“Alisher Navoiy “Xamsa”sining yaratilishi” modulini o‘qitishda ilg‘or pedagogik texnologiyalaridan foydalanish - Литература - Дипломные работы

“Alisher Navoiy “Xamsa”sining yaratilishi” modulini o‘qitishda ilg‘or pedagogik texnologiyalaridan foydalanish

Загружено в:

24.10.2019

Скачано:

0

Размер:

566 KB

“Alisher Navoiy “Xamsa”si ning yaratilishi ” modulini o‘qitishda ilg ‘ or pedagogik texnologiyalaridan foydalanish Шоҳ Баҳром тинглаган ҳикоятлар, ўтказган кунлар ва қаср ранглари уйғунлиги

MUNDARIJA BITIRUV LOYIHA ISHI NING UMUMIY TAVSIFI …………………... 3 I BOB. “ALISHER NAVOIY “XAMSA”SI NING YARATILISHI ” MODULINI O‘QITISHNING NAZARIY MASALALARI 1.1. “ Alisher Navoiy «Xamsa»sining yaratilishi ” moduli ning nazariy asoslari va ustuvor yo ‘ nalishlari .......................................... ................. 7 1.2. “ Alisher Navoiy “Xamsa”sining yaratilishi” modulini o‘qitish ga doir innovatsiyalar va ilg ‘ or xorijiy tajribalar . .... ............................. ........ 2 1 II BOB. “ALISHER NAVOIY “XAMSA”SINING YARATILISHI” MODULINI NING O‘Q UV-USLUBIY VA DIDAKTIK TA’MINOTI 2.1. 2.1.1. 2.1.2. 2.2. “ Alisher Navoiy “Xamsa”sini ng yaratilishi ” modulining didaktik ta’minoti ……………………………………………………………. Ma’ruza darslarining didaktik ta’minoti..................... ............ ...... Amaliy mashg ‘ ulot ishlanmalari, nazorat materiallari ……… Modulni o ‘ qitishda pedagogik texnologiyalar va grafik organayzerlardan foydalanish ............................................................ 2 6 28 60 69 UMUMIY XULOSALAR ………………………………………………….. 81 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO ‘ YXATI ……………………. 84 2 Шоҳ Баҳром тинглаган ҳикоятлар, ўтказган кунлар ва қаср ранглари уйғунлиги

KIRISH: BITIRUV LOYIHA ISHINING UMUMIY TAVSIFI Mavzuning dolzarbligi. Mustaqil yurtimizda shakllanayotgan milliy istiqlol g‘oyasi Konstititsiyamizda e’tirof etilgan insonparvar, demokratik, huquqiy davlat va fuqarolik jamiyatini barpo etish, ijtimoiy-iqtisodiy hamda madaniy rivojlanishning yuqori bosqishlariga ko‘tarilish, jahon hamjamiyati safidan munosib o‘rin egallash kabi ezgu maqsadlarni amalga oshirishga xizmat qiladi. Bu esa, avvalambor, yosh avlodga ilmiy bilimlar asoslarini puxta o‘rgatish, ularda keng dunyoqarash hamda tafakkur ko‘lamini hosil qilish, ma’naviy-axloqiy sifatlarni shakllantirish borasidagi ta’limiy-tarbiyaviy ishlarni samarali tashkil etish bilan bog‘liqdir. So‘nggi yillarda respublikamizda fan, madaniyat, ishlab chiqarish, ta’lim sohasida jadal rivojlanish sur’ati yaqqol ko‘zga tashlanmoqda. Xususan, ta’lim tizimidagi tub islohotlar - ta’limning insonparvarlashuvi va demokratlashuvi, ta’lim tizimiga yangi axborot va pedagogik texnologiyalarni tatbiq etish jadal amalga oshirilmoqda. Xususan, adabiyotshunoslik va adabiyot ta’limida ham k o‘ p asrlik boy an’analarga tayangan holda, ilg‘or xorijiy tajribalarni ham o‘zlashtirish, ulardan samarali foydalanishga qaratilgan innovatsiyalar kundalik ehtiyojga aylandi. “Filologiya va tillarni o‘qitish” ta’lim yo‘nalishining mutaxassislik fanlarini o‘qitishda ham innovatsion ta’lim texnologiyalaridan unumli va samarali foydalanish muhim ahamiyat kasb etadi. Mamlakatimizning birinchi prezidenti tomonidan haqli ravishda “avliyolar avliyosi, mutafakkirlar mutafakkiri va shoirlar sultoni” deya ta’riflangan Alisher Navoiy adabiy merosi insoniyat ma’naviy xazinasining nodir durdonalaridandir . Zero, “Inson qalbining quvonchu qayg‘usini, ezgulik va hayot mazmunini Navoiydek teran ifoda etgan shoir jahon adabiyotida kamdan-kam topiladi”. 1 Shunday bebaho durdona asarlardan biri , Alisher Navoiy qarashlarining o‘ziga xos xulosasi bo‘lgan “Xamsa”sidir. “Xamsa” nafaqat Alisher Navoiy ijodi, 1 Karimov. I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. -Toshkent, 2008-yil. 47- bet . 3 Шоҳ Баҳром тинглаган ҳикоятлар, ўтказган кунлар ва қаср ранглари уйғунлиги

balki butun Sharq va jahon adabiyotining gultoji bo‘lishga arzigulik durdona asarlardandir. Uning bir-biridan ajoyib obrazlar dunyosi, yuksak insonparvarlik g‘oyalari bilan to‘yintirilgan mazmuni hamda badiiy barkamolligi o‘zbek va jahon adabiyotshunosligida ko‘p bora e’tirof etilgan . Alisher Navoiy “Xamsa”si mamlakatimiz ta’lim tizimining deyarli barcha bosqichlarida alohida e’tibor bilan o‘qitiladigan modullardandir. Xususan, bakalavriat bosqichining “Filologiya va tillarni o‘qitish” yo‘nalishi o‘quv rejasiga kiritilgan “O‘zbek mumtoz va milliy uyg‘onish adabiyoti” hamda yangilangan o‘quv rejadagi “Navoiyshunoslik” fanlari dasturlarida Navoiy “Xamsa”sining yaratilishi masalasi alohida mavzu sifatida taqdim etilgan. Binobarin, mazkur modelni o‘qitishning samarali yo‘llarini izlash, ta’limdagi innovatsiyalar, zamonaviy texnologiyalarni joriy etgan holda uning modernizatsiyalashgan metodik va didaktik ta’minotini yaratish dolzarb vazifalardandir. Muammoning o‘rganilganlik darajasi. Alisher Navoiy “Xamsa”si, uning xamsanavislik an’anasiga munosabati, uning taraqqiyotidagi o‘rnimasalalari adabiyotshunoslik va sharqshunoslikda ancha keng yoritilgan. Mazkur masalalarni dastlabki marotaba monografik tadqiq etgan olim rus sharqshunosi E.E.Bertelsdir. Uning Nizomiy Ganjaviy, Abdurahmon Jomiy va Alisher Navoiy adabiy merosiga oid tadqiqotlarida 2 hamda, “Iskandar haqidagi roman va uning Sharqdagi asosiy versiyalari” monografiyalari mazkur ijodkorlar hayoti va ijodiy merosi bilan birgalikda, xamsanavislik taraqqiyotini o‘rganish borasidagi muhim tadqiqotlar sanaladi. O‘tgan XX asr hamda yangi asrning o‘tgan yillari davomida o‘zbek, rus, tojik, ozarbayjon, turkman va boshqa xorijiy adabiyotshunoslik markazlarida mazkur muammolar tadqiqi va tahliliga oid ko‘plab dissertatsiya va monografiyalar, ilmiy risola va maqolalar e’lon qilindi. Bu borada Vohid Dastgirdiy, E.E.Bertels, A.A.Alizoda, A.Afsahzod, T.A.Magerramov, J.Iftixor, Z.Ahroriy kabi xorijiy adabiyotshunoslar hamda 2 Бертельс Е.Э. Избранные труды. Низами и Фузули. – М.: ИВЛ, 1962. – 554 Б.; Бертельс Е.Э. Избранные труды. Навои и Джами. – М.: Наука, 1965. – 498 Б. 4 Шоҳ Баҳром тинглаган ҳикоятлар, ўтказган кунлар ва қаср ранглари уйғунлиги

