil fikr yuritishga o‘rgatiladimi? degan savollarni qo‘ydi va ularga quyidagicha javob berdi: «Aminmanki, o‘rgatilmaydi. Mobodo biror o‘quvchi o‘qituvchiga e’tiroz bildirsa, ertaga u hech kim havas 28 Doston timsollarining ramziylik hususiyatlari

qilmaydigan ahvolga tushib qoladi. Maktabdagi jarayonda o‘qituvchi hukmron. U boladan faqat o‘zi tushuntirayotgan narsani tushunib olishni talab qiladi. Prinsip ham tayyor: «Mening aytganim-aytgan, deganim-degan». Demak, an’anaviy ta’lim texnologiyasida o‘qituvchi va o‘quvchi munosabatida majburiy itoatkorlik, ya’ni zo‘ravonlik pedagogikasi amal qiladi» 4 . An’anaviy o‘qitish texnologiyasida pedagog yagona subyekt, talabalar pedagogik jarayon obyekti, o‘qitish tushuntiruv-ko‘rgazmali usulda olib boriladi. O‘qitish ommaviy tarzda olib borilishi tufayli o‘quvchilarning tashabbusi va mustaqilligi o‘zidan-o‘zi so‘nib boraveradi. Shu bois texnologiya asosan talabalarda bilim, ko‘nikmalarni shakllantiradi, ular shaxsini rivojlantirishni ko‘zda tutmaydi. O‘z-o‘zidan ko‘rinadiki, an’anaviy o‘qitish texnologiyasi o‘z tabiatiga ko‘ra ta’lim muassasalari oldiga jamiyatimiz tomonidan qo‘yilgan talablarga butunlay javob bermaydi. Bundan farqli o‘laroq shaxsga yo‘naltirilgan texnologiyalarda o‘quvchi talimning milliy modeli mohiyatiga ko‘ra pedagogik jarayon markaziga qo‘yiladi, uning rivojlanishiga va tabiiy imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarishga qulay shart- sharoitlar yaratib beriladi. Ta’limning milliy modelini – shaxs, davlat va jamiyat, uzluksiz ta’lim, fan, ishlab chiqarishdan iborat 5 ta tarkibiy qismida «shaxs» asosiy tarkibiy qism – birinchi o‘rinda turadi. Boshqacha aytganda, butun ta’lim tizimi, shu jumladan o‘qitish o‘quvchi shaxsiga yo‘nartirilgan bo‘lishi lozim. Shaxsga yo‘naltirilgan o‘qitish texnologiyalarining kommunikativ asosi – pedagogik jarayonda talabaga insoniy-shaxsiy yondashishdir. Buni bir-birini to‘ldiradigan, shaxsiy-insoniy munosabatlarni rivojlantiradigan 1-2-3 jadvallarda ko‘rish mumkin. 4 Karimov I. O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining IX sessiyasida so’zlagan nutqi. – Toshkent: 1997-yil 29 avgust. 29 Doston timsollarining ramziylik hususiyatlari

301-slayd An’anaviy o‘qitish quyidagi xususiyatlarga ega: - zo‘ravonlik pedagogikasi; - o‘qitishning tushuntiruv-ko‘rgazmali usuli; - ommaviy (o‘rtacha o‘quvchiga mo‘ljallangan) o‘qitish. Avtoritarlikning namoyon bo‘lish shakllari: - talaba – bu to‘la shakllanmagan shaxs; - o‘qituvchi barcha ko‘rsatmalarning bajarilishini talab qiladi; - o‘qituvchi sardor, hakam, yagona tashabbuskor shaxs. 3-slayd Shaxsga yo‘nartirilgan texnologiyalar tamoyillari: - insonparvarlik – o‘quvchi shaxsini hurmat qilish, unga yordamlashish, uning ijodiy qobiliyatiga ishonch bilan qarash; - hamkorlik – pedagog va talabalar o‘rtasidagi munosabatda tenglik, sheriklikning ustunligi; - erkin tarbiyalash – shaxsga o‘z faoliyatini tanlash erkinligini, mustaqilligini berish. 2-slayd Ta’lim tizimining milliy modelida «shaxs» birinchi o‘ringa qo‘yilganligi sababli o‘qitish shaxsga yo‘nartirilgan texnologiyalar asosida amalga oshiriladi: - talaba shaxsi pedagogik jarayon markaziga qo‘yilgan; - talaba shaxsini rivojlantirishga va tabiiy imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarishga qulay shart-sharoitlar yaratilgan. Doston timsollarining ramziylik hususiyatlari

O‘rnatilayotgan yangicha munosabatlarning asosiy mazmuni, hozirgi kunda natija bermaydigan va noinsoniy hisoblangan zo‘ravonlik pedagogikasidan voz kechishdir, chunki tarbiya jarayonida zo‘ravonlik aslo mumkin emas, jazolash insonni kamsitadi, ezadi, uning rivojlanishini susaytiradi. Isloh qilinayotgan ta’lim muassasalarida o‘quvchi yoshlarni erkin, majburlashsiz o‘qitish, ularning shaxsiga indivudual yondashishning mazmun- mohiyatini namoyon qilish juda muhimdir. Shaxsga yangicha qarash quyidagilardan iborat bo‘ladi: – pedagogik jarayonda shaxs obyekt emas, subyekt hisoblanadi; – har bir talaba qobiliyat egasi, ko‘pchiligi esa iste’dod egasidir; – yuqori etik qadriyatlar (saxiylik, muhabbat, mehnatsevarlik, vijdoniylik va h.k.) shaxsning ustuvor hislatlari hisoblanadi. Munosabatlarda demokratlashtirish quyidagilarni o‘z ichiga oladi: – talaba va pedagog huquqlarini tenglashtirish; – talabaning erkin tanlab olish huquqi; – talabaning xatoga yo‘l qo‘yish huquqi; – talabaning o‘z nuqtayi nazariga ega bo‘lish huquqi; 31 Doston timsollarining ramziylik hususiyatlari

– talabalar va pedagog munosabati zayli: boshqarish emas, tashkil etish; chegaralash emas, erkin tanlab olishga imkon berish. Majburlashsiz o‘qitish quyidagilar bilan belgilanadi: – ishonchga asoslangan majburlashsiz talabchanlik; – o‘quv materiallariga qiziqish uyg‘otish, bilishga faol ijodiy fikrlashga rag‘batlantirish; – talabalarning mustaqilligi va tashabbusiga tayanish; – jamoa orqali bilvosita talablarni amalga oshirish. Individual yondashuvning yangi talqini quyidagilardan iborat: – o‘rtacha o‘zlashtiruvchi talabaga yo‘naltirishdan voz kechish; – shaxsning yaxshi hislatlarini izlash; – shaxs rivojlanishining indivudual dasturlarini tuzish va unga tuzatishlar kiritish. Shaxsiy yondashishda quyidagilar zarur bo‘ladi: – har bir talaba qiyofasida noyob shaxsni ko‘rish, uni hurmat qilish, tushunish, qabul qilish, unga ishonish; – shaxsga, yutuqni ma’qullovchi, qo‘llab-quvvatlovchi, xayrixoh vaziyatlar yaratish (o‘qish xursandchilikni olib kelishi kerak); – bevosita majburlashga yo‘l qo‘ymaslik, qoloqlikka va boshqa kamchiliklariga urg‘u bermaslik, talabaning nafsoniyatiga tegmaslik; – pedagogik jarayonda, talabalarni o‘z qobiliyatlarini ro‘yobga chiqarishga imkoniyat berish va ko‘maklashish. Ta’lim texnologiyalarini ishlab chiqish paytida, biz, shaxsni orientirlovchi ta’lim texnologiyalarini amalga oshiramiz. Chunki, shaxs, kadrlar tayyorlash Milliy dasturining asosiy komponentlaridan biri hisoblanadi: kadrlar tayyorlash tizimining bosh subyekti va obyekti, ta’lim xizmatlarini iste’molchisi va ishlab chiqaruvchisi. Ta’lim oluvchining shaxsi – butun ta’lim tizimining maqsadi, uning nufuzli subyekti bo‘lib qolmoqda. Shaxsga orientirlangan ta’lim texnologiyalari, mohiyati bo‘yicha, ta’lim jarayonining barcha qatnashchilarini to‘laqonli rivojlanishini nazarda tutadi. Bu esa, nafaqat ta’lim oluvchini umumiy intellektual rivojlanish darajasini va xususan, 32 Doston timsollarining ramziylik hususiyatlari

uni ushbu predmet bo‘yicha tayyorgarligini, uning qobiliyatlari va imkoniyatlarini hisobga olgan holda o‘qitishga differentsiyalashgan yondashuv, balki ta’lim oluvchining psixologik kasbiy va shaxsiy xususiyatlarini hamda qobiliyatlarini hisobga olish hamdir. Shaxsga orientirlangan ta’lim sharoitida, biz, ta’lim beruvchilar o‘quv jarayonida an’anaviy tizim paytidagidan mohiyati kam bo‘lmagan o‘zgacha rol va funksiyaga ega bo‘lamiz. Agar, an’anaviy ta’lim paytida, biz, bilim subyektini va bilimning eng kompetentli manbasi bo‘lgan darslik bilan birga nazorat qiluvchi rolida bo‘lsak, ta’limning yangi paradigmasi paytida esa, ta’lim oluvchilarning mustaqil faol bilish faoliyatini tashkilotchisi, kompetentli maslahatchi va yordamchisi rolida namoyon bo‘lamiz. Biz, kasbiy mahoratimizni, faqatgina ta’lim oluvchilarning bilimlari va mahoratlarini nazorat qilishga emas, balki BMK bilish va qo‘llashda paydo bo‘lishi mumkin bo‘lgan qiyinchiliklarni o‘z vaqtida bartaraf qilishga malakali harakatlarimiz bilan yordam berishimiz uchun, ularning faoliyatini tashxis qilishga yo‘naltirishimiz kerak. Ushbu rol, an’anaviy ta’limdagiga nisbatan ancha murakkab va bizdan yuqori mahorat talab qiladi. Shaxsga orientirlangan ta’lim texnologiyalari chegaralarida mustaqil yo‘nalishlar sifatida insonparvarlik – shaxsli texnologiyalar, hamkorlik texnologiyalari va erkin tarbiyalash texnologiyalari ajratilishiga aniqlik kiritmoqchimiz. Insonparvarlik-shaxsli ta’lim texnologiyalari, avvalambor, o‘zining insonparvarlik mohiyati, shaxsni qo‘llab-quvvatlashga, unga yordam berishga qaratilgan psixoterapevtik yo‘nalganligi bilan ajralib turadi. Ular, bolaga nisbatan har tomonlama hurmat va muhabbat, uning ijodiy kuchiga optimistik ishonch g‘oyalarini o‘zida mujassam qiladi va majburlashdan voz kechadi. Hamkorlik ta’lim texnogogiyalari pedagog va bolaning subyekt-subyektli munosabatlarida demokratizmni, tenglikni, hamkorlikni amalga oshiradi. O‘qituvchi va o‘quvchi hamkorlik, hamijodkorlik holatida bo‘lib, birgalikda maqsadlarni, mazmunni ishlab chiqadilar, baho beradilar. 33 Doston timsollarining ramziylik hususiyatlari

Erkin tarbiyalash ta’lim texnologiyalari bolaga, uning hayot faoliyatidagi katta yoki kichik sohalarida erkin tanlov va mustaqillikni taqdim etishga yordam beradi. Bola, tanlovni amalga oshirish paytida, natijaga tashqi ta’sir ostida emas, balki ichki da’vati orqali borib, subyekt pozitsiyasini eng yaxshi usul bilan amalga oshiradi. O‘qitish jarayonida, pedagog texnologiyalar talablari asosida ifoda etilgan o‘quv maqsadlariga erishiladi. Ilmiy-texnika taraqqiyot jadallashgan davrda o‘qitish samaradorligi, asosan, o‘quvchining o‘qitish jarayonidagi o‘rni, pedagogning unga bo‘lgan munosabatiga bog‘liq bo‘ladi. Bu yerda o‘qitish texnologiyasining ikki turini ajratib ko‘rsatish mumkin: avtoritar va shaxsga yo‘naltirilgan. Avtoritar texnologiyada, pedagog yagona sub'ekt sifatida namoyon bo‘ladi, talablar esa faqatgina «ob'ekt» vazifasini bajaradi. Bunda tahsil oluvchining tashabbusi va mustaqilligi yo‘qoladi, o‘qitish majburiy yo‘sinda amalga oshiriladi. Odatdagi an'anaviy o‘qitish, avtoritar texnologiyaga taalluqlidir. Bunda, avvalo A.Komenskiy tomonidan ifoda etilgan, didaktika prinsiplariga asoslangan o‘qitishning sinf-dars tizimida tashkil etish nazarda tutiladi. Hanuzgacha dunyoda eng ko‘p tarqalgan o‘qitishning sinf-dars tizimi, quyidagi xususiyatlari bilan ajralib turadi: – yoshi va tayyorgarlik darajasi taxminan bir xil bo‘lgan talablar asosida sinfni (guruhni) tashkil etadi; – sinf (guruh, oqim) yagona o‘quv reja, yagona o‘quv dasturlar va yagona mashg‘ulotlar jadvali bilan shug‘ullanadi; – mashg‘ulotlarning asosiy birligi dars bo‘lib, u bitta fanning bitta mavzuga bag‘ishlanadi va o‘qituvchi tomonidan boshqariladi; – o‘quv kitoblari asosan uy ishlari uchun qo‘llaniladi. An'anaviy o‘qitish asosan bilim va ko‘nikmalarni o‘zlashtirishga qaratilgan bo‘lib, shaxsning rivojlanishini ko‘zda tutmaydi. An'anaviy o‘qitish asosini, Y.A.Komenskiy tomonidan tuzilgan pedagogika prinsiplari tashkil etadi: 34 Doston timsollarining ramziylik hususiyatlari

♦ ilmiylik; ♦ tabiatga monandlik(o‘qitish rivojlanish bilan belgilanadi, ammo shakllanmaydi); ♦ uzviylik va tizimlik; ♦ o‘zlashtiruvchanlik (ma'lumdan noma'lumga, soddadan murakkabga) ♦ mustahkamlik (takrorlash, takrorlash....) ♦ onglilik va faoliyat (qo‘yilgan maqsadni bilgan va buyruqlarni bajarishga faol bo‘lgan) ♦ nazariyaning amaliyot bilan bog‘liqligi; ♦ yoshi va individual xususiyatlarini hisobga olish; An'anaviy o‘qitish quyidagi xususiyatlarga ega: zo‘ravonlik pedagogikasi, o‘qitishning tushuntiruv ko‘rgazmali usuli, ommaviy o‘qitish. An'anaviy o‘qitishda avtoritarlik quyidagi shaklda namoyon bo‘ladi: tahsil oluvchi bu hali to‘la shakllanmagan shaxs, u faqat bajarishi zarur, pedagog esa – bu sardor hakam, yagona tashabbuskor shaxs. Shuning uchun zamonaviy texnologiyalarda pedagogik jarayon shaxsga yo‘naltirilgan texnologiyalari asosida amalga oshirilishi lozim. O‘qitishning shaxsga yo‘naltirilgan texnologiyalariga quyidagi asosiy prinsiplar xos bo‘ladi: · insonparvarlik , ya'ni insonga har tomonlama hurmat va muhabbat ko‘rsatish, unga yordamlashish, uning ijodiy qobiliyatiga ishonch bilan qarash, zo‘ravonlikdan to‘la voz kechish; · hamkorlik , ya'ni pedagog va o‘quvchilar munosabatidagi demokratizm, tenglik, sheriklik; · erkin tarbiyalash , ya'ni shaxsga uning hayot faoliyatini keng yoki tor doirasida tanlab olish erkinligi va mustaqillikni berish, natijalarni tashqi ta'sirdan emas, ichki hissiyotlardan keltirib chiqarish. Shaxsga yo‘naltirilgan texnologiyalarning kommunikativ asosi – pedagogik jarayonda o‘quvchiga insoniy-shaxsiy yondashuv hisoblanadi. Shaxsga yangicha qarash quyidagilardan iborat bo‘ladi: 35 Doston timsollarining ramziylik hususiyatlari