P.Shamsiev, A.Hayitmetov, B.Valixo‘jaev, T.Jalolov, A.Qayumov, A.Erkinov va boshqa bir qator ustoz olimlarimizning xizmatlari beqiyos. Ayniqsa, «Xamsa» tarkibidagi alohida dostonlarni shu mavzudagi asarlar bilan qiyosay-tipologik o‘rganish bo‘yicha M.Muhiddinov va A.Xidirnazarov (“Hayrat ul-abror”), G.Aliev, G.Begdeli va S.Erkinov (Xusrav haqidagi dostonlar), T.Axmedov, X.Mamatqulova (“Layli va Majnun” mavzusidagi dostonlar), S.Hasanov va M.Muhiddinov (Bahrom haqidagi dostonlar), Y .E.Bertels, N.Komilov, Y.Salimov (Iskandar haqidagi dostonlar) va boshqa olimlarning ulkan xizmatlarini e’tirof etish joiz. Biroq, mavjud ko‘p sonli ilmiy ishlarni e’tirof etgan holda ta’kidlash joizki, ilmiy manbada Alisher Navoiy “Xamsa”si ni yaxlit holda o‘rganishga yetarli darajada e’tibor qaratilgan emas .Bitiruv loyiha ishining maqsadi: “Alisher Navoiy “Xamsa”sining yaratilishi” modu l ini o‘qitishda innovatsion ta’lim texnologiyalarini qo‘llash ahamiyati va samaradorligi masalasini ilmiy-nazariy va metodik jihatdan yoritish , mazkur modelning mukammallashgan o‘quv-uslubiy va didaktik ta’minotini yaratishdir . Bitiruv loyiha ishining vazifalari: 1. “Alisher Navoiy adabiy merosi xususan, “Xamsa” va uning tarkibidagi dostonlarni oliy ta’lim tizimida o‘rganish tajribalarini umumlashtirish. 2. Davlat ta’lim standarti, joriy o‘quv reja hamda dastirlarda Alisher Navoiy hayoti va adabiy merosi, shu jumladan, “Xamsa” asarini o‘rganishga qo‘yiladigan talablar, o‘quv-me’yoriy hujjatlar mazmuni va tarkibni izchil o‘rganish. 3. Alisher Navoiy “Xamsa”siga oid mamlakatimiz va xorijda yaratilgan asosiy o‘quv va ilmiy adabiyotlardagi eng zaruriy ilmiy-nazariy ma’lumotlarni umumlashtirish. 4. Ta’limga yangicha yondashuv, innovatsion ta’lim texnologiyalarining xususiyatlari va imkoniyatlarini tavsiflash. 5. Alisher Navoiy “Xamsa”sining yaratilishi” modulini o‘rganishda samarali qo‘llash mumkin bo‘lgan ta’lim texnologiyalarini aniqlash. 5 Шоҳ Баҳром тинглаган ҳикоятлар, ўтказган кунлар ва қаср ранглари уйғунлиги

Bitiruv loyiha ishining ob’ekti: “ Alisher Navoiy “Xamsa”sining yaratilishi ” modulini o‘qitish jarayoni. Bitiruv loyiha ishining predmeti: “Alisher Navoiy “Xamsa”si ning yaratilishi ” modulini o‘qitishga doir ilmiy-nazariy , didaktik va metodik materiallar . Bitiruv loyiha ishining metodologik asoslari va metodlari . O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, “Ta’lim to‘g‘risida”gi qonun va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”, mamlakatimizning birinchi Prezidenti I.A.Karimovning asarlaridagi milliy g‘oya, ma’naviyat asoslari hamda ta’lim samaradorligini oshirishga doir qarashlar hamda dasturiy ko‘rsatmalar bitiruv ishining metodologik asosini tashkil etadi. Bitiruv loyiha ishi da ilmiy bilishga asoslangan struktural analiz, qiyosiy- tipologik, sotsiologik metodlar hamda tajriba usullari dan foydalanildi . Bitiruv loyiha ishining amaliy ahamiyati: tadqiqot ishi davomida “ Navoiyshunoslik ” (2016-yil o‘quv rejasi) va “O‘zbek mumtoz va milliy uyg‘onish adabiyoti” (201 5 -yil o‘quv rejasi) fan lar ining “Alisher Navoiy “Xamsa”sining yaratilishi” modulini o‘qitishning pedagogik tajribada sinalgan modernizatsiyalashgan uslubiy- didaktik ta’minoti ishlab chiqildi . Mazkur kompleksning amaliyotga tadbiq etilishi ta’lim samaradorligi ni oshirishga xizmat qiladi . Ishning tuzilishi: bitiruv loyiha ishi kirish, ikki bob, besh paragraf (fasl) , xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. I BOB. 6 Шоҳ Баҳром тинглаган ҳикоятлар, ўтказган кунлар ва қаср ранглари уйғунлиги

“ALISHER NAVOIY “XAMSA”SI” MODULINI O‘QITISHNING NAZARIY MASALALARI 1.1. “ Alisher Navoiy «Xamsa»sining yaratilishi ” moduli ning nazariy asoslari va ustuvor yo‘nalishlari . Sharq mumtoz adabiyotining eng go‘zal va boy an`analaridan biri bu xamsanavislik, aniqrog‘i, Nizomiy Ganjaviy dostonlariga nazira yozish an`anasidir. Ozarboyjon xalqining buyuk farzandi Nizomiy Ganjaviy (1142-1209) 1174-2006 yillar davomida turli sabab va takliflar natijasida «Maxzan ul-asror» (1176), «Xusrav va Shirin» (1181-82), «Layli va Majnun» (1188), «Haft paykar» (1196) hamda «Iskandarnoma» (1206) kabi dostonlarni yaratdi. Uning o‘zi bu dostonlarni umumlashtirib, bir nom bilan atamagan. Biroq uning dostonlari keyinchalik bitta kitob holida ko‘chirilib, dastlab «Panj ganj», so‘ngra «Xamsa» tarzida umumiy bir nom bilan atalgan. Nizomiy Ganjaviyning dostonlari, tabiiyki, oldindan belgilangan reja asosida, yaxlit asar sifatida yaratilgan emas. Ya’ni beshala doston ham oldindan rejalashtirilgan deb bo‘lmaydi. Biroq u o‘zining ilk dostoni «Maxzan ul-asror»ni yaratish jarayonidayoq, ulkan an’anaga asos solayotganligini his etgan, unga ergashuvchilar bo‘lishini bashorat qilgan edi: Man, ki dar in manzilashon mondaam, Marhalae peshtarak rondaam. Teg‘ zi almosi zabon soxtam, Har ki pas omad, sarash andoxtam. Teg‘i Nizomiy, ki sarandoz shud, Kund nashud, garchi kuhansoz shud [51, 282] 3 . Mazmuni: Menki bu manzilga hammadan oldin qadam qo‘ydim, so‘z olmosidan o‘tkir tig‘ yasadim. Bu tig‘ ortdan keluvchilarning boshini tanasidan 3 Katta qavs ichidagi raqamlar iqtibos keltirilgan manbaning adabiyotlar ro‘yxatidagi tartib raqami hamda sahifasini ifodalaydi. Birdan ortiq manba havola etilganda ularning tartib raqami nuqtali vergul (;) bilan ajratiladi (T.S). 7 Шоҳ Баҳром тинглаган ҳикоятлар, ўтказган кунлар ва қаср ранглари уйғунлиги

judo qiladi. Nizomiyning keskir qilichi qancha eskirsa ham, o‘tkirligicha qolaveradi. Akademik B.Valixo‘jaev bu haqda shunday yozadilar: “Nizomiy yaratgan besh poemaning yaxlit, monumental asarligi va uning yangi adabiy hodisa ekani keyinchalik aniqlanib, shoir yaratgan asarlar sikliga “Panj ganj” – “Besh xazina” nomi berilgan edi” [15]. Nizomiy an’analarini birinchi bo‘lib izchil tarzda davom ettirgan so‘z san’atkori XIII asr oxiri XIV asr boshlarida Hindistonda yashagan shoir Amir Xusrav Dehlaviy bo‘ldi. U 1298-1301 yillarda Nizomiy dostonlariga javob tarzida «Shirin va Xusrav» (1298), «Layli va Majnun» (1298), «Matla’ ul-anvor» (1299), «Oinai Iskandariy» (1299) va «Hasht bihisht» (1301) dostonlarini yaratdi. Ana shu tariqa xamsanavislik sharq xalqlari adabiy hayotida mustahkam an’anaga aylana boshladi. Xusrav Dehlaviy o‘z salafi Nizomiyga buyuk hurmat bilan qaradi. Uni o‘ziga ustoz deb bildi. Nizomiy dostonlaridagi odamsevarlik xislatlarini o‘z davri g‘oyalari bilan hamohang tarzda rivojlantirdi. Xusrav Dehlaviy o‘z “xamsa”sida Nizomiy asariga murojaat etar ekan, uni gohida “Panj ganj”, ba’zan esa xamsa sifatida tilga oladi: Garchi ba mulki abad az Panj ganj , Navbati on Ganjnishin gasht panj. “Matla’ ul-anvor”. Mazmuni: Uning (Nizomiy Ganjaviyning – T.S.) “Panj ganj”i besh xazina bo‘lib abadiylikka muhrlandi. Nizomi k-obi hayvon rext az harf, Hama umrash dar in sarmoya shud sarf. Chunon dar xamsa dod andesharo dod, Ki bo sab’i shidodash bast bunyod. “Shirin va Xusrav”. Mazmuni: Nizomiy butun umrini shu ishga sarflab harflardan tiriklik suvini to‘kdi. U xamsada tafakkurning misli ko‘rilmagan qirralarini zabt etdi. O‘zining yozgan javobi, nazirasi haqida Xusrav Dehlaviy beshinchi dostoni «Hasht bihisht»da shunday fikr bildiradi: 8 Шоҳ Баҳром тинглаган ҳикоятлар, ўтказган кунлар ва қаср ранглари уйғунлиги

Ki az on naqdi qimmate ba se sol, Kardam in «Panch ganch» molomol… Yak-yak in «Panch ganch» to poyon, Arz kardam ba chashmi donoyon. [50. 430] Mazmuni: Uch yillik umrim naqdinasini sarflab, bu “Panj ganj” (besh xazinani to‘la-to‘kis qildim. “Panj ganj”ni boshdan oxiriga qadar birma-bir donolarga arrz etdim. Amir Xusrav Nizomiy dostonlariga birma-bir, tartib bilan javob yozganligini ta’kidlab o‘tar ekan, xamsanavislikka nisbatan adabiy janr sifatida emas, an’ana – Nizomiy dostonlariga tatabbu’ aytish an’anasi sifatida yondashganligi oydinlashadi. Biroq Sharqning barcha mualliflari ham bu masalada bir xil munosabatda bo‘lmaganlar. Jumladan, Salmon Sovajiy o‘zining “Jamshed va Xurshed” dostonida Nizomiy tanlagan yo‘lning eskirganligini ochiq-oydin e’tirof etadi: Nizomiyro siyah shud durri shahvor, Rivoje nest on siymi ko‘hanro. Mazmuni: Nizomiy yaratgan shohona dur qorayob qoldi (sifatsizlandi, yaroqsiz holga keldi). Endi u qadimiy qimmatbaho toshning rivoji yo‘qdir. Shu davrda (XIV asr) yashagan yana bir forsiyzabon shoir Xoju Kirmoniy esa o‘z “Xamsa”sida vaznlarni saqlagan holda mavzularni butkul o‘zgartirib yubordi. XVI asr shoiri Abdibek Sheroziy esa birato‘la uchta “Xamsa” yaratdi. Biroq ularning birontasi ham Nizomiy an’analariga aynan mos emas. Shu tufayli ular Sharq mutafakkirlari orasida xamsanavis sifatida deyarli e’tirof etilmaydi. XIV asr oxiriga kelib, ayniqsa, temutiylar hukmronligi davrida Nizomiy Ganjaviy va Amir Xusrav Dehlaviy xamsalari “xamsatayn” ya’ni ikki xamsa nomi bilan shuhrat qozondi. Shu bilan birga, bu an’ana ijod ahli uchun chinakam imtihon maydoniga aylandi. Amir Xusrav Dehlaviyning asardan keyin xamsa janr xususiyatini kasb etib, uning nazariy qonuniyatlari shakllandi. Nizomiy va Xusrav Dehlaviy asarlari o‘zaro qiyoslansa, shu narsa aniq bo‘ladiki, Xusrav Dehlaviy umumiy yo‘nalish bo‘yicha Nizomiy asari an`anasini 9 Шоҳ Баҳром тинглаган ҳикоятлар, ўтказган кунлар ва қаср ранглари уйғунлиги