· pedagogik jarayonda shaxs obyekt emas, subyekt hisoblanadi; · har bir o‘quvchi qobiliyat egasi, ko‘pchiligi esa iste'dod egasi hisoblanadi; · yuqori etik qadriyatlar (saxiylik, muhabbat, mehnatsevarlik, vijdon va boshqalar) shaxsning ustuvor xislatlari hisoblanadi. Munosabatlarni demokratlashtirish quyidagilarni o‘z ichiga oladi: · o‘quvchi va pedagog huquqlarini tenglashtirish, · o‘quvchining erkin tanlab olish huquqi; · xatoga yo‘l qo‘yish huquqi; · o‘z nuqtayi nazariga ega bo‘lish huquqi · pedagog va tahsil oluvchi munosabatining asosi: ta'qiqlamaslik; boshqarish emas, birgalikda boshqarish; majburlash emas, ishontirish; buyurish emas, tashkil etish; chegaralash emas, erkin tanlab olishga imkon berish. Yangi munosabatlarning asosiy mazmuni, hozirgi zamon sharoitida samarali natija bermaydigan va g‘ayri insoniy hisoblanadigan majburlash pedagogikasidan voz kechishdir. Muammo bu yondashuvni mutlaqlashtirishda emas, balki uning oqilona mezonlarini aniqlashdadir. Umuman olganda tarbiya jarayonida majburlashdan voz kechish mumkin emas, ammo jazolash insonni kamsitadi, ezadi, rivojlanishini susaytiradi, unda so‘zsiz itoatkorlik xususiyatlarini shakllantiradi. Erkin o‘qitish quyidagilar bilan belgilanadi: · ishonchga asoslangan erkin talabchanlik; · o‘quv materialiga qiziqish uyg‘otish, bilishga va faol ijodiy fikrlashga rag‘batlantirish; · o‘quvchilarning mustaqilligi va tashabbusiga tayanish; · jamoa orqali bilvosita usullar bilan talablarni amalga oshirishni ta'minlash. Yangi individual yondashuvning mohiyati shundaki, u ta'lim tizimida o‘quv fanidan o‘quvchiga emas, o‘quvchidan o‘quv fani tomonga harakatlanishni taqozo etadi, o‘quvchilarning mavjud imkoniyatlarini inobatga olib, ularni rivojlantirish, takomillashtirish va boyitishga qaratilgan bo‘ladi. 36 Doston timsollarining ramziylik hususiyatlari

Individual yondashuvning zamonaviy yangi talqini quyidagilardan iborat: · o‘rtacha o‘quvchiga yo‘naltirishdan voz kechish; · shaxsning yaxshi xislatlarini izlash; · shaxs rivojlanishining individual dasturlarini tuzish. Shaxsiy yondashishda birinchi navbatda quyidagilar zarur bo‘ladi: · har bir o‘quvchi qiyofasida noyob shaxsni ko‘rish, uni hurmat qilish, tushunish, qabul qilish, unga ishonish. Pedagogda barcha o‘quvchilar iste'dodli degan ishonch bo‘lishi kerak. · shaxsga yutuqni ma'qullovchi, qo‘llab-quvvatlovchi, xayrixoh vaziyatlar yaratish, ya'ni o‘qish qoniqish va xursandchilikni olib kelishi kerak; · bevosita majburlashga yo‘l qo‘ymaslik, qoloqlikka va boshqa kamchiliklarga urg‘u bermaslik, uning nafsoniyatiga tegmaslik; · pedagogik jarayonda, o‘quvchilarga o‘z qobiliyatlarini ro‘yobga chiqarishga imkoniyat yaratish va ko‘maklashish. Oliy, o‘rta maxsus va kasb-hunar ta'limi tizimi uchun o‘qitishning shaxsga yo‘naltirilgan texnologiyalariga quyidagilarni kiritish mumkin: – ishbilarmonlik o‘yinlari; – muammoli o‘qitish; – tabaqalashtirilgan o‘qitish; – dasturlashtirilgan o‘qitish; – kompyuterlashtirilgan o‘qitish; – modulli o‘qitish. Shaxsga yo‘naltirilgan o‘qitish texnologiyalari ilmiy-texnikaviy taraqqiyot jadallashtirilgan davrda rivojlangan davlatlarda shakllantirilganligini inobatga olgan holda ular chuqur ildizlarga ega ekanligini ta'kidlash to‘g‘ri bo‘ladi. Shaxsga yo‘naltirilgan texnologiyalar insonning aqliy qobiliyatlarini ochishiga xizmat qiladi. Talabalarning har jihatdan rivojlanishiga imkon berishi bilan afzalliklarga egadir. Mazkur texnologiya maqsadlari, qizig‘i, Navoiy ijodining shaxsga oid jihatlari bilan bevosita uyg‘unlik kasb etadi. Zero, Alisher Navoiy epic merosida 37 Doston timsollarining ramziylik hususiyatlari

tasvirlangan barcha qahramonlar shaxs sifatida mukammal shakllanishga va mutlaq erkinlikka erishish g‘oyalarini ifodalaydi. Tabiiyki, shoir asarlari mazmun- mohiyatini shaxsparvar ta’lim texnologiya asosida o‘qitish ta’limdan ko‘zlangan maqsadga yetishishni osonlashtiradi. An’anaviy va shaxsga yo‘naltirilgan ta’limtexnologiyalari o‘rtasidagi farqlarni quyidagi jadvalda yanada aniqroq tasavvur etish mumkin. Oliy ta'lim tizimida qo‘llash mumkin bo‘lgan o‘qitishning shaxsga yo‘naltirilgan texnologiyalari o‘ziga xos mazmun-mohiyatga ega bo‘lib, ular muayyan jihatlari bilan farqlanadi. Muammoli o‘qitish texnologiyasi. Muammoli o‘qitish amerikalik faylasuf, psixolog va pedagog Dj.Dyunning nazariy qoidalariga asoslanadi va XX asrning 20-30-yillarida tarqala boshladi. Dj.Dyun o‘qitish uchun quyidagilarni asos qilib belgiladi: ijtimoiy, konstruksiyalash, badiiy ifodalash, ilmiy-tadqiqiy. Bu asoslarni 38ЎҚИТИШ Авторитар Оммавий ўқитиш Педагог – ягона субъект, талабалар – педагогик жараён объекти Педагог – бошлиқ, ҳакам Т аҳсил олувчи ҳали шаклланмаган шахс Ўқитишнинг тушунтириш – кўргазмали усули Мажбурлаш педагогикаси Ташабус ва мустақиллик сўндирилган Шахсга йўналтирилган Ишбилармонлик ўйинлари Муаммоли ўқитиш Табақалаштирилган ўқитиш Индивидуаллаштирилга н ўқитиш Дастурлаштирилган ўқитиш Компьютерли ўқитиш Модулли ўқитиш Инсонпарварлик, ҳамкорлик, шахсни эркин тарбиялаш Билимлар, кўникмалар, малакалар ўртача ўзлаштирилади, шахс эса ривожланмайди. Шахс ривожланиши, табиий қобилияти даражасида ўқитилганлиги. Анъанавий ўқитишХ у с у с и я т л а р и Ўқитиш технологияси Х у с у с и я т л а р иПедагогнинг муносабати Ўқитиш натижалари Doston timsollarining ramziylik hususiyatlari

amalga oshirish uchun quyidagilar tavsiya etiladi: so‘z, san'at asarlari, texnik qurilmalar, o‘yinlar va mehnat. Bugungi kunda, muammoli o‘qitish d ye ganda mashg‘ulotlarda pedagog tomonidan yaratiladigan muammoli vaziyatlar va ularni yechishga qaratilgan o‘quvchilarning faol mustaqil faoliyati tushuniladi. Buning natijasida o‘quvchilar kasbiy bilimlarga, ko‘nikmalarga, malakalarga ega bo‘ladilar va fikrlash qobiliyatlari rivojlanadi. Muammoli o‘qitish, o‘qitishning shaxsga yo‘naltirilgan texnologiyalarga taalluqli, chunki bu yerda shaxs subyekt sifatida qaraladi, muammoli vaziyatlarning maqsadi - pedagogik jarayonda o‘ziga xos qiziqish uyg‘otishdir. Muammoli o‘qitish, o‘qitishning eng tabiiy samarali usulidir, chunki ilmiy bilimlar mantig‘i o‘zida muammoli vaziyatlar mantiqini namoyish etadi. Muammoli vaziyatlar kiritilib, an'anaviy, bayon etish o‘quv materialining eng maqbul tarkibi hisoblanadi. Pedagog muammoli vaziyat yaratadi, o‘quvchini uni yechishga yo‘naltiradi, yechimni izlashni tashkil etadi. Muammoli o‘qitishni boshqarish pedagogik mahoratni talab etadi, chunki muammoli vaziyatning paydo bo‘lishi individual holat bo‘lib, tabaqalashtirilgan va individuallashtirilgan yondashuvni talab etadi. Muammoli o‘qitish, ijodiy jarayondan nostandart ilmiy-o‘quv masalalarni nostandart usullar bilan yechishni taqozo etadi. Tahsil oluvchilarga mashq uchun beriladigan masalalar, olingan bilimlarni mustahkamlash va malakalar hosil qilish uchun xizmat qilsa, muammoli masalalar esa faqat yangi yechimlar izlashga qaratiladi. O‘quv materialini muammoli taqdim etilishining mohiyati shundaki, unda o‘qituvchi bilimlarni tayyor holda taqdim etmasdan, o‘quvchilar oldiga muammoli masalalar qo‘yadi, ularni yechimining yo‘llari va vositalarini izlashga undaydi. Muammo, yangi bilimlar va harakat usullar sari, o‘zi yo‘lga boshlaydi. Shuni qat'iyatlik bilan ta'kidlash lozimki, bu yerda yangi bilimlar ma'lumot uchun emas, balki muammo yoki muammolarni yechimi uchun beriladi. An'anaviy pedagogik usuldagi – bilimlardan muammoga qarab – o‘quvchilar mustaqil ilmiy 39 Doston timsollarining ramziylik hususiyatlari

izlanish ko‘nikma va malakalarini hosil qila olmaydi, chunki ularga o‘zlashtirish uchun tayyor natijalar taqdim etiladi. Muammoning yechimi ijodiy fikrlashni taqozo etadi. O‘zlashtirilgan bilimlar shablonlarni takrorlash bilan bog‘liq bo‘lgan reproduktiv psixik jarayonlar, muammoli vaziyatlarda hyech qanday samara bermaydi. Agar inson muntazam tayyor bilim va ko‘nikmalarni o‘zlashtirishga o‘rgatilgan bo‘lsa, uning tabiiy ijodiy qobiliyatini so‘ndirish ham mumkin; u mustaqil fikrlashni «esdan chiqaradi» fikrlash jarayoni muammoli masalalarni yechishda a'lo darajada namoyon bo‘ladi va rivojlanadi. Muammoli o‘qitishda kechadigan jarayonlarning psixologik mexanizmi quyidagicha bo‘ladi: inson ziddiyatli, yangi, noma'lum muammoga (muammo – murakkab nazariy yoki amaliy masala bo‘lib, yashirin ziddiyatlarni qamrab oladi, uning yechimi turli, hatto muqobil vaziyatlarni talab etadi) duch keladi, unda hayratlanish, ajablanish holati paydo bo‘ladi, «gap nimada?» degan savol tug‘iladi. O‘quvchi noma'lum yechimni topish uchun mustaqil yoki o‘qituvchi yordamida izlanadi. Muammoni jamoaviy hal etishda paydo bo‘luvchi subyekt- obyekt-subyekt munosabatlari ijodiy fikrlashni faollashtirishga olib keladi. Muammoli o‘qitishning asosiy belgisi, bu ilmiy, o‘quv yoki barcha faoliyat turlarida paydo bo‘ladigan zaruriy obyektiv qarama-qarshiliklar aksi hisoblanadi. Bu esa barcha sohalarning harakatlantiruvchi va rivojlantiruvchi manbaidir. Shu sababli muammoli o‘qitishni rivojlantiruvchi deb atash mumkin, zero uning maqsadi – bilimlarni, farazlarni shakllantirish, ularni ishlab chiqish va yechishdan iboratdir. Muammoli o‘qitishda fikrlash jarayoni faqat muammoli vaziyatni yechish maqsadida joriy etiladi, u nostandart masalalarni yechish uchun zarur bo‘lgan fikrlashni shakllantiradi. Muammoli o‘qitish samaradorligining to‘rtta bosh sharti mavjud: · muammo mazmuniga qarab yetarli qiziqish uyg‘otishni ta'minlash; · muammo yechimidagi har bir bosqichda paydo bo‘ladigan ishlarni bajara olish mumkinligini ta'minlash (ma'lum va noma'lumlar nisbatining maqbulligi); 40 Doston timsollarining ramziylik hususiyatlari