davom ettirgan bo‘lsa-da, ayrim yangiliklarni ham kiritgan. Buni ba`zi dostonlarni nomlashda va o‘rnini almashtirganida kuzatish mumkin. Bu farqlar faqat qurilish- shakliy jihatdan yangilik kiritishning ifodasi bo‘lib qolmay, balki asarlar uslubi, mazmuni, timsollar talqinida ham yangiliklar kiritilganiga ishora hamdir. Xusrav Dehlaviydan so‘ng Alisher Navoiygacha bo‘lgan davr orasida (1302- 1483-yillar) ham dostonlar turkumidan iborat beshliklar yaratish davom etdi. Jumladan, Xoju Kirmoniyning 1332-1348 yillar orasida yaratgan beshligi, Salmon Sovajiyning ham bu ishga qo‘l urgani, XV asrda esa Jamoliy Tabreziy, Kotibiy, Kavkabiy, Ashraf kabi shoirlarning turli tarzdagi beshliklari yaratilgan edi. Bular orasida Xoju Kirmoniy “Xamsa”si o‘ziga xos xarakterga ega. Abul Ato Kamoliddin Maxmud bin Ali bin Maxmud Xoju Kirmoniydir Abulqosim Firdavsiy, Nizomiy Ganjaviy, Amir Xusrav Dehlaviy kabi turkiy adabiyotda yirik masnaviy-doston janrining shakllanishi va taraqqiyotiga o‘ziga xos ta’sir o‘tkazgan shoirdir. Zero o‘zbek adabiyoti tarixida xamsanavislikka ilk qadam qo‘ygan Haydar Xorazmiyning «Maxzan ul-asror» hamda «Gul va Navro‘z» dostonlari yaratilishida boshqa fors-tojik klassiklari qatorida Xoju Kirmoniy asarlarining ham sezilarli ta’siri bor. Qolaversa, Alisher Navoiyning o‘z e’tirofiga ko‘ra «Layli va Majnun» dostoni Xojuning «Gavharnoma»si ta’sirida yaratilgan. Binobarin, Hoju Kirmoniy adabiy merosi hamda uning o‘zbek adabiyotiga ta’siri masalasini tadqiq etish adabiyotshunoslikning muhim vazifalaridandir. Xoju Kirmoniy Nizomiy an’analariga o‘ziga xos munosabatda bo‘lib, «Ravzat ul-anvor», «Gulu Navro‘z», «Gavharnoma», «Kamolnoma», «Humay va Humoyun» kabi dostonlardan iborat o‘z «Xamsa»sini yaratdi. Biroq Xoju dostonlarining mazmun mundarijasi ham yaratilish xronologiyasi ham Nizomiy Ganjaviy dostonlaridan farq qiladi. Shu tufayli dastlab dostonlarning yaratilish davri asosida muxtasar ma’lumot berib o‘tish lozim ko‘rildi. Yuqorida qiyd qilinganidek, shoirning ilk masnaviysi “Humay va Humoyun” hijriy 732 - (1332 m.) yilda yozib tugallangan. Asar aruzning mutaqoribi musammani mahzuf va maqsur (fa’uvlun fa’uvlun fa’uvlun fa’ul yoki 10 Шоҳ Баҳром тинглаган ҳикоятлар, ўтказган кунлар ва қаср ранглари уйғунлиги

fa’uvl) vaznida ya’ni Firdavsiy “Shohnoma”si hamda Nizomiy “Iskandarnoma”si naziralari vaznida yaratilgan. Asar asosini Eronning qadimiy afsonalaridan biri – Shoh Hushangning o‘g‘li Humo va Fag‘furi Chinning qizi Humoyun o‘rtasidagi ishqiy-romantik sarguzashtlar tashkil etadi. Xojuning ikkinchi dostoni “Gul va Navro‘z” o‘n yildan keyin hijriy 742 - (1341) yilda yozilgan. Asar aruzning hazaji musaddasi mahzuf va maqsur (mafo‘iylun mafo‘iylun fa’uvlun yoki mafo‘iyl) vaznida yaratilgan. Binobarin, u “Xamsa”ga “Xusrav va Shirin” dostonining muqobili sifatida kiritilgan. Doston muqaddimasida qayd etilishicha, uning yozilishida do‘sti tomonidan taqdim etilgan hind tilidagi nasriy qissa asos vazifasini bajargan. Asarning asosiy qismi 50 bobni o‘z ichiga olgan bo‘lib, unda Xuroson shohi Firuzshohning o‘g‘li Navro‘z va Rum Qaysarining qizi Gul o‘rtasidagi ishqiy sarguzashtlar bayon etilgan. «Ravzat ul-anvor» dostoni 743 (1342-43) - yilda Shamsiddin Muhammad Soinga bag‘ishlab yozilgan. Asar Nizomiy Ganjaviyning “Maxzan ul-asror” dostoniga bitilgan ilk naziralardan bo‘lib, aruzning sare’i musaddasi axrabi matviyi makshuf (mufta’ilun mufta’ilun fo‘ilun) vaznida yozilgan. Doston ilk marotaba 1928 - yilda Tehronda olim Husayn Mansurning so‘z boshisi bilan nashr ettirilgan. Y .E.Bertelsning ma’lumot berishicha Sharqda «Maxzan ul-asror»ga yozilgan naziralar orasida mazkur asar alohida mavqega ega bo‘lgan [13. 207] . “Kamolnoma” dostoni Shayx Abuishoq Kozeruniyga bag‘ishlab hijriy 744 - (1343 m.) yilda xafif bahrida (fo‘ilotun mafo‘ilun fa’lan yoki fa’ilun) yaratilgan. Mazkur vazn ilk marotaba Hakim Sanoiyning “Hadiqat ul-haqoyiq” falsafiy-didaktik dostonida, so‘ngra Nizomiyning “Haft paykar” dostonida qo‘llangan edi. Tadqiqotlarda qayd etilishicha, ushbu asar Shayx Sa’diyning “Bo‘ston” asariga bitilgan ilk naziralardandir [8. 29] . “Gavharnoma” dostoni 746 hijriy (1345) - yilda muzaffariylar sulolasining asoschisi Amir Muboriziddin Muhammadga bag‘ishlab yozilgan. Asarda saljuq hukmdorlarining mashhur vaziri Nizomulmulk Tusiy nasabnomasi bayon etilgan. Mazkur asar haqida Alisher Navoiy o‘zining “Muhokamat ul-lug‘atayn” asarida quyidagicha yozadi: “Yana chun «Layli va Majnun» vodisida ishqim po‘ya urub, 11 Шоҳ Баҳром тинглаган ҳикоятлар, ўтказган кунлар ва қаср ранглари уйғунлиги

Xoju himmati «Gavharnoma»sida nisorimga gavharlar etkurubtur” [46. 26]. Doston “Gul va Navro‘z” kabi aruzning hazaji musaddasi mahzuf vaznida ya’ni “Xusrav va Shirin” vaznida yaratilgan. Xoju Kirmoniyga nisbat beriladigan so‘nggi asar «Somnoma» masnaviysidir. Doston Firdavsiy «Shohnoma»sidagi syujetlardan biri Rustamning bobosi Som haqidagi afsonalar asosida yaratilgan bo‘lib, mutaqoribi musammani mahzuf vaznida yozilgan. Muxtasar tavsifdan ma’lum bo‘ladiki, Xoju Kirmoniy masnaviylaridan faqat bittasi, ya’ni “Ravzat ul-anvor” Nizomiy an’analariga hamohang tarzda yaratilgan. Qolgan dostonlarning mavzusi an’anaga nisbatan yangidir. Xoju xamsanavislik an’anasiga xos bo‘lgan vaznlardan to‘rttasida masnaviy yaratgan. “Layli va Majnun” mavzusidagi dostonlarga xos bo‘lgan hazaji musaddasi axrabi maqbuzi mahzuf (maf’uvlu mafo‘ilun fa’uvlun) vaznidan foydalanmagan. Shuningdek, u “Xusrav va Shirin” mavzusidagi dostonlarga xos bo‘lgan vaznda ikkita: «Gul va Navro‘z», «Gavharnoma» hamda «Iskandarnoma» vaznida ikkita: «Humoy va Humoyun” va “Somnoma” dostonlarini yaratgan. Demak, Xoju “Xamsa”sining tarkibi va kompozitsiyasi haqida fikr bildirishdan oldin uning masnaviylarini jiddiy tadqiq etish lozim bo‘ladi. XIX asrgacha davom etgan xamsanavislik an’anasining 150 dan ortiq davomchilari ilmiy manbalarda, xususan, Y.E.Bertelsning tadqiqotlarida qayd etiladi. Ozarbayjon olimi G‘azanfar Aliev esa jahon kutubxonalarida saqlanayotgan 300 ga yaqin ijodkorni aniqladi va ular haqidagi ma’lumotlar asosida “Тем ы и сюжеты Низами в литературах Востока ” nomli monografiyasini yaratdi (Moskva, «Nauka», 1985). Ular o‘z bilim saviyalari, estetik did va tushunchalari, dunyoqarashi, yashagan davr va ijtimoiy muhitlari doirasida Nizomiy, Amir Xusrav an’analariga turli xil munosabatda bo‘lganlar. Ularning ayrimlari muayyan darajada muvaffaqiyatga erishib, epik she’riyat taraqqiyotida munosib o‘rin tutgan asarlar yarata olgan bo‘lsalar, ayrimlari xamsa tarkibidagi dostonlarning shakliga, joylashish tartibiga e’tiborni qaratgan holda, g‘oya va mazmunan bog‘lanmagan, janriy yaxlitlikdan yiroq bo‘lib qolgan 12 Шоҳ Баҳром тинглаган ҳикоятлар, ўтказган кунлар ва қаср ранглари уйғунлиги

dostonlarning oddiy to‘plamidan iborat «Xamsa» yaratganlar. Shu sababli bu dostonlar xalq orasida Nizomiy Ganjaviy va Amir Xusrav Dehlaviy «Xamsa»lari, ya’ni «Xamsatayn» kabi katta shuhrat qozona olmagan. Bunday xamsalar haqida Alisher Navoiy yozadi: Ko‘p kishi ham qildi tatabbu’ havas, Sarvu gur o‘trusig‘a kelturdi xas. Buyuk mutafakkir va san’atkorning o‘zi shunday guruhga mansub bo‘lmaslik, ya’ni sarvu gulning ro‘parasiga xas keltirmaslik uchun boy tafakkur dunyosi hamda yuksak badiiy istedodini ishga soldi hamda an’anaga noan’anaviy tarzda javob yozdi. Agar Nizomiyga ergashgan holda turli shakl va mazmunda, turli hajmda «Xamsa» yozgan shoirlarni ma’lum bir tartibda tasnif qiladigan bo‘lsak, ularni shartli ravishda uchta guruhga bo‘lish mumkin: Xamsanavislar . Bu guruhdagi shoirlar to‘liq besh dosondan iborat «Xamsa» yozganlar. Amir Xusrav Dehlaviy (XV asr), Xoju Kirmoniy (XIV asr), Ashraf Marog‘aviy (XV asr), Alisher Navoiy (XV asr), Abdibek Sheroziy (XVI sar), Sinon Ibn Sulaymon (XVI asr), Qosimiy (XVI asr), Hasan ibn Sayid Fathulloh (XVII asr), Ismoil Binish (XVII asr), Mirmuhammad Ma’sumxon (XVI-XVII asrlar), Hamidulla Hamidiy (XVI-XVII asrlar), Yahyo Nargisiy (XVI-XVII asrlar). Muhammad Amin Shahristoniy (XVI-XVII asrlar), Mir Savbadarxon (XIX asr), va boshqalar. Sab’anavislar. Bu guruhdagi shoirlar yetti dostondan iborat turkum yozganlar. Abdurahmon Jomiy (XV asr), Ali ibn Nosir ibn Abulqosim al-Husayniy Tabriziy Gunobodiy (XVI asr), Badriddin Kashmiriy (XVI asr), Zuloliy (XVI- XVII asrlar)., To‘liq yozib tugata olmaganlar. Bu guruhga mansub shoirlar «Xamsa yozishga kirishgan, lekin to‘liq yozib tugatishga ulgurmagan. 13 Шоҳ Баҳром тинглаган ҳикоятлар, ўтказган кунлар ва қаср ранглари уйғунлиги

Salmon Sovajiy (XIV asr), Lomeiy (XVI asr), Abulfayz Fayziy (XVII asr), Mir Muhammad Murod Loyiq, Kotibiy (XIV-XV asrlar), Mavlono Ali Ohiy (XV asr), Abdulloh Xotifiy (XV asr), Mavlono Haydar Xorazmiy (XV asr), Xoja Alouddin (XV asr), Maktabiy (XV asr), Xoja (XVI asr), Amir Hoshim Kirmoniy (XVI asr), Rahoyi Marviy (XVI asr), Xoja Imomudin Lohuriy (XVI asr), Amir Shayximbek Suhayliy (XV asr), Nishotiy (XVIII asr) va boshqalar. Jumladan, XV asr shoiri Xoja «Maqsad ul-atvor», «Layli va Majnun»; Hindistonlik shoir Xoja Imomiddin Lohuriy «Layli va Majnun»; Abdurahmon Jomiyning jiyani Abdulloh Hotifiy «Layli va Majnun», «Xusravu Shirin», «Haft paykar», «Zafarnoma»; Salmon Sovajiy «Jamshed va Xurshed», «Firoqnoma» dostonlarini yozgan. Xamsanavis shoirlarni bu tarzda tasnif qilishda ular yaratgan xamsalarning ko‘proq tashqi shakliy xususiyatlari, hajm doirasi, ulardagi dostonlar miqdori asosiy mezon qilib olindi. Bundan tashqari, adabiyotshunos olim, akad. B.Valixo‘jaev xamsanavis shoirlarning Nizomiy an’analariga-«Panj ganj»dagi dostonlarning syujeti, obrazlar tizimiga, ularning janriy yaxlitligi, umumiyligiga munosabatlarida ikki xil yo‘nalish mavjudligi haqida fikr yuritadi. Birinchi guruhga mansub «Xamsa» mualliflari Nizomiy an’analariga buyuk hurmat bilan qaraydi va uni o‘zlariga ustoz deb biladi. Shu bilan birga, ular Nizomiy «Panj ganj»idagi dostonlar mazmunini, timsollar tizimini, dostonlarning joylashish tartibini, ularning g‘oyaviy mazmun va poetik shakl jihatdan yaxlitligini o‘zlari yaratgan «Xamsa»larda o‘z dunyoqarashi, yashagan davri ijtimoiy-siyosiy qarashlari bilan bog‘lagan holda to‘liq saqlab qoladi. Amir Xusrav Dehlaviy va Alisher Navoiy «Xamsa»lari ana shu yo‘nalishda yaratilgan «Xamsa»lardir. Ikkinchi guruhdagilar Nizomiy yo‘lini eskirgan deb hisoblab, uning poemalari o‘rniga mazmuni va obrazlar dunyosi yangi bo‘lgan butunlay boshqa poemalarni kiritish yoki poemalar miqdorini oshirish yo‘lidan boradilar. Masalan, XIV asrda yashagan fors-tojik shoiri Xoju Kirmoniy «Xamsa»si tarkibi: «Humay va Humoyun», «Gulu Navro‘z», «Ravzat ul-anvor», 14 Шоҳ Баҳром тинглаган ҳикоятлар, ўтказган кунлар ва қаср ранглари уйғунлиги