· muammo yechimida olinadigan axborotni o‘quvchilar uchun muhimligi; · pedagog va o‘quvchi orasidagi munosabat xayrixohlik ruhida kechishi, ya'ni o‘quvchilar tomonidan bildirilgan barcha fikr va farazlar e'tiborsiz va rag‘batsiz qolmasligi zarur. Muammoli o‘qitishning bosh psixologik-pedagogik maqsadlari quyidagilardan iborat: · tahsil oluvchining fikrlash doirasi va qobiliyatlarini o‘stirish, ijodiy ko‘nikmalarini rivojlantirish; · muammoni mustaqil yechishda va faol izlanish davrida olingan bilim va ko‘nikmalarni tahsil oluvchilar tomonidan o‘zlashtirilishi, buning natijasida ushbu bilim va ko‘nikmalar an'anaviy o‘qitishdagidan ko‘ra ancha mustahkam bo‘lishi; · nostandart muammolarni ko‘ra oluvchi, qo‘ya oluvchi va yecha oluvchi o‘quvchining faol ijodiy shaxsini tarbiyalash; · kasbiy muammoli fikrlashni rivojlantirish – har bir aniq faoliyatda o‘zining xususiyatlariga egaligi. Har qanday o‘quv materiali ham muammoli bayon etishga mos kelavermaydi. O‘quvchilarga fan tarixini o‘rgatishda muammoli vaziyatlarni yaratish oson. Farazlar, yechimlar fandagi yangi ma'lumotlar takroriy bosqichidagi an'anaviy tasavvurlarning inqirozi, muammoga yangicha yondashuvlarni izlash va hokazolar muammoli bayon etish uchun mos keluvchi mavzular hisoblanadi. Kashfiyotlar tarixi orqali izlanish mantiqini egallash – muammoli fikrlashni shakllantirishning asosiy istiqbolli yo‘llardan biridir. O‘qitishning an'anaviy usulidan muammoliga o‘tish muvaffaqiyati, quyidagi ikki omil bilan belgilanadigan «muammolik darajasi»ga bog‘liq bo‘ladi: · muammoning murakkablik darajasi – mazkur muammo doirasida tahsil oluvchi uchun ma'lum va noma'lumlar nisbatiga ko‘ra aniqlanadi; · muammo yechimida tahsil oluvchi ijodiy ishtirokining ham jamoaviy, ham shaxsiy hissalari hisobga olinadi. Muammoli o‘qitishning uchta asosiy shakli mavjud. 41 Doston timsollarining ramziylik hususiyatlari

1. O‘quv materialini muammoli bayon etish – ma'ruza mashg‘ulotlarda monolog tarzda, seminar mashg‘ulotlarida esa dialog tarzda olib boriladi. O‘qituvchi ma'ruza paytida o‘quv materialini bayon etayotganida muammoli masalalar tuzadi va ularni o‘zi yechadi, o‘quvchilar esa yechimlarni izlash jarayoniga faqat xayolan qo‘shiladilar. Masalan, «Navoiyning epik merosi» mavzusidagi ma'ruzaning boshida «Nega Navoiy “Xamsa” yozdi?, nima uchun turkiy adabiyotda Navoiyga qadar bunday asar yaratilgan emas?» degan muammo qo‘yiladi, ammo ma'ruzachi tayyor javobni bermaydi, u fanning bu haqiqatga qanday yetib kelgani, bu hodisa sabablari haqidagi farazlarni tekshirish bo‘yicha o‘tkazilgan tajriblar haqida hikoya qiladi. 2. Qisman izlanuvchan faoliyat tajribalar, laboratoriya ishlarini bajarishda muammoli seminarlar, evristik suhbatlar davomida namoyon bo‘ladi. O‘qituvchi muammoli savollar tizimini tuzadi, bu savollarga javoblar olingan bilimlar bazasiga tayanadi, ammo ular oldingi bilimlarda mavjud emas, ya'ni savollar tahsil oluvchilarga intellektual qiyinchiliklar tug‘diradi va maqsadga yo‘naltirilgan ijodiy izlanishga undaydi. O‘qituvchi imkoni boricha «boshqacha javoblar» yo‘naltiruvchi savollarni tayyorlab qo‘yishi lozim, u tahsil oluvchilar javoblariga tayanib, yakuniy xulosa qiladi. Qisman izlanish usuli, 3 va 4-darajali mahsuldorlik faoliyatini (foydalanish, ijod) va bilimlarni 3 va 4-darajasini bilim-ko‘nikma, bilim-transformatsiya (qayta shakllanish) ta'minlaydi. An'anaviy tushuntirish va reproduktiv o‘qitishga esa, bilim-tanishi va bilim-nusxa shakllanadi, xolos. 3. Mustaqil tadqiqot faoliyatida tahsil oluvchilar mustaqil ravishda muammoni ifoda etadilar va uni yechadilar (kurs yoki bitiruv ishlarida, ilmiy tadqiqot ishlarida) va o‘qituvchi nazorati bilan yakunlanadi, bu esa 4-darajali mahsuldorlik faoliyatini (ijod) va 4-darajali eng samarali, mustahkam bilimni (bilim - qayta shakllanish) egallashni ta'minlaydi. Tabaqalashtirib o‘qitish texnologiyasi . Tabaqalashtirib o‘qitish o‘quv jarayonini tashkil etishning shakli sifatida umumiy didaktika prinsiplariga asoslangan bo‘lib, 42 Doston timsollarining ramziylik hususiyatlari

maxsus tashkil ettirilgan tahsil oluvchilarning gomogen guruhlarida, o‘quv jarayonini ixtisoslashtirishni ta'minlaydi O‘qitishni tabaqalashtirish – uslubiy, psixologik-pedagogik va tashkiliy- boshqaruv tadbirlar majmuasi asosida tuzilgan turli xildagi gomogen guruhlarda o‘qitish uchun turli xil shart-sharoitlarni yaratish demakdir. O‘qitishning eng yuqori oliy pog‘onasi individual o‘qitish hisoblanadi. Oliy va o‘rta maxsus kasb-hunar ta'lim tizimida gomogen guruhlar, tahsil oluvchilarning individual-psixologik xususiyatlari, avvalo aqliy rivojlanish darajasi asosida tuziladi. Umumta'lim maktablarida, akademik litseylarda va kasb-hunar kollejlarida tahsil oluvchilarning aqliy rivojlanish darajasi bo‘yicha tabaqalashning ijobiy tomonlari bilan bir qatorda salbiy tomonlari ham mavjud bo‘ladi. Oliy maktab uchun esa bu o‘qitish tizimiga hech qanday shak-shubha yo‘q. Hozirgi paytda oliy o‘quv yurtlariga kiruvchilarning bilimlarni o‘zlashtirish darajasi 100 % dan 25 % gacha tashkil etadi. Bunday sharoitda davlat ta'lim standartlari talabiga mos oliy malakali kadrlar tayyorlash maqsadida o‘qitishni tabaqalashtirish davr taqozosidir. Yakka tartibda o‘qitish texnologiyasi. Tahsil oluvchining mavjud shaxsiy imkoniyatlarni ro‘yobga chiqarishini ta'minlash, zamonaviy o‘quv jarayoniga qo‘yiladigan jadallashgan ilmiy-texnikaviy taraqqiyotining talabidir. Bunga individual va individuallashtirilgan o‘qitish orqali erishish mumkin. Individual o‘qitish – bu o‘quv jarayonining tashkil etishning shakli bo‘lib, bunda pedagog tahsil oluvchilar bilan yakkama-yakka shug‘ullanadi, tahsil oluvchi o‘quv vositalari (kitoblar, kompyuter va h.k.) yordamida uzluksiz mustaqil ta'lim oladi. Individual o‘qitishning afzalliklari: pedagogik jarayonning tahsil oluvchi qobiliyatlariga moslashuvchanligi imkoniyatidir. Bunda tahsil oluvchining bilim olish darajasi doimiy monitoringini amalga oshirish va zaruriy tuzatishlar kiritish natijasida maqbul pedagogik jarayon tashkil etiladi Individual yondashish – bu pedagogik prinsipga ko‘ra, pedagogik jarayonda pedagogning tahsil oluvchilar bilan o‘zaro munosabati, ularning shaxsiy 43 Doston timsollarining ramziylik hususiyatlari

xususiyatlarini hisobga olgan holda quriladi va butun guruh hamda har bir alohida tahsil oluvchining rivoji uchun psixologik-pedagogik muhit yaratiladi. Individuallashtirilgan o‘qitish bunday o‘quv jarayonini tashkil etishda individual yondashish asosida o‘qitish yo‘llari, usullari, sur'ati tanlanadi va turli o‘quv-uslubiy psixologik-pedagogik hamda tashkiliy boshqaruv tadbirlari orqali ta'minlanadi. Yakka tartibda o‘qitish texnologiyasi – bunda o‘quv jarayonini tashkil etishda individual yondashish va o‘qitishning individual shakli ustuvor hisoblanadi. O‘qitishning barcha shaxsga yo‘naltirilgan texnologiyalarida u yoki bu darajada individual yondashish qo‘llaniladi, ammo individuallashtirilgan o‘qitishda, individuallashtirish, o‘quv maqsadlariga erishishning asosiy vositasi hisoblanadi. Individuallashtirilgan o‘qitishning asosi, tahsil oluvchining individual-pedagogik xususiyatlarini o‘rnatish hisoblanadi. Olingan natijalar asosida, o‘qitish usuli tanlanadi. Qabul qilingan texnologiyalar, qoidalar va prinsiplarga ko‘ra o‘qitish jarayoni amalga oshiriladi. Uzluksiz teskari aloqa va o‘quv maqsadlarga erishilganligini baholashni ta'minlash majburiy hisoblanadi. Ishbilarmonlik o‘yinlar texnologiyasi. Ta'lim jarayonidagi o‘quvchining faolligi, didaktikaning asosiy prinsiplaridan biri bo‘lib kelgan va shunday bo‘lib qoladi. O‘quvchining faolligi, maqsadli yo‘naltirilgan boshqaruvchi pedagogik ta'sirlar va pedagogik muhitning tashkil etilishi natijasidir. O‘quvchilarning faolligini ta'minlovchi, o‘qitish texnologiyalaridan biri - pedagogik ishbilarmonlik o‘yini hisoblanadi. O‘yin faoliyatiga qiziqish, o‘quvchilarning o‘z-o‘zini ifoda etish, ro‘yobga chiqarish kabi ehtiyojlarini qondiruvchi, musobaqalashish elementlari orqali ta'minlanadi. O‘yinning ajoyib xususiyati shundaki, u bir vaqtning o‘zida ham rivojlanish ham o‘rganish hisoblanadi. Pedagogik o‘yin, o‘qitishning aniq qo‘yilgan maqsadi va unga tegishli pedagogik natija bilan belgilanadi. Bu natijalar asoslangan va o‘quv tayyorgarlik faoliyatiga ega bo‘ladilar. Pedagogik o‘yinlar o‘yin uslubiga ko‘ra quyidagicha tavsiflanadi: fanlar bo‘yicha; sujetli; ishbilarmonlik, imitatsion, dramalashtirilgan o‘yinlar. Oliy, o‘rta 44 Doston timsollarining ramziylik hususiyatlari

maxsus va kasb-hunar ta'lim tizimida foydalanadigan barcha pedagogik o‘yinlar o‘z mazmuniga ko‘ra ishbilarmonlik o‘yini hisoblanadi. Chunki ular, odatda ma'lum o‘quv fani doirasida ishlab chiqiladi: rollar va sujetlar mavjud bo‘ladi, turli vaziyatlar imitatsiya qilinadi. Ya'ni, oliy va o‘rta maxsus kasb-hunar ta'lim tizimida qo‘llaniladigan ishbilarmonlik o‘yinlari pedagogik o‘yinlarning barcha tarkibiy qismlarini o‘z ichiga oladi. Oliy, o‘rta maxsus va kasb-hunar ta'lim tizimidagi pedagogik o‘yinlar yangi o‘quv materialini o‘zlashtirishga va mustahkamlashga, o‘quvchining ijodiy qobiliyatini rivojlantiruvchi, umumilmiy ko‘nikmalarini shakllantiruvchi masalalar majmualarini yechishga qaratiladi, o‘quvchilarga turli holatlardan o‘quv materialini tushunib yetish va o‘rganish imkonini beradi. O‘quv jarayonida ishbilarmonlar o‘yinlarni turli xil shakllari ishlatiladi: imitatsion, operatsion, rolli o‘yinlar, ishchi teatr, psixo va sotsiodramalar. Ishbilarmonlik o‘yini (IO‘) o‘zida mutaxassisning kelajakdagi kasbiy faoliyatining predmeti va ijtimoiy mazmunini tiklash shaklini mujassamlashtiradi, faoliyat yaxlitligini belgilovchi shunday munosabatlar tizimini modellashtiradi. Belgili vositalar (til, nutq, grafiklar, jadvallar, hujjatlar) yordamida, ishbilarmonlik o‘yinida asosiy muhim belgilariga ko‘ra haqiqiy vaziyatga o‘xshash kasbiy vaziyat vujudga keltiriladi. Shu bilan birga ishbilarmonlik o‘yinida, qisqa vaqt ichida faqat turdosh umumiy vaziyatlar qayta tiklanadi. Ishbilarmonlik o‘yini kelajakdagi kasbiy faoliyatning predmetli jihatini (shartli amaliyot) tahsil oluvchilarning boshqa rolli holatdagi vakillar bilan o‘zaro muloqotda bo‘luvchi ijtimoiy jihatini vujudga keltiradi. Shunday qilib, ishbilarmonlik o‘yinida jamoaviy o‘quv faoliyatning yaxlit shakli – ishlab chiqarish, kasbiy faoliyati sharoiti modelida yaxlit ob'ektda amalga oshiriladi. Ishbilarmonlik o‘yinida tahsil oluvchi o‘zida o‘quv va kasbiy elementlarni uyg‘unlashtirgan o‘xshash kasbiy faoliyat bajaradi. Bilim va ko‘nikmalarni o‘zlashtirilishi abstrakt darajada emas, balki kasbiy mehnat kontekstida (ma'nosida) amalga oshadi. Kontekstli o‘qitishda bilimlar kelajak uchun bekorga emas, balki o‘quvchining real o‘yin jarayonidagi harakatini ta'minlaydi. Bir 45 Doston timsollarining ramziylik hususiyatlari

vaqtning o‘zida, o‘quvchi kasbiy bilimlar bir bir qatorda maxsus xislatga ega odamlar bilan muloqotda bo‘lish va boshqarish, jamoaviy qarorlar qabul qilish malakalari, rahbarlik qilish va bo‘ysunish ko‘nikmalariga ega bo‘ladi. Ya'ni, ishbilarmonlik o‘yini shaxsiy sifatlarni tarbiyalaydi, ijtimoiylashuv jarayonini jadallashtiradi. Ammo bu «jiddiy» kasbiy faoliyat o‘yin shaklida ro‘yobga chiqarilganligi sababli, o‘quvchi aqliy va hissiy jihatdan erkinlashadi, ijodiy tashabbusini namoyon etadi. Ishlab chiqarish dinamikasi, mutaxassislarning harakatlari va munosabatlarini modellashtirib, o‘xshatib, ishbilarmonlik o‘yini, bilimlarni dolzarblashtirish, qo‘llash va mustahkamlash vositasi va amaliy fikrlash vositasi sifatida xizmat qiladi. Ushbu holat, o‘yinning ma'lum berilgan aniq vaziyatida yoki ishlab chiqarish vaziyatida ishtirokchilarning o‘zaro munosabatlari orqali amalga oshiriladi. Ishbilarmonlik o‘yini o‘xshatma modelda o‘yinli o‘quv masalalarini qo‘yish va yechish bo‘yicha qo‘shma faoliyat kabi ro‘yobga chiqariladi. Qo‘shma faoliyat qoidalari va me'yorlari, o‘xshatish tili va aloqalar oldindan qabul qilinadi yoki o‘yin jarayonida ishlab chiqiladi. Ishbilarmonlik o‘yini munozarali muloqot maromida o‘tkaziladi, u qo‘shrejali faoliyat hisoblanadi, chunki unda ikkita maqsadga erishiladi: o‘yinli va pedagogik. Pedagogik faoliyat ustuvor bo‘lsa ham, o‘yinni poymol etmasligi kerak. O‘yin jarayonida quyidagilar o‘zlashtiriladi: § kasbiy harakatlar me'yorlari; § ijtimoiy harakatlar me'yorlari - ishlab chiqarish jamoasidagi munosabatlar. Bunda o‘yinning har bir ishtirokchisi faol holatda bo‘ladi, sheriklari bilan o‘zaro munosabatda bo‘ladi, o‘z qarashlarini sheriklariniki bilan taqqoslaydi va shuning natijasida jamoa bilan munosabati orqali o‘zini o‘zi o‘rganadi. Ishbilarmon o‘yinning texnologik sxemasi. O‘yinni tayyorlash bosqichi. Bu bosqich o‘z navbatida ikki qismdan iborat: o‘yinni ishlab chiqish, o‘yinga kirishish. O‘yinni ishlab chiqish - o‘yin ssenariysini ishlab chiqish, yo‘riqnomalar tuzish va moddiy ta'minotni ta'minlashni o‘z ichiga oladi. 46 Doston timsollarining ramziylik hususiyatlari