«Kamolnoma», «Gavharnoma»; XVI asr shoiri Qosimiy «Xamsa»si tarkibi: «Layli va Majnun», «Xusrav va Shirin», «Go‘y va Chavgon», «Zubdat ul-ash’or», «Oshiqu ma’shuq»; turk xamsanavisi Sinon ibn Sulaymon «Xamsa»si tarkibi: «Vomiq va Uzro». «Yusuf va Zulayho», «Husnu Nigor», Suhayl va Navbahor», «Layli va Majnun» kabi dostonlardan iborat bo‘lgan. Ko‘rinib turibdiki, bu xamsalardagi dostonlar Nizomiy «Panj ganj»idagi dostonlardan mazmuni va obrazlar tarkibi, ko‘rinish va joylashish tartibi jihatidan butunlay farq qiladi. Shu bilan birga, bu adiblar «Xamsa» yozishning faqat tashqi shakliga, ya’ni besh dostondan iborat bo‘lishligiga e’tibor berganligi uchun ularning xamsalari dostonlarning oddiy to‘plamidan iborat bo‘lib qolgan. Xamsanavislik tarixida Temuriylar davri adabiyoti ayniqsa, XV asr Hirot adabiy muhiti alohida o‘rin egallaydi. Bu davrda 4 ta to‘liq xamsa yaratildi. Bulardan ikkitasi Navoiy va Jomiy qalamiga mansub bo‘lsa, qolgan ikkitasi – Jamoliy va Ashraf Marog‘iy xamsalari u qadar keng shuhratga ega bo‘lmadi. Bu xamsanavislar bar davr va yagona adabiy muhitda yashagan bo‘lsalar-da, ularning xamsachilikka munosabatlari turlicha ekanligini ko‘rish mumkin. Bu farqlanish dostonlarning syujetidan tortib, g‘oyaviy mundarija va shakliy atributlargacha ko‘zga tashlanadi. Shu ma’noda Temuriylar davridagi ijodkorlarning xamsanavislikka munosabatini Hirot adabiy muhiti fonida kuzatish fan uchun kerakli natijalar beradi. Umumiy tarzda olganda, faqat 15-asr Hirot adabiy muhitining o‘zida 20 ga yaqin ijodkor xamsanavislikda o‘z kuchlarini sinab ko‘rganlar. Garchi bu ijodkorlarning barchasi Nizomiyning barcha dostonlariga javob yozishmagan bo‘lsalar-da, lekin muayyan dostonga javob yozish bilan mazkur an’anaga o‘z munosabatlarini bildirganlar. Bu davrdagi nizomiy mavzulariga murojaat qilgan ijodkorlar haqida o‘sha davrning mo‘‘tabar adabiy va tarixiy manbalar – Alisher Navoiyning “Majolis un-nafois”, Davlatshoh Samarqandiyning “Tazkirat ush- shuaro”, G‘iyosiddin Xondamirning “Habib us-siyar” asarlarida alohida to‘xtalinishi xamsanavislik an’anasi Hirot adabiy muhitida ijodning asosiy ustuvor yo‘nalishlaridan biri ekanligidan dalolat beradi. 15 Шоҳ Баҳром тинглаган ҳикоятлар, ўтказган кунлар ва қаср ранглари уйғунлиги

Nizomiy Ganjaviy boshlab bergan va Sharq xalqlari xamsasaroligi taraqqiyotida katta voqeaga aylangan bu ulkan adabiy an’ana-xamsanavislik an’anasini, shubhasiz, ulug‘ o‘zbek mutafakkiri Alisher Navoiy o‘z «Xamsa»si bilan har tomonlama takomilga etkazdi va eng yuqori pag‘onaga olib chiqdi. Alisher Navoiy «Xamsa»si badiiy qimmatining bebaholigi, uning xamsanavislik an’anasi taraqqiyotidagi yuksak o‘rni, shuningdek, jahon xalqlari madaniyati xazinasining noyob durdonalaridan biri ekanligi allaqachonlar hamma tomonidan e’tirof etilgan. Navoiy bu yuksak san’at namunasini yaratish uchun juda katta ijodiy mehnat qildi, nihoyatda ko‘p tarixiy, ilmiy asarlarni o‘rganib chiqdi, ko‘plab ma’lumotlar yig‘di, o‘zigacha yaratilgan hamma «Xamsa»lar, xususan Nizomiy, Amir Xusrav, Jomiy dostonlari bilan mukammal va mufassal tanishib chiqdi. Buyuk shoir «Xamsa» yozish uchun har tomonlama jiddiy tayyorgarlik ko‘rdi. Shu maqsadda u dostonlarining har birini yozishdan oldin o‘zini ma’naviy, ruhiy jihatdan tayyorladi, hatto «Saddi Iskandariy» dostonida mubolag‘ali tarzda avval «ko‘z yoshi bilan cho‘milib» keyin ishga o‘tirganligini qayd qiladi. XV asrga kelib ulug‘ o‘zbek shoiri Alisher Navoiy Nizomiy va Amir Xusrav xamsalari an’analarini izchil va ijodiy rivojlantirdi. U xamsaning sharq xalqlari adabiyotidagi eng yuksak namunalaridan birini yaratdi. Alisher Navoiy bilan bir davrda yashagan ulug‘ fors-tojik mutafakkiri Abdurahmon Jomiy ham Nizomiy, Amir Xusrav an’analarini o‘ziga xos tarzda davom ettirdi. U «Tuhfat ul-ahror», «Sabhat ul-abror», «Silsilat uz-zahab», «Yusuf va Zulayxo», «Layli va Majnun», «Salomon va Absol», «Xiradnomai Iskandariy» kabi yetti dostondan iborat «Haft avrang»ida xamsatayn tarkibidagi birinchi dostonga javoban «Tuhfat ul-ahror»ni, uchinchi dostonga javoban «Layli va Majnun»ni, oxirgi dostonga javoban «Xiradnomai Iskandariy»ni kiritgan, lekin Xusrav – Shirin - Farhod, shuningdek, Bahrom Go‘r haqidagi sujetlarga murojaat qilmagan, ular o‘rniga sujet va kompozitsiyasi o‘zgacha bo‘lgan to‘rtta poema kiritgan. Abdurahmon Jomiy o‘z dostonlar turkumida «Xusrav va Shirin» hamda «Bahrom Go‘r» syujetlarini chetlab o‘tganligini shunday izohlaydi: 16 Шоҳ Баҳром тинглаган ҳикоятлар, ўтказган кунлар ва қаср ранглари уйғунлиги