Ishbilarmonlik o‘yini, ssenariyasi quyidagilardan iborat: o‘quv maqsadi; o‘yin vazifasi, o‘rganiladigan muammo tafsiloti; vaziyatning tafsiloti va ishtirok etuvchilarning tavsifi. O‘yinga kirishish quyidagilarni anglatadi: - guruhni shakllantirish; - mashg‘ulotlarning bosh maqsadini ifodalash; - muammo va vaziyatni vujudga keltirish; - rollarni taqsimlash, - o‘yin reglamentini o‘rnatish; - materiallar, yo‘riqnomalar, qoidalar va ko‘rsatmalar to‘plamini tarqatish; - maslahatlar berish. Rollar qur'a tashlash yo‘li bilan taqsimlanadi. Reglamentga, muloqot etikasiga, faollikni namoyish etishga va o‘yinni oxirigacha ishtirok etilishiga alohida e'tibor qaratiladi. O‘yinni o‘tkazish bosqichi . Bu bosqich – guruh bilan vaziyatni barpo etish ishlari va guruhlararo munozaradan iborat. Ishtirokchilarning rollari holati, ishbilarmonlar o‘yinini shakliga bog‘liq va quyidagicha bo‘lishi mumkin. 1) guruhdagi ish mazmuniga ko‘ra – g‘oyalarni yaratuvchi va uzatuvchi ishlab chiquvchi, taqlidchi, tashxischi, zukko, xulosa qiluvchi. 2) ishtirokchilarning tashkiliy vaziyatlariga ko‘ra – tashkilotchi, muvofiqlashtiruvchi, yig‘uvchi, nazoratchi, murabbiy, boshqaruvchi. 3) yangilikka nisbatan munosabatiga ko‘ra – tashabbuskor, ehtiyotkor tanqidchi, yangilikka qarshilik ko‘rsatuvchi (konservator). 4) uslubshunoslik holatiga ko‘ra – uslubshunos tanqidchi, uslubchi, muammochi, dasturchi. 5) ijtimoiy-psixologik holatiga ko‘ra – yetakchi, hurmat qilinuv chi, qabul qilinuvchi, mustaqil, qabul qilinadigan, rad etiluvchi. O‘yin jarayonida hyech kim o‘yinga ta'sir qilish huquqiga ega bo‘lmaydi. Faqat boshlovchigina, zaruriyat tug‘ilganida, o‘yin ishtirokchilari harakatlariga tuzatishlar kiritishi mumkin. 47 Doston timsollarining ramziylik hususiyatlari

O‘yin natijalarini tahlil etish bosqichi quyidagilarni o‘z ichiga oladi: taqrizchilarni chiqishlari, fikrlar almashinuvi, ishtirokchilarning o‘z qarorlari va xulosalarini himoya qilishi, yakun yasash. Modulli o‘qitish texnologiyasi. «Modulli o‘qitish» termini xalqaro tushuncha - modul bilan bog‘liq bo‘lib («modul», lat. modulus), uning bitta ma'nosi faoliyat ko‘rsataoladigan o‘zaro chambarchas bog‘liq elementlardan iborat bo‘lgan tugunni bildiradi. Bu ma'noda u modulli o‘qitishning asosiy vositasi sifatida, tugallangan axborot bloki sifatida tushuniladi. Modul – bu fanning muayyan jarayoni yoki qonuni, bo‘limi, muayyan katta mavzusini, o‘zaro bog‘liq tushunchalar guruhini taqdim etadi. Modul – bu fanning bir yoki bir necha tushunchalarni o‘zlashtirishga yo‘naltirilgan, ishlab chiqilgan prinsiplar asosida shakllangan mantiqan tugallangan o‘quv materialidir. 1982 yil YUNESKOning anjumanida modulga “Mashqlarni xususiy tezlikda diqqat bilan tanish va ketma-ket o‘rganish orqali individual yoki guruh mashg‘ulotlarida bir yoki bir necha malakaga ega bo‘lish uchun mo‘ljallangan alohida o‘rgatuvi paket (to‘plam)” deb ta'rif berilgan edi. Modulli o‘qitish – o‘qitishning istiqbolli tizimlaridan biri hisoblanadi, chunki u odam bosh miyasining o‘zlashtirish tizimga eng yaxshi moslashgandir. O‘qitishning modul tizimi haqida rasmiy ravishda birinchi marta 1972-yil YUNESKOning Tokiodagi Butunjahon Konferensiyasida so‘z yuritilgan edi. Modulli o‘qitish texnologiyasi funksional tizimlar, fikrlashning neyrofiziologiyasi, pedagogika va psixologiyalarning umumiy nazariyasidan kelib chiqadi. Bu sohalardagi izlanishlarga ko‘ra, to‘qimasi modulli tashkil topgan inson miyasi, axborotni kvant ko‘rinishda (boshqacha aytganda, ma'lum xossalar ko‘rinishida) eng yaxshi jihatdan qabul qiladi. Modulli o‘qitish, kasbiy ta'limning quyidagi zamonaviy masalalarini har tomonlama yechish imkoniyatlarini yaratadi: · modul - faoliyatlik yondashuvi asosida o‘qitish mazmunini maqbulash va tizimlash dasturlarni o‘zgaruvchanligi, moslashuvchanligini ta'minlash; 48 Doston timsollarining ramziylik hususiyatlari

· o‘qitishni individuallashtirish; · amaliy faoliyatga o‘rgatish va kuzatiladigan harakatlarni baholash darajasida o‘qitish samaradorligini nazorat qilish; · kasbiy motivatsiya (qiziqtirish) asosida, o‘qitish jarayonini faol lashtirish, mustaqillik va o‘qitish imkoniyatlarini to‘la ro‘yobga chiqarish. Modulli o‘qitishning hozirgi zamon nazariyasi va amaliyotida ikki xil yondashuvni ajratib ko‘rsatish mumkin: fan bo‘yicha faoliyat yondashuvi va tizimli faoliyat yondashuvi asosidagi o‘qitish texnologiyalari. Bu yondashuvlar doirasida modul asosida mutaxassislar tayyorlashning bir qator konsepsiyalari ishlab chiqilgan. Barcha konsepsiyalar zamirida faoliyat yondashuvi yotadi va bu nuqtai nazardan, o‘qitish jarayoni to‘laligicha yoki muayyan fan doirasida, modulli ta'lim dasturi mazmuniga muvofiq kasbiy faoliyat elementlarini o‘quvchi tomonidan ketma-ket o‘zlashtirishga yo‘naltirilgan bo‘ladi. Turli konsepsiyalar doirasida, modulli ta'lim dasturlari, turli xil tarkib va tarkibiy tuzilmalardan iborat bo‘ladi, turli shakldagi hujjatlarda taqdim etiladi, ammo ularning barchasi quyidagi uchta asosiy tarkibiy qismni majburiy ravishda o‘z ichiga oladi: maqsadli mazmuniy dastur; turli ko‘rinishlarga taqdim etilgan axborotlar banki; o‘quvchilar uchun uslubiy ko‘rsatmalar. II BOB. “NAVOIYNING EPIK MEROSI” MODULINING O‘QUV- USLUBIY TA’MINOTI 2.1. Ma’ruza matni Tayanch so‘zlar : adabiy tur, janr, epik tur, masnaviy, adabiy an’ana, individuallik, “Xamsa”, vazn, doston, nasr Musulmon S h arqi epik poeziyasi tarixi xamsachilik an’anasi bilan chambarchas bog‘liq. Dastavval XII asrda vujudga kelgan xamsa janri sakkiz asrga yaqin vaqt davomida yuzlab javob dostonlarga ega bo‘ldi. Sharq adabiyotida birinchi bo‘lib “Xamsa” yozgan shaxs buyuk ozarbayjon shoiri Nizomiy 49 Doston timsollarining ramziylik hususiyatlari

Ganjaviydir. U 1170-1204 yillar oralig‘ida birin-ketin 5 ta doston yaratdi, bu dostonlar shoir vafotidan so‘ng yaxlit bir to‘plamga birlashtirilib, “Panj ganj” (“Besh xazina”) deb atala boshlandi va keyinchalik “Xamsa” nomi bilan mashhur bo‘ldi. Nizomiy beshligidagi birinchi doston “Maxzan ul-asror” (“Sirlar xazinasi”) deb atalib, 1170 - yilda yaratilgan. Nizomiy bu dostonini g‘aznaviylar hukmdori Bahromshoh (XII asr)ga bag‘ishlaydi. “Maxzan ul-asror”ning vujudga kelishida XII asr klassigi Hakim Sanoiy “Xadiqat ul-haqoyiq” (“Haqiqatlar bog‘i”) dostonining ta’siri bor. Umuman, musulmon S h arqida falsafiy-didaktik yo‘nalishdagi dostonlarning ibtidosi ham bevosita shu doston bilan bog‘lanadi. Nizomiy beshligidagi ikkinchi doston “Xusrav va Shirin” deb atalib, taxminan 1181-yilda yozib tugallangan. S h oir bu dostonini saljuqiy hukmdor To‘g‘rul II (1174-1194) topshirig‘iga ko‘ra yaratadi. “Layli va Majnun” dostoni esa 1188-89 - yillarda S h irvonshoh Axsitan II topshirig‘iga ko‘ra yaratiladi. Nizomiy beshligidagi to‘rtinchi doston “Haft paykar” (“Etti go‘zal”) 1196 - yilda yozib tugallanadi. Doston 4600 baytdan iborat bo‘lib, hukmdor Alouddin Ko‘rpa Arslon (1174-1207) topshirig‘i bilan yaratilgan. “Haft paykar” asosiy voqea va unga ilova qilingan 7 ta qoliplovchi hikoyatlardan iborat. Nizomiy beshligidagi so‘nggi – beshinchi doston “Iskandarnoma” deb atalib, ikki qism: “Sharafnoma” va “Iqbolnoma”dan iborat. Doston hajmi 10000 baytdan ortiqroq. Dostonning aniq qaysi yilda yaratilganligi ma’lum emas, adabiyotlarda uning 1197-yildan keyin yozilganligi haqida ba’zi qaydlar uchraydi. Nizomiy beshligi yaratilgandan keyin oradan bir asr vaqt o‘tib, Xusrav Dehlaviy (1253–1325) unga javob yozdi va shu bilan xamsanavislik an’anasini boshlab berdi. U 1299-1301-yillarda “Matla ul-anvor” (“Nurlarning boshlanmasi”), “Shirin va Xusrav”, “Majnun va Layli”, “Hasht behisht” (“Sakkiz jannat”), “Oyinayi Iskandariy” (“Iskandar oynasi”) dostonlarini yaratib, Nizomiy ishini davom ettirdi va natijada adabiyotda xamsachilik an’anasi paydo bo‘ldi. Dehlaviydan keyin bu an’ana butun Sharq dunyosiga tarqaldi va juda ko‘p xalqlarda Nizomiy dostonlari mavzusi va sujeti asosida asarlar paydo bo‘ldi. 50 Doston timsollarining ramziylik hususiyatlari

Ozarboyjon olimi G‘.Aliev jahon kutubxonalarida saqlanayotgan qo‘lyozma va manbalarni o‘rganib chiqish asosida Nizomiy beshligiga muayyan tarzda javob yozgan 300 ga yaqin ijodkorni aniqladi va ular haqidagi ma’lumotlarni umumlashtirib, “Teмы сюжетыmi Низами в литературах народов Востока” nomli monografiyasini yaratdi. Xamsanavislik tarixida XV asr Hirot adabiy muhiti alohida o‘rin egallaydi. Izlanishlardan ma’lum bo‘ldiki, aynan shu davr va shu muhitning o‘zida 20 ga yaqin ijodkor xamsanavislikda o‘z kuchlarini sinab ko‘rganlar. Garchi bu ijodkorlarning barchasi to‘liq “Xamsa” yaratmagan bo‘lsalar-da, lekin beshlikning u yoki bu dostoniga javob yozish bilan mazkur an’anaga o‘z munosabatlarini bildirganlar. Bu davrdagi Nizomiy mavzulariga murojaat qilgan ijodkorlar haqida Alisher Navoiyning “Majolis un-nafois” (1498), Davlatshoh Samarqandiyning “Tazkirat ush-shuaro” (1486), Humomiddin Xondamirning “Makorim ul-axloq” asarlarida ma’lumotlar uchraydi. Ijodkorlar guruhini xamsanavislikka bildirgan munosabatiga ko‘ra shartli ravishda uch guruhga ajratish mumkin: 1. To‘liq xamsa mualliflari. 2. “Xamsa”ning ba ’ zi dostonlariga javob yozgan ijodkorlar. 3. Bitta dostonga javob yozgan ijodkorlar. To‘liq “X amsa ” mualliflari Jamoliy . Temur va S h ohruh zamonida yashagan bu ijodkorning tavallud va vafot etgan yillari haqida aniq ma ’ lumot yo‘q. Faqat G‘.Ali y ev o‘zining “Teмы сюжеты Низами в литературах народов Востока” nomli monografiyasida uning beshligi 1402-1417 - y illar oralig‘ida yaratilgan degan fikrni bildiradi. Jamoliy “Xamsa”si quyidagi dostonlardan iborat: 1. “Tuhfat ul-abror” (“Maxzan ul-asror”ga javob) 2. “Mehru Nigor” ( “Xusrav va Shirin” ga tatabbu) 3. “Mahzun va Mahbub”. ( “Layli va Majnun” ga tatabbu) 4. “Haft avrang” ( “Haft paykar”ga tatabbu ) 51 Doston timsollarining ramziylik hususiyatlari

5. Doston nomlanishi aniq emas. Lekin voqealar mazmuni va qo‘llanilgan vazn Nizomiy “Iskandarnoma”sini eslatgani uchun uni Nizomiy beshligidagi so‘nggi dostonga javob tarzida yozilgan deb hisoblash mumkin. Ashraf Marog‘iy Shohruh zamonida yashaganligi va 1450-yilda vafot etganligi ma’lum. Uning beshligi 1428-1444-yy. oralig‘ida yaratilgan bo‘lib, quyidagi dostonlardan iborat: 1. “Minhoj ul-abror” (“Yaxshi kishilarning yo‘li ”) 1428 - yilda yaratilgan . Nizomiy dostonidan bir oz farqlanib, 21 maqolatdan iborat va ularning har bir - biriga ikkitadan hikoyat ilova qilinadi. 2. “Riyoz ul-oshiqin” (“Sevishganlar bog‘i” , 1432 ) . B a’zi manbalarda “Xusrav va Shirin” nomi bilan ko‘rsatiladi . 3. “Ishqnoma” ( “Layli va Majnun” ga tatabbuh, 1438) 4. “Haft avrang” (“Etti taxt” , 1440 ) 5. “Zafarnoma” 1444-yilda yaratilgan. Nomlanishdagi o‘zgachalikka qaramay, voqealar bayoni ham, qo‘llanilgan vazn ham “Iskandarnoma”ni eslatadi . Mazkur guruhdagi yana ikki ijodkor Alisher Navoiy va Abdurahmon Jomiy “Xamsa”lari haqida mavzu so‘ngida batafsilroq fikr yuritganimiz sababli bu o‘rinda ularga to‘xtalib o‘tirmaymiz. “Xamsa”ning ba’zi dostonlariga javob yozgan ijodkorlar Kotibi Turshiziy. Bu ijodkorning Nishopurdan kelganligi va 1434 -1436-yillarda Astrobodda vafot etganligi haqida Ye .E.Bertels o‘zining Навои и Джами ” tadqiqotida ma’lumot keltiradi. Turshiziy 10 ga yaqin masnaviy-dostonlar muallifi, ulardan faqat uchtasi “Xamsa” dostonlariga tatabbuh tarzida vujudga keldi: 1. “Gulshan ul-abror” (“Yaxshi kishilarning gulshani”). 2. “Layli va Majnun”. 3. “Bahrom va Gulandom”. Abdulloh Hotifiy 1445 / 50-1521 yy. oralig‘ida yashagan. Manbalarda Abdurahmon Jomiyning jiyani sifatida tilga olinadi. “Xamsa”ning quyidagi dostonlariga javob yozganligi mahlum: 52 Doston timsollarining ramziylik hususiyatlari

1. “Layli va Majnun”. 2. “Shirin va Xusrav” ( 1490 ) 3. “Haft manzar” (“Etti manzara”) “Haft paykar”ga tatabbu tarzida yaratilgan. 4. “Temurnoma”. “Iskandarnoma” vaznida bitilgan bu doston Amir Temurning zafarli yurishlariga bag‘ishlangan. Ko‘rinadiki, Hotifiy dostonlari orasida faqat “Maxzan ul-asror”ga javob tarzida yozilgan doston uchramaydi. Badriddin Hiloliy Asli astrobodlik bo‘lgan bu ijodkor XV asrning 70-yillarida tug‘ilgan. 1529- yilda qatl etilgan.“Xamsa” dostonlariga javoban yozilgan 2 ta dostoni bor: 1. “Sifat ul-oshiqin” ( “Maxzan ul-asror”ga javob ) 2. “Layli va Majnun”. Shahobiddin Jomiy Bu ijodkorning tug‘ilgan va vafot etgan yillari haqida aniq ma ’ lumot yo‘q. Faqat Xondamirning “Makorim ul-axloq”da S h ahobiddin Jomiyning Alisher Navoiy maslahatiga ko‘ra, “Layli va Majnun” va “Xusrav va S h irin” dostonlarini yozganligi haqidagi ma ’ lumotiga tayanadigan bo‘lsak, muallifning XV asrning ikkinchi yarmida yashaganligi ma ’ lum bo‘ladi. S h ahobiddin Jomiyning bu ikki dostoni bizgacha yetib kelmagan yoki haligacha topilmagan. Bitta dostonga javob yozgan mualliflar [1] Bu guruhni g‘oyaviy yo‘nalishiga qarab ikkiga ajratish mumkin: 1) “Maxzan ul-asror” tipida doston yozgan mualliflar : Osafiy Hiraviy, Nargisiy, G‘iyosiddin Sabzavoriy, Fosih Rumiy, Sayyid Qosimiy. 2) “Layli va Majnun” tipida doston yozgan mualliflar: S h ayxim Suhayliy, Ali Ohiy, Xoja Imod Loriy, Xoja Hasan Xizrshoh, Zave Qozisi. Xamsachilik tarixida fors-tojik adabiyotining yirik namoyandalaridan biri Abdurahmon Jomiy (1414-1492) beshligi alohida o‘rin tutadi. Jomiy ijodkor bo‘lish bilan birga so‘fiy ham edi, bu holat u yaratgan asarlarda ham namoyon bo‘ladi. Sharqshunos olim Konradning ta’biri bilan aytganda, “u – shoir, u – 53 Doston timsollarining ramziylik hususiyatlari

faylasuf, u – filolog, u – musiqashunos. Lekin shu bilan bir qatorda u ko‘proq so‘fiy. Uning uchun borliqni anglashning ikki ko‘rinishi mavjud – borliq sirlari va ijod sirlari” (Konrad N.I. Zapad i Vostok, 276-bet). Adabiyotshunoslikda Jomiyning “Xamsa” yozgan-yozmaganligi bilan bog‘liq bahsli fikrlar mavjud. Ayrim adabiyotshunoslar Jomiy dostonlariga “Xamsa” tarzida emas, balki yettilik –“Haft avrang” (“Salomon va Absol” hamda “Silsilat uz-zahab” dostonlarini ham qo‘shgan holda) shaklida qarash zarurligini ta’kidlaydilar. Lekin Jomiyning o‘zi “Xiradnomayi Iskandariy” xotimasida o‘z asarini “Panj ganj” deb ataganligi uchun Jomiyni “Xamsa” yaratgan ijodkorlar qatoriga kiritish to‘g‘riroq bo‘ladi. Abdurahmon Jomiy “Xamsa”sining birinchi dostoni “Tuhfat ul-ahror” 1481 - yilda yaratilgan. Falsafiy-axloqiy masalalarga bag‘ishlangan bu doston Nizomiy “Maxzan ul-asror”iga javob tarzida vujudga keldi. Dostonlar nomlanishidagi ohangdoshlik, kompozitsion qurilishdagi o‘xshashlik va qo‘llanilgan she’riy o‘lchov bu fikrni tasdiqlaydi. 1482-83 yillarda “Xamsa”ning ikkinchi dostoni “Subhat ul-abror” (“Yaxshi kishilarning tasbehi”) maydonga keldi. An’anaga muvofiq, xamsaning ikkinchi dostoni ishqiy mavzuga bag‘ishlanishi kerak edi. Lekin Jomiy bu o‘rinda an’anadan butunlay chekinib, falsafiy yo‘nalishdagi yana bir doston yaratadi. Lekin u birinchi doston kabi 20 ta maqolatdan emas, balki 40 ta bo‘lim – “iqd” (tasbeh donasi)dan iborat bo‘lib, har bir nazariy qismdan keyin alohida hikoyat va munojot ilova qilib boriladi. Abdurahmon Jomiy beshligidagi uchinchi doston “Yusuf va Zulayho” deb atalib, 1483-yilda yaratilgan. Nizomiy beshligida bunday mavzu va sujetdagi doston uchramaydi. Jomiy “Xusrav va Shirin” mavzusidagi an’anaviy doston yaratishdan voz kechib, Qur’onda “ahsan ul- qisas” – “qissalarning sarasi” deb ta’riflangan Yusuf qissasi bayoniga bag‘ishlangan “Yusuf va Zulayho” dostonini yaratadi. Abdurahmon Jomiy “Xamsa”sidagi to‘rtinchi doston “Layli va Majnun” mavzusiga bag‘ishlangan bo‘lib, 1483-yilda yaratilgan. “Xamsa”dagi so‘nggi – 54 Doston timsollarining ramziylik hususiyatlari

beshinchi doston “Xiradnomayi Iskandariy” ham Jomiyning an’anaga rioya etishi bilan xarakterlanadi. Ko‘rinadiki, Abdurahmon Jomiy yaratgan masnaviy- dostonlar orasida falsafiy yo‘nalishdagi dostonlar yetakchi o‘rinda turishi bilan xarakterlanar ekan. Fors adabiyotida Nizomiy beshligiga birinchi javob bitgan ijodkor Xusrav Dehlaviy bo‘lsa, Navoiy bu vazifani turkiy tilda ado etdi. Navoiy beshligida xamsanavislikning barcha shartlariga qat ’ iy amal qilinganligini ko‘ramiz. Chunki xamsanavislik an’anasidan bir oz bo‘lsa-da chekinish, turkiy tilda xamsadek buyuk asarni yozib bo‘lmaydi degan fikrga olib kelishi mumkin edi. Navoiy o‘z “Xamsa”si misolida an’anaviy shakl doirasida ham yangi fikr ayta olish imkoniyatini, belgilab berilgan shakllarni jilvalantirish usullari mavjudligini ko‘rsatib berdi va uning bu asari umumjahon adabiyotining yuksak cho‘qqisi bo‘lib qoldi. Navoiy “Xamsa”si ajdodlarimiz ma’naviy holatining ko‘zgusi bo‘lib, unda o‘tmish davr ijtimoiy turmushi, xalq hayoti, urf-odatlari, din-diyonat, axloq- odob haqidagi qarashlar o‘z aksini topgan. Navoiy “ Xamsa ” si bir-biri bilan ich- ichidan mustahkam bog‘langan beshta dostonni o‘z ichiga oluvchi yaxlit asardir. Buyuk shoir unda zamonasining barcha dolzarb masalalarini qalamga oladi. Mundarijaviy doston bo‘lmish “Hayrat ul-abror”da shoir umr, uning mazmuni, tabiat, jamiyat va inson munosabatlariga doir savollarni qo‘ysa, keyingi dostonlarda muayyan taqdirlar, voqealar misolida ularga javob berishga harakat qiladi. “Xamsa” dostonlaridagi muqaddimalar dostonlar voqeligiga shunchaki an’anaviy kirish qismi bo‘lmay, balki dostonlar mundarijasi uchun ochqich vazifasini ham o‘taydi. Shu ma’noda muqaddimalarda keltirilgan fikrlarga alohida e’tibor berish dostonlar tagzaminida yashiringan ramziy ma’nolarni ochishga yordam beradi. Aynan muqaddimada buyuk mutafakkirning olam va odam, tabiat, kishilik jamiyati, umr va uning mazmuni haqidagi falsafiy-axloqiy qarashlari, ijodkor sifatidagi buyuk salohiyati u qo‘llagan badiiy timsollar, tashbeh-u tamsillar vositasida butun bo‘y-basti bilan namoyon bo‘ladi. O‘zbek mumtoz adabiyotining cho‘qqisi bo‘lgan Alisher Navoiy “Xamsa”si jahon adabiyotining noyob va o‘lmas durdonasidir. 55 Doston timsollarining ramziylik hususiyatlari

Savol va topshiriqlar : 1. Xamsanavislik an’anasiga asos slogan shoir sifatida qaysi shoirni ko‘rsatish mumkin deb o‘ylaysiz: Nizomiy Ganjaviy yoki Xusrav Dehlaviy? Qaysi asoslarga ko‘ra? 2. “Xamsa” yaratgan ijodkorlarni shartli ravishda qay shaklda guruhlash mumkin? 3. Nima uchun Xusrav Dehlaviy hamda Navoiy xamsachilikning barcha shartlariga amal qilishgan? 4. Abdurahmon Jomiyning “Xamsa” yaratgan yoki yaratmagani to‘g‘risida nima uchun yakdil fikr yo‘q? 5. Sizningcha, nima uchun Abdurahmon Jomiy “Xusrav va Shirin” mavzusida doston yozishdan voz kechgan kechgan? 6. Alisher Navoiy “Xamsa”si va uning yaratilish tarixiga doir nimalarni bilasiz? 7. Alisher Navoiy “Xamsa”sining adabiyotimizda tutgan o‘rni haqida qanday mustaqil xulosalaringiz bor. Adabiyotlar ro‘yxati: 1. Абдуғафуров А. Буюк бешлик сабоқлари(мақолалар тўплами). – T . : Ғафур Ғулом номидаги бадиий адабиёт нашриёти, 1995 . –184 б . 1. 2. Ali sher Navoiy . Hayrat ul-abror. – T.: G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyot- matbaa uyi, 2006. – 392-b. 2. 3. Алишер Навоий. Мукаммал асарлар тўплами. XX томлик . XII том . Лисон ут - тайр. – T.: Фан , 1996. – 328 б. 3. 4. Vohidov R., Eshonqulov H. O‘zbek mumtoz adabiyoti tarixi.–T.: O‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasi adabiyot jamg‘armasi nashriyoti, 2006. – 528 -b . 4. 5. Муҳиддинов М. Алишер Навоий ва унинг салафлари ижодида инсон концепцияси (“Хамса”ларнинг биринчи достонлари мисолида). Фил.фан.док...дисс .–T., 1995 . – 288 б 5. 6. Салоҳий Д. Навоий назмиёти. – Самарқанд, “Зарафшон”, 2013. –122 б. 6. 7. Сирожиддинов С. Алишер Навоий манбаларининг қиёсий - типологик , текстологик таҳлили . – T.:Akademnashr, 2011 . – 326 б. 56 Doston timsollarining ramziylik hususiyatlari

7. 8. Юсупова Д. Ўзбек мумтоз адабиёти тарихи (Алишер Навоий даври). – T.:Akademnashr, 2013 . – 272 б. 8. 9. Қаюмов А. Асарлар . 1 жилд . 1 китоб . –T.: Mumtoz so‘z, 2008. – 288 б . 9. 10. Ғаниева С. Навоий насри малоҳати . . – T . : Фан, 1993 10. 11. Ҳақул И. Навоийга қайтиш. 2-китоб. – T.: Фан, 2011. – 200 б 57 Doston timsollarining ramziylik hususiyatlari