«Xiradnoma» z-on ixtiyori man ast, Ki afsonaxoni na kori man ast. Zi asrori hikmat suxan rondan, Beh az qissahoyi ko‘han xondan. Zi Bahromi Go‘rash narondam suxun, Nakishtam ba bog‘i xud on sarvbun. Chu ma’murai umr shud xokto‘d, Zi me’morii «Haft paykar» chi sud? [32 ]. Mazmuni: Mening ixtiyorim (xohish, mayl) “Xiradnoma”ga tushdi, zero afsona aytish mening ishim emas. Hikmat sirlaridan so‘z aytish eski qissalarni o‘qishdan afzalroqdir. Bahrom Go‘r haqida so‘z yuritmadim, o‘z bog‘imga u sarvni ekmadim. Umr imorati tuproqqa aylanib borayotgan (to‘kilayotgan) bir davrda “Haft paykar” imorati (qasrlari)ni bunyod etishdan nima foyda? Demak Alisher Navoiy oldida ham nihoyatda murakkab vazifa turgan edi. Bu ham bo‘lsa, Nizomiy va Amir Xusrav an’analarini buzmagan holda xamsani bir butunlik, bir-birini taqozo etuvchi yaxlit monolit asar darajasiga keltirishdir. Bu maqsadni amalga oshirish yo‘lida buyuk shoir va mutafakkir ijodiy istedodi, badiiy mahorati va tafakkur doirasining turli qirralarini namoyon etdi.Navoiy «Xamsa» tarkibidagi dostonlar orasida aynan «Farhod va Shirin» hamda «Sab’ayi sayyor» dostonlari, ya’ni Abdurahmon Jomiy chetlab o‘tgan mavzular syujet nuqtai nazaridan eng ko‘p o‘zgarishga uchragan. Buni shoir «Farhod va Shirin»dagi asosiy timsolni almashtirish va syujetni butkul yangidan ishlab chiqish, «Sab’ayi sayyor»da esa, kiritma hikoyatlarga urg‘u berib, tamoman yangi syujetlar kiritish vositasida amalga oshirdi. Va shu bilan tadrijiylikka monelik qiluvchi holatlarni bartaraf etdi. 17 Шоҳ Баҳром тинглаган ҳикоятлар, ўтказган кунлар ва қаср ранглари уйғунлиги

“Alisher Navoiy “Xamsa”sining yaratilishi” modulini ilmiy-metodik jihatdan o’rganish va o’rgatishning quyidagi ustuvor yo’nalishlari ni qayd etish mumkin: I. Alisher Navoiy «Muhokamat ul-lug‘atayn» asarida o‘zining turkiy va forsiy merosini tilga olib, «Xamsa»ning har bir dostonini yozishda unga madad bergan manbalarni e’tirof etadi: «Avvalkim, «Hayrat ul-abror» bog‘ida tab’im gullar ochibdur, Shayx Nizomiy ruhi «Maxzan ul-asror»idin boshimg‘a durlar sochibdur. Yana chun «Farhod va Shirin» shabistonig‘a xayolim yuz tutubdur, Mir Xusrav dami «Shirin va Xusrav» o‘tidin charog‘imni yoritibdur. Yana chun «Layli va Majnun» vodisida ishqim po‘ya urub, Xoju himmati «Gavharnoma»sida nisorimga gavharlar yetkurubtur. Yana chun «Sab’ayi sayyor» rasadin zamirim bog‘labdur, Ashraf «Haft paykar»ining etti hurvashin peshkashimg‘a yarog‘labtur. Yana chun «Sadi Iskandariy» asosin xotirim muhandisi solibdur, Hazrati Maxdum «Xiradnoma»sidin ko‘si isloh va imdod cholibtur». Mazkur e’tirofdan ma’lum bo‘ladiki, Navoiy «Xamsa» tarkibidagi har bir dostonni alohida mualliflarning asarlaridan ilhomlangan holda yaratgan. Binobarin ularni aynan o‘sha asarlar, ayniqsa, «Layli va Majnun» dostonini Hoju Kirmoniyning «Gavharnoma» dostoni bilan qiyosan o‘rganish nihoyatda muhimdir. II. Alisher Navoiy «Xamsa»sini tadrijiylik asosida yaxlit arxitektonika sifatida o‘rganish masalasida keyingi yillarda bir qator qiziqarli fikr-mulohazalar bildirilmoqda. Xususan, yirik navoiyshunoslar B.Valixo‘jaev, A.Hayitmetov, A.Abdug‘afurov, D.Salohiy kabi olimlarning e’tiborli qarashlari mavjud. Biroq bu masalada hali muayyan to‘xtamga kelinmagan. Quyida shu masalani oydinlashtirishda yordam beradigan ba’zi holatlarni qayd etib o‘tmoqchimiz.Navoiy «Xamsa»sida bir necha beshliklar tilga olinadi: 1. «Saloti xamsa» (besh vaqt namoz) yoki shoir ta’biri bilan aytganda «panj ganj»: 18 Шоҳ Баҳром тинглаган ҳикоятлар, ўтказган кунлар ва қаср ранглари уйғунлиги

Xamsa salotingga chu navbat bo‘lub, Panjai islomg‘a q uvvat bo‘lub… Fa q r aro ul panja qabul etti ranj, Lek haqiqatda erur panj ganj [43 . 42 ] . «Saddi Iskandariy» dostonining beshinchi bobiga yozilgan nasriy sarlavha da Navoiy «Xamsa» tarkibidagi beshta dostonni besh vaqt namozga qiyoslagan. Ya’ni, «Hayrat ul-abror»ni fajr, bomdod namoziga, «Farhod va Shirin»ni peshin namoziga, «Layli va Majnun»ni asr, «Sab’ayi sayyor»ni shom va nihoyat yozilajak, niyat qilingan «Saddi Iskandariy»ni xuftan namoziga qiyoslagan.2. Islomning beshta rukni - «xamsi muborak»: Besh yasamish tangri taborak ani, Desa bo‘lur xamsi muborak ani [43 . 111 ]. 3. Beshta sezgi: Qasrda besh rahba muxayyo anga, Bo‘lg‘ali x ar sori tamosho anga. Lek bu besh ra hbada besh korvon, Bir-biridek har biri bisyordon [43 . 93 ]. Kuzatishlar shuni ko‘rsatadiki, «Hayrat ul-abror» dostonidagi dastlabki bob («bismillohir rahmonir rahiym»ning sharhi) faqat shu dostonning emas, umuman «Xamsa»ning kirish qismi hisoblanadi. «Saddi Iskandariy» dostonining oxirgi 89-bobi faqat shu dostonning xotimasi emas, yaxlit tarzdagi «Xamsa»ning itmomi, «...bu maxozin tilismotini istehkom bila itmomg‘a etkurmakning tahriri» h aqidagi bobdir. Ushbu jumladagi «maxozin» (xazinalar, ya’ni besh xazina) so‘zi mazkur fikrni tasdiqlaydi. Bunda Navoiy «Xamsa»ni beshta tilsimlangan xazinadan iborat ko‘rg‘on - iste h kom deb atamo q da. Aynan istehkom (devor, qoliplovchi vosita) vazifasini mazkur boblar bajargan. 19 Шоҳ Баҳром тинглаган ҳикоятлар, ўтказган кунлар ва қаср ранглари уйғунлиги