2.2. Modul yuzasidan ishlanma va amaliy topshiriqlar 9 - mavzu “Farhod va Shirin”dostoni Ta’lim berish texnologiyasi Mashg’ulot vaqti – 2 soat Talabalar soni – 20-30 tagacha O ‘ quv mash - g ‘ ulotining shakli Amaliy mashg ‘ ulot Amaliy mashg ‘ ulot rejasi 1. “Farhod va Shirin” dostonining tarixiy va adabiy ildizlari. 2. Dostondagi asaosiy timsollar: a) Farhod – xoslar ishqining vakili – solik majzub; Xusrav – avom ishqining vakili; Shirin, Mehinbonu, Xoqon va pir-murshidlar 3. Dostondagi ramziylik. Ajdar, dev, temir paykar kabi timsollarning majoziy xususiyatlari. 4. Dostonda qo’llanilgan eng muhim badiiy san’atlar xususida. O‘quv mashg‘ulotining maqsadi: Dostonning kompozitsion qurilishi, sujet yo‘nalishi haqida ma’lumot berish. Komil inson muammosining ushbu dostondagi talqinini tushuntirish . Pedagogik vazifa: O’quv faoliyatining natijasi: 1. Talabalarga “Farhod va Shirin” dostonining tarixiy va adabiy ildizlari haqida ma’lumot berish. 1. “Farhod va Shirin” dostonining tarixiy va adabiy ildizlari haqida tasavvurga ega bo ‘ ladilar. 2. Dostondagi asosiy timsollar: a) Farhod – xoslar ishqining vakili – solik majzub; Xusrav – avom ishqining vakili; Shirin, Mehinbonu, Xoqon va pir-murshidlar timsollari haqida bilim berish. 2. Dostondagi asosiy timsollar: a) Farhod – xoslar ishqining vakili – solik majzub; Xusrav – avom ishqining vakili; Shirin, Mehinbonu, Xoqon va pir-murshidlar timsollari ekanligi haqidagi bilimga ega bo’ladilar. 3. Dostondagi ramziylik. Ajdar, dev, temir paykar kabi timsollarning majoziy xususiyatlarini izohlab berish. 3. Dostondagi ramziylik. Ajdar, dev, temir paykar kabi timsollarning majoziy xususiyatlarini aniqlash va izohlashni o’rganadilar. 4. Darsda aytilgan fikrlarni umumlashtirib, xulosa chiqarish. 4. Aytilgan fikrlarni umumlashtirish va ulardan xulosa chiqarish yo ‘ llarini o ‘ rganadilar. O ‘ qitish usullari va texnikasi “FSMU” uslubi, tarmoqlash usuli, tarqatmatarqatma materiallarmateriallar , Venn diagrammasi, Venn diagrammasi , SWOT, SWOT tahliltahlil O ‘ qitish vositalari «Adabiyot tarixi» fanidan elektron o’quv- uslubiy majmua), slaydlar. O ‘ qitish shakli Jamoa bo’lib ishlash O ‘ qitish shart-sharoitlari Texnik vositalar bilan ta’minlangan, o ‘ qitish usullarini qo ‘ llash mumkin bo ‘ lgan o ‘ quv 58 Doston timsollarining ramziylik hususiyatlari

xona. Monitoring va baholash Kuzatish, og’zaki nazorat, savol-javobli so’rov, o’quv topshiriq. Amaliy mashg’ulotning texnologik xaritasi Ish bosqichlari va vaqti Faoliyat mazmuni Ta’lim beruvchi Ta’lim oluvchilar Tayyorgar lik bosqichi (5 daqiqa) Mavzuni aniqlaydi, ta’limiy maqsadni belgilaydi va kutilayotgin natijalarni shakllantiradi. Belgilangan ta’limiy maqsadlarga mos o’quv bilish topshiriqlarini ishlab chiqadi.. Jamoatlar ishi uchun yozma tarzda savollarni tayyorlaydi. Jamoalar ish natijalarini baholash mezonlarini ishlab chiqadi. 1.O’quv mashg‘ulotiga kirish bosqichi (10 daqiqa) 1.1. Mashg’ulot mavzusi, uning maqsadi va kutilayotgan natijalar bilan tanishtiradi, ularning ahamiyati, dolzarbligini asoslaydi. 1.2. Mavzu bo’yicha asosiy tushunchalarga ta’rif berishni taklif qiladi, shu asosda tezkor so’rov o’tkazib talabalar bilimlarini faollashtiradi. 1.3. Ish guruhlarda o‘quv topshiriqlarini bajarish orqali oshirilishini e’lon qiladi. Savollarga javob beradilar. 2. Asosiy bosqich ( 55 daqiqa) 2.1.Talabalarni 6 ta kichik guruhga bo’lib, guruhlarda hamkorlikda ishlash usuli, qoidalari bilan tanishtiradi. 2.2 Har bir guruhga savollar beradi, ularga javob berish talab etiladi. 2.3. Guruhlar ishida yordam (maslahat) beradi. 2.4. Guruh sardorlari berilgan savollarga jamoaning javoblarini bayon qiladi. Aniqlik kiritishi lozim bo’lsa, guruh sardorini to’xtatib, yana qo’shimcha savol beradi. Muhokamasini jamoaga havola etadi. 2.5. Mavzular asosida berilgan ma’lumotlarni umumlashtiradi va xulosalaydi. Faol ishtirok etgan talabalarni rag’batlantiradi hamda umumiy bahola na di. Kichik guruhlarda ishlaydilar. Topshiriq bo’yicha ishlaydilar Guruh sardorlarini tayinlaydilar va hamkorligida ishlaydilar. Savollarga javob beradilar. . 3. Yakuniy bosqich ( 10 daqiqa) 3.1. O’quv faoliyat iyuzasidan xulosa bildiradi. 2. Mavzular maqsadiga erishishdagi talabalar faoliyatini tahlil qiladi, o’zlashtira Tinglaydilar. Uyga vazifani yozib oladilar. 59 Doston timsollarining ramziylik hususiyatlari

olmagan joylarini qayta o’qib chiqishni tavsiya etadi. 11 -o’quv topshiriq-o’quv topshiriq TARQATMA MATERIALLARTARQATMA MATERIALLAR Farhod obrazining tarixiy va badiiy ildizlari haqida so’zlang . Alisher Navoiyning “Farhod va Shirin” dostoni o’tgan dostonlardan qaysi xususiyatlariga ko’ra farq qiladi? Doston muqaddima va xotima boblari haqida ma’lumot bering. Farhod obraziga Navoiyning qanday maqsad-muddaolari yuklatilgan? Dostonning bugungi kun uchun tarbiyaviy ahamiyati nimada? 60 Doston timsollarining ramziylik hususiyatlari

2-o’quv topshiriq2-o’quv topshiriq FSMUFSMU texnologiyas texnologiyas ii 1 - guruh SavolSavol Dostonda Navoiyning komil inson haqidagiDostonda Navoiyning komil inson haqidagi fikrlari qanday o’z ifodasini topganfikrlari qanday o’z ifodasini topgan ?? (( FF )) Fikringizni bayon eting Fikringizni bayon eting (( SS )) Fikringiz Fikringiz bayoniga sabab bayoniga sabab ko’rsatingko’rsating (( MM ) ) Ko’rsatgan Ko’rsatgan sababingizni sababingizni isbotlovchi dalil keltiringisbotlovchi dalil keltiring (( UU )) Fikringizni Fikringizni umumlashtiringumumlashtiring 2 – guruh SavolSavol Axloqan pok, komil inson jamiyat uchunAxloqan pok, komil inson jamiyat uchun qanday naf’ keltiradiqanday naf’ keltiradi ?? (( FF )) Fikringizni bayon eting Fikringizni bayon eting (( SS )) Fikringiz Fikringiz bayoniga sabab bayoniga sabab ko’rsatingko’rsating (( MM )) Ko’rsatgan Ko’rsatgan sababingizni sababingizni isbotlovchi dalil keltiringisbotlovchi dalil keltiring (( UU )) Fikringizni Fikringizni umumlashtiringumumlashtiring 33 -o’quv topshiriq-o’quv topshiriq « VENN » DIAGRAMMA SI 61 Doston timsollarining ramziylik hususiyatlari

Alisher Navoiyning “Layli va MAjnun” va “Farhod va Shirin” doston larining mushtarak va farqli jihatlarini asoslab bering. Vizual materiallar 62Farhod – xoslar ishqi vakili – solik majzub Xusrav – avom ishqi vakili иш қ и эгас иShirin – haq mazhari Suqrot, Suxaylo, Xizr – piri murshidlar Ajdar, dev, temir paykorlar – nafs, boylik, dunyoviy havaslar timsoliDoston timsollarining ramziylik hususiyatlari

4-o’quv topshiriq4-o’quv topshiriq 5- o‘quv topshirig‘i SWOT tahlildan foydalangan holda Farhod va Xusrav obrazlariga tavsif bering. Farhod obraziga tavsif S (Kuchli tomoni) W (Zaif tomoni) O ( Imkoniyat) T (Xavf-xatar) Xusrav obraziga tavsif S (Kuchli tomoni) W (Zaif tomoni) O ( Imkoniyat) T (Xavf-xatar) Talabalarni baholash mezonlari Mezonlar Maks. ball 1 2 3 4 5 63Nazorat savollari Alisher Navoiyning “Farhod va Shirin” dostoni boshqa shu turkumdagi asarlardan qaysi jihatlariga ko’ra farq qiladi? Asarning xalq tomonidan sevib o’qilishiga sabab nimada deb o’ylaysiz? Asardagi to’rt qasr ta’rifida shoir ishlatgan bo’yoqlar qanday jozibaga ega, misralardan parcha o’qib tahlil qiling. Doston bugungi kun uchun qanday tarbiyaviy ahamiyatga ega?

Axborotning to’liqligi 1,0 Axborotning grafik shaklda ifoda etilishi 0,6 Guruhning faolligi 0,4 Ballarning jami 2 64Uyga vazifa : “ Layli va Majnun ” dostonini o ‘ qib kelish

2.4. Modul yuzasidan amaliy topshiriqlar. 1-amaliy topshiriq. “Navoiyning epik merosi” mavzusi yuzasidan quyidagi jadvaldagi tushunchalar mazmunini izohlang. Tushunchalar Mazmuni Epik tur Janr Adabiy an’ana “Xamsa” Masnaviy Lirika Vazn Obraz Kompozitsiya Sujet 2-amaliy topshiriq. O‘qituvchi kichik guruhlarning yozgan fikrlarini jamoa o‘rtasida himoya qilishlarini so‘ raydi. 65

Savol Alisher Navoiyning epik merosi merosi yuzasidan fikrlaringizni bayon qiling. F – fikringizni bayon eting; S – fikringiz bayoniga sabab ko‘rsating; M – ko‘rsatgan sababingizni asoslovchi misol keltiring; U – fikringizni umumlashtiring. 3-amaliy toipshiriq. “Venn diagrammasi” dan foydalanib Navoiy va Jomiy “Xamsa” larining mushtarak va farqli jihatlarini asoslab bering. 2.3. Nazorat topshiriqlari va mustaqil ta’lim yuzasidan ko‘rsatmalar Modul yuzasidan test topshiriqlariNavoiy “Xamsa”si Jomiy “Xamsa”si 66

№ M urakkabliпшTopshiriqlar To‘g‘ri javob Muqobil javob Muqobil javob Muqobil javob 1 2 To‘liq “Xamsa” yozgan ijodkorlarni aniqlang. * Jamoliy, Ashraf Marog‘iy Kotibi Turshiziy, Osafiy Shayxim Suhayliy, Ali Oxiy Abdurah mon Jomiy, Sayyid Qosimiy 2 2 Xamsanavislik an’anasini kim boshlab bergan? * Xusrav Dehlaviy Nizomiy Ganjaviy Alisher Navoiy Abdura hmon Jomiy 3 4 Nizomiyning “Maxzan ul- asror”dostoni kimga bag‘ishlangan? Bahromshoh To‘rg‘ul II Alouddin Ko‘rpa Arslon Daqiqiy 4 3 Alisher Navoiyning “Xamsa” asarining umumiy hajmi qancha? * 51ming 230 misra 45 ming 460 misra 36 ming 236 misra 63mimg misra 5 3 Qaysi qatorda Navoiy “Xamsa”si tarkibiga kiruvchi dostonlar to‘liq berilgan? *“Hayrat ul- abror”, “Farhod va Shirin”, “Layli va Majnun”, “Sab’ayi sayyor”, “Maxzan ul-asror”, “Farhod va Shirin”, “Layli va Majnun”, “Sab’ayi sayyor”, “Hayrat ul- abror”, “Shirin va Farhod”, “Layli va Majnun”, “Haft paykar”, “Matla ul- anvor”, Shirin va Farhod” , “Layli va 67

“Saddi Iskandariy” “Saddi Iskandariy” “Oinayi Iskandariy” Majnun ”, “Hasht behisht” , “Iskand arnoma ” 6 1 Alisher Navoiy “Lison ut-tayr” dostonining asl manbasi qaysi ijodkor asari bilan bog‘liq? * Abu Ali ibn Sino “Tayr” qissasi Attor “Mantiq ut- tayr” xalq og‘zaki ijodiga oid “Ichind agi ichinda dir” 7 2 Farhodning tariqat yo‘lidagi birinchi piri? * Suhaylo Suqrot Shopur Hizr 8 3 Quyidagi bayt “Xamsa”ning qaysi dostonida uchraydi. Biri – o‘zlukni qilmoq bo‘ldi foniy,Yana biri – dog‘i topmoq oni. *“Farhod va Shirin” “Hayrat ul- abror” “Layli va Majnun” “Saddi Iskanda riy” 9 2 Inson ruhiyatini ranglar uyg‘unligida tasvirlash “Xamsa”ning qaysi dostonida * “Sab’ayi Sayyor” “Farhod va Shirin” “Saddi Iskandariy” “Layli va Majnun ” 68

yaqqol seziladi? 1 0 3 Navoiy dostonlaridagi xos ishq vakillarini sanang * Farhod , Majnun , Shayx San ’ on Farhod , Ibn Salom , Iskandar Majnun , Layli , Xusrav Shayx San ’ on , Xusrav, Shirin 1 1 3 Navoiy ish q ning q aysi turini tong nuriga o‘ xshatadi (“Far h od va Shirin” dostonida Su q rot tilidan)? *majoziy ish q ni xoslar ish q i h a q i q iy ish q ni s iddi q la r ish q ini 1 2 3 Navoiyning tasavvuf tarixiga oid asarini belgilang * «Nasoyim- ul muhabbat» «Ma h bub- ul qulub» «Tarixi mulku ajam» «Munsh oot» 1 3 3 «Farhod va Shirin» dostonidagi Suhaylo, Xizr va Suqrot Farhod uchun kim? * pir-murshid ustoz hamdard maslakd osh 1 4 2 Ushbu qahramonlarning qaysi biri majzub solik? * Majnun Bahrom Farhod Ibn Salom 1 5 2 «Hayrat ul-abror» dostoni hikoyalarida k е ltirilgan hukmdorlar timsoli qaysi javobda to‘g‘ri * Iskandar, Bahrom, No‘shiravoni odil Iskandar, Fir'avn, No‘shiravo ni odil Iskandar, Bahrom, Jamshid Bahrom , No‘shir avoni odil, Jamshid 69

ko‘rsatilgan? 1 6 3 « Hayrat ul - abror » dostonida noz va niyoz masalasi qaysi hikoyada k е ltirilgan ? * Ibrohim Adham va Robiya haqidagi hikoyada Ayyub haqidagi hikoyada Shoh G‘oziy hikoyasida Shayx Iroqiy haqidag i hikoyad a 1 7 2 Imom Faxr Roziy va Xorazmshoh haqidagi hikoya “ Hayrat ul - abror ” dostonining qaysi maqolatiga ilova qilingan ? * ilm haqidagi maqolatga qanoat haqidagi maqolatga vafo haqidagi maqolatga ishq haqidag i maqolat ga 1 8 2 Buzurg Ummid obrazi qaysi asarda uchraydi? * «Farhod va Shirin» «Saddi Iskandariy» «Lison ut- tayr» «Saddi Iskanda riy» 1 9 3 «Zayd Zargar» hikoyasi qaysi dostonda k е ltirilgan? * «Sab’ayi sayyor» «Saddi Iskandariy» «Hayrat ul- abror» «Lison ut-tayr» 2 0 2 «Farhod va Shirin» dostonida k е ltirilgan samandar yog‘i nimaning timsoli? * ishqning jasoratning jununning g‘am- anduhni ng 2 1 3 « Hayrat ul - abror » dostonining adab haqidagi bobida shoir adabsizlik b е lgisi kulgini nimaga * momoqaldir oq va chaqmoqqa olov va shamolga toshqin daryo va s е lga quyoshn ing botishig a 70

qiyoslaydi ? 2 2 4 « Muhokamat ul - lug ‘ atayn » asarida shoir « Saddi Iskandariy » dostonini kimning asariga javoban yozganini ta ' kidlaydi ? * Jomiyning «Xiradnoma yi Iskandar»iga Nizomiynin g «Iskandarn omasi»ga Ashrafning «Zafarnom a»siga Xusrav D е hlavi yning «Oyina yi Iskanda r»iga 2 3 1 Farhodning tariqat yo‘lidagi birinchi piri kim? * Suhaylo Moniy Suqrot Xizr 2 4 3 Farhod va Shirin” dostonida Farhod uchragan sher nimaning timsoli? * g‘azab saltanat nafs ro‘yo, yolg‘on 2 5 3 “Farhod va Shirin” dostonida Farhod uchragan temir paykar nimaning timsoli? * ro‘yo, yolg‘on g‘azab saltanat nafs 2 6 3 Farhodning tariqatdagi pirlari kimlar? * Suhaylo, Xizr, Suqrot Mulkoro, Suqrot, Sheruya Boniy, Moniy, Qoran Shirin, Suqrot, Arastu 2 7 2 Alisher Navoiy qaysi obrazlar munozarasi asosida avom va ilohiy ishq o ‘ rtasidagi tafovutni * Farhod va Xusrav Shirin va Xusrav Majnun va Ibn Salom Iskanda r va Arastu 71

ko ‘ rsatib beradi ? 2 8 3 Quyidagi obrazlardan qaysi biri solik majzub? * Farhod Majnun Layli Bahrom 2 9 1 Xo‘ ja Ahror Vali madhi Navoiyning qaysi dostonida keltiriladi? * Hayrat ul- abror Lison ut- tayr Saddi Iskandariy Farhod va Shirin 3 0 3 «Muhokamat ul- lug‘atayn» asarida ta'kidlanishicha, shoir «Sab'ai sayyor» dostonini kimdan ta'sirlanib yozgan? * Ashrafning «Haft paykar» Nizomiynin g «Haft paykar» D е hlaviyni ng «Hasht b е hisht» Jomiyni ng «Haft avrang» Mustaqil ta’lim yuzasidan ko‘rsatmalar . Mustaqil ta’limni bajarish uchun talabaga axborot manbasi sifatida darslik va o‘quv qo‘llanmalar, badiiy adabiyotlar, metodik qo‘llanma va ko‘rsatmalar, ma’lumotlar to‘plami va banki, ilmiy va ommaviy davriy nashrlar, internet tarmog‘idagi tegishli ma’lumotlar, berilgan mavzu bo‘yicha avval bajarilgan ishlar banki va boshqalar xizmat qiladi. “O‘zbek adabiyoti tarixi” fani bo‘yicha talabalarning mustaqil ta’limi o‘quv semestri davomida 2 marta tekshirilib, har bir nazorat maksimal “5” ball bilan baholanishi mumkin. Semestr yakunida mustaqil ta’lim natijalari joriy nazorat baliga qo‘shiladi. Mazkur modulni o‘qitish davomida mustaqil ta’lim uchun quyidagicha ko‘rsatmalar berish tavsiya etiladi: 72

1. “Navoiyning epik merosi” modulini mustaqil o‘zlashtirish uchun qo‘shimcha o‘quv adabiyotlari: 1.Mallayev N. O‘zbek adabiyoti tarixi. – T.: O‘qituvchi, 1976. – 660 b. 2.Alisher Navoiy: qomusiy lug‘at. I-II jildlar / Mas’ul muharrir Sh. Sirojiddinov. – T.: Sharq, 2013. 3. Valixo‘jayev B. “Xamsa” yozish an’anasiga Alisher Navoiyning munosabati // O‘zbek tili va adabiyoti. 1990. – 1 son. 4. Hayitmetov A. Temuriylar davri adabiyoti. – T.: Fan, 1996. 2. S eminar mashg‘ulotlarga tayyorgarlik ko‘rish . Bunda, dastlab, Navoiyning epik merosi, xususan, “Xamsa” va “Lison ut-tayr” dostonlarning orginal matnlari bilan to‘liq tanishish lozim. So‘ng ushbu asarlar haqida olib borilgan tadqiqot ishlari bilan tanishish va mavjud materiallarni qiyosiy o‘rganish lozim. Muhim o‘rinlarni, albatta, qayd etish. 3. Mavzu yuzasidan maqola, badiiy asar namunalar yaratish va boshqalar . a) modulgaga oid yozish mumkin bo‘lgan maqolalar mavzusi: 1.Adabiy an’ana va o‘ziga xoslik. 2. Alisher Navoiyning xamsachilik tarixida tutgan o‘rni. 3. Alisher Navoiy epik merosining manbalari. 4.Alisher Navoiyning “Lison ut-tayr” dostoni genezisi. 5.Alisher Navoiy va uning salaflari ijodida adolat mavzusi. 73

XULOSA Keyingi yillarda o‘qitishning yangi pedagogik texnologiyalari pedagog mutaxassislar orasida eng ko‘p tarqalgan fikrlardan biriga aylanib bormoqda. Bunga sabab o‘qitishning avtoritar usuli deb baholanadigan an’anaviy usulda o‘qituvchi faol bo‘lib, o‘quvchi esa tinglovchi, faqatgina obyekt vazifasini bajaradi, xolos. Boshqacha qilib aytganda, avtoritar o‘qitish texnologiyasida talabaning tashabbusi va mustaqilligi deyarli yo‘qoladi, o‘qitish majburiy yo‘sinda amalga oshiriladi. Bundan farqli o‘laroq, shaxsga yo‘naltirilgan texnologiyalarda o‘quvchi ta’limning milliy modeli mohiyatiga ko‘ra pedagogik jarayon markaziga qo‘yiladi, uning rivojlanishiga va tabiiy imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarishga qulay shart- sharoitlar yaratib beriladi. Ta’limning milliy modelini – shaxs, davlat va jamiyat, uzluksiz ta’lim, fan, ishlab chiqarishdan iborat besh tarkibiy qismida «shaxs» asosiy tarkibiy qism – birinchi o‘rinda turadi. Boshqacha aytganda, butun ta’lim tizimi, shu jumladan o‘qitish o‘quvchi shaxsiga yo‘nartirilgan bo‘lishi lozim. Shuning uchun zamonaviy texnologiyalarda pedagogik jarayon – o‘qitishning shaxsga yo‘naltirilgan texnologiyalari asosida amalga oshirilishi lozim. Kadrlar tayyorlash milliy dasturida, ko‘p marotaba ilg‘or pedagogik texnologiyalarni o‘rganib, ularni o‘quv muassasalarimizga olib kirish zarurligi uqtirilgan. O‘qitish texnologiyasi pedagogik strategiya sifatida talaba va o‘qituvchilar faoliyatini faollashtirish va jadallashtirish vositalariga ega bo‘ladi. Bunday texnologiyalarga quyidagilarni keltirish mumkin: 1. Hamkorlik pedagogikasi; 2. Pedagogik jarayonda shaxsni ko‘zda tutishga asoslangan pedagogik texnologiya (Sh.A.Amonashvili texnologiyasi); 3. O‘quv materialini sxemalar va modellar ishorasi asosida o‘qitishni jadallashtirish texnologiyasi (V.F.Shatalov texnologiyasi); 74

4. O‘quv jarayonini samarali boshqarish va tashkil etish asosiga qurilgan texnologiya (S.N.Lisenkova texnologiyasi, N.P.Guzikning o‘qitish tizimini rejalashtirish texnologiyasi); 5. O‘qitshni individuallashtirsh texnologiyasi (Inge Unt, A.S.Graniskaya, V.D.Shadrikov texnologiyasi); O‘rnatilayotgan yangicha munosabatlarning asosiy mazmuni, hozirgi kunda natija bermaydigan va noinsoniy hisoblangan zo‘ravonlik pedagogikasidan voz kechishdir, chunki tarbiya jarayonida zo‘ravonlik aslo mumkin emas, jazolash insonni kamsitadi, ezadi, uning rivojlanishini susaytiradi. Oliy ta’limda an’anaviy o‘qitish texnologiyasi o‘zining qator xususiyatlariga ko‘ra zamonaviy ta’lim ehtiyojlariga tobora zid bo‘lib bormoqda. Chunki, mazkur o‘qitish texnologiyasida pedagogikaning talabaga munosabati avtoritar xarakterga ega, ya’ni ta’lim jarayonida u yagona subyekt sifatida namoyon bo‘ladi, talabalar esa faqatgina obyekt vazifasini bajaradi. Boshqacha qilib aytganda avtoritar o‘qitish texnologiyasida talabaning tashabbusi va mustaqilligi deyarli yo‘qoladi, o‘qitish majburiy yo‘sinda amalga oshiriladi. Hanuzgacha jahonda eng ko‘p tarqalgan o‘qitishning sinf-dars tizimida mashg‘ulotlari asosiy birligi dars bo‘lib, u bitta fanining bitta mavzusiga bag‘ishlanadi va o‘qituvchi tomonidan boshqariladi. An’anaviy o‘qitish texnologiyasining qusurlari ustida to‘xtalib, O‘zbekiston Respublikasining birinchi Prezident Islom Karimov bolalar qaysi sinfdan boshlab mustaqil fikr yurita boshlaydi? Umuman maktabda mustaqil fikr yuritishga o‘rgatiladimi? degan savollarni qo‘ydi va ularga quyidagicha javob berdi: «Aminmanki, o‘rgatilmaydi. Mobodo biror o‘quvchi o‘qituvchiga e’tiroz bildirsa, ertaga u hech kim havas qilmaydigan ahvolga tushib qoladi. Maktabdagi jarayonda o‘qituvchi hukmron. U boladan faqat o‘zi tushuntirayotgan narsani tushunib olishni talab qiladi. Prinsip ham tayyor: «Mening aytganim-aytgan, deganim-degan». Demak, an’anaviy ta’lim texnologiyasida o‘qituvchi va o‘quvchi munosabatida majburiy itoatkorlik, ya’ni zo‘ravonlik pedagogikasi amal qiladi» 5 . 5 Karimov I. O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining IX sessiyasida so’zlagan nutqi. – Toshkent: 1997-yil 29 avgust. 75

Isloh qilinayotgan ta’lim muassasalarida o‘quvchi yoshlarni erkin, majburlashsiz o‘qitish, ularning shaxsiga indivudual yondashishning mazmun- mohiyatini namoyon qilish juda muhimdir. Shaxsga yangicha qarash quyidagilardan iborat bo‘ladi: – pedagogik jarayonda shaxs obyekt emas, subyekt hisoblanadi; – har bir talaba qobiliyat egasi, ko‘pchiligi esa iste’dod egasidir; – yuqori etik qadriyatlar (saxiylik, muhabbat, mehnatsevarlik, vijdoniylik va h.k.) shaxsning ustuvor hislatlari hisoblanadi. Munosabatlarda demokratlashtirish quyidagilarni o‘z ichiga oladi: – talaba va pedagog huquqlarini tenglashtirish; – talabaning erkin tanlab olish huquqi; – talabaning xatoga yo‘l qo‘yish huquqi; – talabaning o‘z nuqtayi nazariga ega bo‘lish huquqi; – talabalar va pedagog munosabati zayli: boshqarish emas, tashkil etish; chegaralash emas, erkin tanlab olishga imkon berish. Majburlashsiz o‘qitish quyidagilar bilan belgilanadi: – ishonchga asoslangan majburlashsiz talabchanlik; – o‘quv materiallariga qiziqish uyg‘otish, bilishga faol ijodiy fikrlashga rag‘batlantirish; – talabalarning mustaqilligi va tashabbusiga tayanish; – jamoa orqali bilvosita talablarni amalga oshirish. Individual yondashuvning yangi talqini quyidagilardan iborat: – o‘rtacha o‘zlashtiruvchi talabaga yo‘naltirishdan voz kechish; – shaxsning yaxshi hislatlarini izlash; – shaxs rivojlanishining indivudual dasturlarini tuzish va unga tuzatishlar kiritish. Shaxsiy yondashishda quyidagilar zarur bo‘ladi: – har bir talaba qiyofasida noyob shaxsni ko‘rish, uni hurmat qilish, tushunish, qabul qilish, unga ishonish; – shaxsga, yutuqni ma’qullovchi, qo‘llab-quvvatlovchi, xayrixoh vaziyatlar yaratish (o‘qish xursandchilikni olib kelishi kerak); 76

– bevosita majburlashga yo‘l qo‘ymaslik, qoloqlikka va boshqa kamchiliklariga urg‘u bermaslik, talabaning nafsoniyatiga tegmaslik; – pedagogik jarayonda, talabalarni o‘z qobiliyatlarini ro‘yobga chiqarishga imkoniyat berish va ko‘maklashish. Adabiyot darslarida o‘rganish ko‘zda tutilgan epik asarlar hajman yirikligi, ularni lirik asarlar singari bir zarb bilan o‘qib bo‘lmasligi sababli bir o‘quv soati ichida matn bilan tanishish va tahlil qilish imkonsizdir. Ayni shu jihat epik asarlarni tahlil qilishning o‘ziga xosligini keltirib chiqargan ilk omildir. Epik asarlarda muallifning kechinmasi, tuyg‘usi lirikadagi kabi ochiq-oshkor tasvirga tortilmaydi. Bu tur asarlarda ko‘pincha hissiyot voqealar qa'riga berkitilgan bo‘ladi. Qahramonlar tabiatini hayotiy voqealar asnosida ko‘rsatish xususiyati epik asarlarda insoniy kechinmalarni tasvirlar zamiriga joylash imkonini beradi va o‘quvchidan bu sezimlarni ilg‘ab olish talab qilinadi. Shu bois adabiyot o‘qituvchisi o‘z o‘quvchilarida epik asar zamiridagi badiiy ma'noni ilg‘ay olishi va mantiqiy xulosaga kela bilish malakasini shakllantirishi muhim vazifa hisoblanadi. Umuman, mumtoz epik asarlarni, xususan Navoiyning shu tur asarlarini tahlil qilishning qiyinchiliklari oz emas. Ayniqsa, bu asarlarda eskirgan turkiy, fors va arab so‘zlarining ko‘pligi, davr badiiy an'analari, bevosita adib uslubi bilan bog‘liq holatlar muayyan mushkulliklar keltirib chiqaradi. Buning ustiga, yirik epik asarlarni o‘rganish uchun talab etiladigan vaqt ko‘pincha juda cheklangan bo‘ladi. Bugungi o‘zbek ta’lim tizmidan ko‘zlangan bosh maqsad o‘quvchilarda komillik sifatlarini shakllantirish ekan buning uchun, avvalo, asarlardan olingan parchalarni har jihatdan maqsadaga muvofiqligini e’tiborga olish lozim. Mumtoz adabiyot namunalari mazkur maqsad hamda vazifalarni amalga oshirishda katta imkoniyatlarga ega. Faqat bu imkoniyatlardan to‘g‘ri foydalana olish kerak. Adabiy asarning, jumladan, epik turga mansub bo‘lgan asarlarning matni ustidagi ish adabiy ta'limning o‘zak masalalaridan biridir. Bugungi kunda badiiy adabiyot namunalarini zamonaviy usullar asosida o‘rgatish masalasi kundan-kunga dolzarblashib bormoqda. Chunki bugungi adabiyot darslari o‘quvchini tayyor 77

iste'molchi emas, balki ijodiy fikrlovchi, mustaqil qarash hamda xulosalarga ega shaxs sifatida tarbiyalashga yo‘naltirilgan. Bugungi adabiy ta'limda uni tashkil etuvchi maqsad, vazifalar, kutilayotgan natijalar, o‘qituvchi va o‘quvchi munosabatlari, o‘qitish tamoyillari, ta'lim mazmuni, metodi, shakli, vositalari, nazorat va baholash mexanizmi kabi unsurlar garmoniyasi hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. Adabiy ta'lim tarkibiy tuzilmasidan birortasi yaxshi ishlamasa, butun tizim ishlamaydi, bu esa ta'lim jarayoni oldiga qo‘yilgan maqsadga erishmaslik xavfini yuzaga keltiradi. Adabiyot darslari tarkibiy qismining barcha unsurlari ishini bir maromda tashkil etishda zamonaviy texnologiyalarning o‘rni kattadir. Ularning zarur shartlaridan biri ta'lim jarayonida o‘qituvchining vazifasi bir qadar o‘zgarib, o‘quvchilarning mustaqil bilim olishlarini ta'minlovchi, yo‘naltiruvchi, maslahat beruvchiga aylanishidan iboratdir. Ta'limning zamonaviy usullari o‘quvchilarni o‘qitishga emas, balki ularni faollashtirishga yo‘naltirilgani uchun jiddiy tarbiyaviy mohiyat ham kasb etadi. Shu bois to‘g‘ri qo‘llanilgan interfaol usullar o‘quvchida a) jamoa bilan ishlash ko‘nikmasi; b) xushmuomalalik; v) xushfe'llik; g) ko‘nika bilish; d) o‘zgalar fikriga hurmat bilan munosabatda bo‘lish; ye) faollik; yo) mas'ullik; j) ishga ijodiy yondashish; z) o‘z faoliyatining samarali bo‘lishiga qiziqish; k) o‘zini holisona baholay olish kabi shaxsiy sifatlarni shakllantirishga xizmat qiladi. Shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim ta'limiy hamkorlik, muammoni yechish yoxud o‘quvchilarning mustaqil ishlashini yo‘lga qo‘yishdangina iborat emas. Chunki bunday usul bir vaqtning o‘zida o‘quvchini ham muammoning yechimini topishga, ham mustaqil xulosa chiqarishga, ham hamkorlikda ishlashga yo‘naltirishi lozim. 78

O‘qitish shaxsga yo‘naltirilgan texnologiyalar asosida tashkil etilganda “o‘qituvchi – ta'lim jarayoni – o‘quvchi” munosabati yuzaga kelib, o‘qituvchi bilan o‘quvchi bir chiziqda, teng sub'ektlar sifatida faoliyat olib boradi. Agar o‘qituvchi pedagogik mahoratga, yuqori darajadagi kasbiy sifatlarga hamda yetarli muloqot qobiliyatiga ega bo‘lmasa, ta'lim jarayonida qo‘llanadigan vositalar qanchalik zamonaviy va xilma-xil bo‘lmasin, kutilgan samarani berolmaydi. Ta'lim-tarbiya jarayonida birgalikda o‘qish metodlaridan foydalanish har bir o‘quvchini doimiy qizg‘in aqliy mehnatga, ijodiy va mustaqil fikr yuritishga o‘rgatish, ularda shaxs sifatida mustaqillikni tarbiyalash, insoniy qadr-qimmat tuyg‘usini vujudga keltirish, o‘z kuch va qobiliyatiga ishonchi tuyg‘ularini shakllantirishga xizmat qiladi. Birgalikdagi ta'lim har bir o‘quvchining o‘z muvaffaqiyati guruh muvaffaqiyatiga olib kelishi yoki aksincha bo‘lishini anglagan holda muntazam va sidqidildan aqliy mehnat qilishga, o‘quv topshiriqlarini sifatli bajarishga, o‘quv materialini puxta o‘zlashtirishiga intilishni shakllantiradi. Alisher Navoiyning epik asarlarini shaxsiy-insonparvarlik texnologiyasi asosida o‘rgatish o‘quvchilarda qiziqish, faollik, mustaqil fikrlash, badiiy asarga akseologik yondashuv kabi ijobiy sifatlarni shakllantirishga xizmat qiladi. Mumtoz adabiy namunalarning qiziqarlilik va o‘zlashtirilish darajasi ortadi. Buning uchun adabiyot o‘qituvchilari o‘zlarida innovatsion yondashuv yo‘sinini shakllantirishlari lozim bo‘ladi. O‘rganilgan ko‘plab nazariy-metodik adabiyotlarning qiyosiy tahlili va o‘tkazilgan tajriba-sinov ishlari davomida erishilgan natijalar tahliliga tayanib quyidagi ilmiy xulosalarga kelindi: 1. shaxsiy-insonparvarlik texnologiyasi o‘quvchilar oldiga muammo tarzida qo‘yilgan asarni o‘zlashtirish uchun o‘qibgina qolmay, bir-birlarini ham o‘qishga yo‘naltirishi bilan alohida ahamiyat kasb etadi. 3. Alisher Navoiyning epik asarlarini shaxsiy-insonparvarlik texnologiyalarida o‘zlashtirishda o‘qituvchining o‘rni pasaymaydi, aksincha, ortadi. 79

4. Adabiy ta'lim bo‘yicha shaxsiy-insonparvarlik texnologiyasi ta'limning kichik guruhlarda tashkil etilishini ko‘zda tutadi va guruhdagi har bir o‘quvchining bir- birlari hamda o‘qituvchi bilan faol, qizg‘in, ta'sirchan muloqotlariga asoslanadi. Bunday muloqot badiiy asarni o‘zlashtirish, o‘rgatish orqali o‘rganish bilan birga o‘quvchilarning ichki kechinmalarini namoyon qilishning muhim shartidir. Zero, adabiy ta'lim so‘z orqali o‘rganish, so‘z orqali o‘qitish va so‘z orqali anglash, his qilish bo‘lgani uchun faol o‘quv muhitida so‘z orqali o‘zaro kuchli ta'sir ko‘rsatishi tabiiydir. 5. Shaxsiy-insonparvarlik texnologiyasi o‘quvchilarni faqat o‘qishga emas, balki o‘qib o‘rganish, o‘rgatib o‘rganish va o‘rganib o‘rgatishga hamda shu ma'lumotlarni amalda hayotga tatbiq etishga yo‘naltirilgan yondashuvlar tizimidir. 7. Alisher Navoiyning epik asarlari shaxsga yo‘naltirilgan texnologiyalar, zamonaviy interfaol usullar yordamida o‘rgatilsa, o‘quvchilar asarning asl badiiy qimmatini anglaydi; obrazlarga hayotiylik nuqtayi nazaridan yondashadi; ularda samarali muloqot va o‘z fikrini to‘g‘ri, ravon, ifodali bayon etish hamda asosli himoya qilish ko‘nikmalari rivojlanadi. 8. O‘qitishning shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim texnologiyalari har turli bo‘lib, ularning hammasi ham har qanday didaktik usullar kabi o‘qituvchidan alohida tayyorgarlik ko‘rishni talab qiladi. Chunonchi vaqt, maydon va inson resurslaridan o‘rinli va maqsadli foydalanish darsdan kutilgan natijani kafolatlovchi muhim omildir. 80

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 1. Абдуғафуров А. Буюк бешлик сабоқлари(мақолалар тўплами). – T . : Ғафур Ғулом номидаги бадиий адабиёт нашриёти, 1995 . –184 б . 2. Аҳмедов С. Адабиёт дарсларида эпик жанрларни ўрганиш. –Т.: Ўқитувчи, 1986. – 92 б. 3. Долимов С., Убайдуллаев Ҳ., Аҳмедов Қ.. Адабиёт ўқитиш методикаси. –Т.: Ўқитувчи, 1967. 297–315-б. 4. Зуннунов А. Адабиёт ўқитиш методикаси. –Т.: “Ўқитувчи”, 1992. 248– 249-б. 5. Йўлдошев Қ. Адабиёт ўқитишнинг илмий-назарий асослари. – Т.: Ўқитувчи, 1996. 126-127- б. 6. Йўлдошев Қ. Янгича педагогик тафаккур ва умумтаълим мактабларида адабиёт ўқитишнинг илмий-методик асослари. Пед. фан. док… дисс. – Т.: 1997. – 306 б 7. Йўлдошев Ж.Ғ., Усмонов С. Илғор педагогик технологиялар. – Т.: Ўқитувчи, 2004. – 101 б. 8. Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. – T.: Маънавият , 2008. – 176 б 9. Каримов И.А. Адабиётга эътибор – маънавиятга, келажакка эътибор. – T .: Ўзбекистон , 2009. – 40 б. 10. Каримов И.А. Юксак билимли ва интеллектуал ривжланган авлодни тарбиялаш мамлакатни барқарор тарақий эттириш ва модернизация қилишнинг энг муҳим шарти. // “Маърифат” газетаси, 2012 йил. 11. M ирсолиева М, Ибрагимова Г. Таълим технологиялари ва педагогик маҳорат. – T., 20 15 . – 1 05 б 12. Очилов М., Очилова Н. Олий мактаб педагогикаси. – Т.: Ало қ ачи , 2008. – 304б 13. Очилов М. Янги педагогик технологиялар. – Қарши. Насаф , 2000. -79 б . 81

14. Педагогика н азарияси ва тарихи. 1- қ исм. Педагогика назарияси / Дарслик. М.Х.Тохтаходжаева ва бошқ. – Т.: “ Moliya - iqtisod ”, 2007. – 196 б. 15. Педагогика фанидан изоҳли луғат / Ж.Ҳасанбоев ва бошқ. Проф. М.Х.Тохтаходжаеванинг умумий таҳрири остида. – Т.: Fan va texnologiya, 2009. – 671 б. 16. Раҳимова Г .Алишер Навоий ҳаёти ва ижодини саккиз йиллик ўзбек мактабларида ўрганиш. Пед. фан. ном... дисс. -Т.: 1966. -243 б. 17. Тўхлиев Б. Адабиёт ўқитиш методикаси. –Т.: Янги аср авлоди, 2006. 74–б. 18. Саидаҳмедов Н. Янги педагогик технологиялар. – T.: Молия , 200 3 . – 17 2 б 19. Сарибаева М.У., Закбаров У. Умумтаълим мактабларининг 9-синфида “Ҳайрат ул-аброр” достонини ўрганиш. // Тил ва адабиёт таълими. 2005. 5-сон, 9−14- б. 20. Сарибаева М.У. Умумтаълим мактабларида замонавий таълим усулларини татбиқ этишнинг илмий-методик йўллари. // Мактаб ва ҳаёт. -Т.: 2007. 5−6-сон. 50-52-б. 21. Сарибаева М.У. Навоий асарларини ўргатиш орқали болаларда шахс сифатларини тарбиялаш тажрибаларидан: Республика илмий анжуманининг материаллари (2008 йил, 20−21 ноябрь). - Гулистон: 2008. 131−132-б. 22. Сарибаева М. Алишер Навоийнинг “Фарҳод ва Ширин” достонини замонавий усулларда ўргатиш //Тил ва адабиёт таълими. 2009. 1-сон, 16-20 б. 23. Сарибаева М.У, Соибназаров Ё. Навоий асарларида илм-фанни улуғлаш-комиллик белгиси. Республики илмий-амалий конференция материаллари. –Т.: ЎЗМУ, 2010. 351-352-б. 82

24. Сарибаева М.У, Тўхтамишева Ш. Алишер Навоий эпик асарларини интерфаол усуллар билан ўрганишда ўқитувчи-ўқувчи муносабатининг характери (2010 йил, 6-7 май). - Гулистон: 2010. 256−257-б. 25. Толипов Ў.Қ., Усмонбоева М. Педагогик технология: назария ва амалиёт. – Т.: Фан, 2005. – 205 б. 26. Ходиев Б., Голиш Л. Мустақил ўқув фаолиятини ташкил этиш усул ва воситалари. – Т.: ТДИУ, 2010. – Т.: ТДИУ, 2010. – 87 с. 27. Ўзбекистон Республикасининг “Таълим тўғрисида”ги Қонуни// “Баркамол авлод − Ўзбекистон тарақиётининг пойдевори” китобида. – Т.: Шарқ, 1997. − Б. 20-29. 28. Ўзбекистон Республикасининг “Кадрлар тайёрлаш миллий дастури”// “Баркамол авлод − Ўзбекистон тарақиётининг пойдевори” китобида. – Т.: Шарқ, 1997. − Б.31 - 61. 29. Қодиров В. Мумтоз адабиёт: ўқитиш муаммолари ва ечимлар. –Т.: Ўзбекистон Миллий кутубхонаси нашриёти, 2009. 214–234- б . 30. Ҳасанова А. Юқори синфларда Алишер Навоий ҳаёти ва ижодини ўрганиш. Пед. фан. ном... дисс. - Т.: 1974. -176 б. 31. Ҳусанбоева Қ. 6-синфда Навоий ижодини ўрганиш. Методик тавсия. –Т.: Республика таълим маркази, 2001. –12 б. 32. Ҳусанбоева Қ. 5-синфда Алишер Навоийнинг “Маҳбуб ул-қулуб” асарини ўрганиш. Методик тавсия. –Т.: РТМ, 2002. Internet saytlari 1. http: // ziyonet.uz 2. http: // wikipedia.ru 3. http//natlib.uz 4. http// eduportal.uz 83

Похожие

“Badiiy asar tili” modulini o‘qitishda interfaol usuldan foydalanish

“O‘zbek xalq ertaklari” modulini o‘qitishda multimediya vositalaridan foydalanish

“Adabiy turlar va janrlar” modulini o‘qitishda innovatsion texnologiyalardan foydalanish

“Badiiy obraz, xarakter, tip” modulini o‘qitishda o’yin texnologiyalaridan foydalanish

Syujet va uning unsurlari” modulini o‘qitishda interfaol ta’lim texnologiyalaridan foydalanish