III. Navoiy she’riyatida ham «Xamsa» o‘rni-o‘rni bilan tilga olinadi hamda qiziqarli mulohazalarga asos bo‘luvchi fikrlar keltiriladi. Xususan, «Navodir un- nihoya» devonidagi beshinchi na’t g‘azalida shunday bayt mavjud: Bo‘lmag‘ay erdi muyassar «Xamsa» , ya’ni panj ganj, Qilmasa erdi madad holimg‘a besh oliy abo . Mazkur g‘azal «Xazoyin ul-ma’oniy»ga ham kiritilgan. Unda «besh oliy abo» (besh oliy ota) jumlasi «besh oli abo» (ota oilasining besh a’zosi) tarzda keltirilgan (Birinchi o‘rindagi holat nashr xatosi bo‘lishi mumkin). «Besh oli abo» manbalarda Muhammad (a.s.), qizlari Fotima, kuyovlari Ali hamda ikki nabiralari Imom Hasan va Imom Husayn deb tilga olinadi. «Xamsa»ning ular bilan aloqadorligi ham jiddiy tadqiq etishni talab etadigan masalalardandir. Xulosa qilib aytganda, Alisher Navoiy «Xamsa»sining yaxlit monolit asar sifatidagi qiyosiy arxitektonikasini mukammal yoritish uchun quyidagi vazifalar bajarilishi lozim: 1. Navoiy dostonlarini o‘zi e’tirof etgan manbalar bilan qiyosan o‘rganish. 2. «Xamsa»dagi dostonlarni shu mavzuda yaratilgan asarlar (asosan «Xamsa»lar tarkibidagi) bilan qiyosan o‘rganish. 3. Navoiy «Xamsa»si tarkibidagi dostonlarni bir-biriga qiyosan o‘rganish. 4. Navoiy «Xamsa»sini yaxlit holda Nizomiy, Amir Xusrav va Jomiy xamsa yoki sab’alari bilan qiyoslab o‘rganish. 5. «Xamsa» tarkibidagi dostonlar mohiyatini borliq va tafakkurdagi boshqa beshliklar (besh qismdan iborat bo‘lgan hodisalar) bilan chog‘ishtirish. 1.2. “ Alisher Navoiy “Xamsa”sining yaratilishi” modulini o‘qitish ga doir innovatsiyalar va ilg‘or xorijiy tajribalar. 20 Шоҳ Баҳром тинглаган ҳикоятлар, ўтказган кунлар ва қаср ранглари уйғунлиги

Hozirgi kunda filologik fanlarni o‘qitishning jahon tajribasini o‘rganish va tatbiq qilish bizdagi ta’lim sistemasini jahon standartlari darajasiga olib chiqish uchun zarur. Bugungi dunyo o‘zining tezkorligi bilan ajralib turibdi va bu katta o‘zgarishlarga olib kelmoqda. Mana shunday o‘zgarishlar atrof-muhit, shaxs va jamiyat o‘rtasidagi munosabatlar hamda turli boshqa jarayonlarda ko‘zga yaqqol tashlanmoqda. Ta’lim sohasi ham global dunyoning tarkibiy qismi sifatida jamiyatda bo‘layotgan barcha o‘zgarishlarni hisobga olishi, ana shu asosda o‘z tuzilishi va faoliyat mazmunini o‘zgartirishi zaruriyatdir. Shuday ekan milliy adabiyot fanini o‘qitishning ilg‘or xorijiy tajribalarini o‘zlashtirish va ulardan kerakli jihatlarni olish biz uchun muhim. O‘zbek xalqining buyuk farzandi, Sharq Islom madaniyatining porloq yulduzi bo‘lgan Alisher Navoiy adabiy merosi, shu jumladan, “Xamsa”sini ilmiy tadqiqot doirasida hamda ta’lim tizimida o‘rganish dunyoning turli chekkalarida uzoq asrlardan beri davom etmoqda. Bu borada nafaqat Sharq davlatlarida, balki bir qator g‘arb davlatlaridagi ilmiy markazlarda ham ilg‘or tajribalar mavjud bo‘lib, ulardan bahramand bo‘lish, ularning ijobiy tomonlarini o‘zlashtirish innovatsion yondashuvga tayanadigan bugungi ta’lim tizimimizning muhim tamoyillaridandir. G‘arb mamlakatlarida Alisher Navoiy merosiga bo‘lgan qiziqish XVI-XVII asrlarda boshlangan edi. Shu davrda buyuk mutafakkir asarlariga munosabat bildirish, ularnini nashr etish, tarjima qilish ishlari ko‘zga tashlanadi. Jumladan, 1697-yilda fransuz sharqshunosi Derbelo "Sharq kutubxonasi" qomusini nashr ettirdi. Unda Alisher Navoiyga doir mo‘`jaz ma`lumot ham bor. Bunday ish xususan XIX asrda ancha jonlandi. Bu jihatdan fransuz sharqshunosi M.Belenning maqolalari hamda "Xamsat ul-mutahayyirin", "Mahbub-ul-qulub"dan parchalarning chop etishi (1861, 1866-yillar), Katrmerning esa "Tarixi muluki Ajam", "Muhokamat ul-lug‘atayn" asarlarining asliyatda nashr etishi (1841), rus sharqshunosi M.Nikitskiyning "Amir Nizomiddin Alisher va uning davlat hamda adabiyot sohasidagi ahamiyati" mavzusida yozilgan magistrlik dissertatsiyaning kitob holida nashr etilishi (1856-yil), Pave de Kurteyl, N.Ilminskiy, I.Berezin va 21 Шоҳ Баҳром тинглаган ҳикоятлар, ўтказган кунлар ва қаср ранглари уйғунлиги

boshqalarning turli xildagi ishlarini eslatish kifoya. To‘g‘ri, g‘arb sharqshunoslari asarlarining hammasi ham bir xil saviyada yozilgan, ularning hammasida ham Alisher Navoiy merosiga yuksak baho berilgan deb bo‘lmaydi. Chunki bu sohadagi ish endi boshlanayotgan bo‘lib, hali uning hamma asarlari ham to‘liq va chuqur ilmiy tarzda o‘rganilganicha yo‘q edi. Shunday bo‘lsa-da, bu urinishlarning natijasi sifatida M.Belenning "Alisherbek o‘z zamonasining mashhur va eng sermahsul ijodkorlaridan biri bo‘lgan" tarzida mulohaza yuritishi g‘arb sharqshunoslarining dastlabki ijobiy xulosalari bo‘lganidan dalolat beradi. XX asrdagi navoiyshunoslik o‘z ko‘lamining kengligi va bosib o‘tgan yo‘lining o‘ziga xosligi bilan belgilanadi. Bu o‘ziga xoslik shundan iboratki, XX asrning 20-80 yillarida O‘zbekistonda hamda MDH mamlakatlarida Alisher Navoiy hayoti va merosini o‘rganishda sho‘rolar siyosati o‘z ta`sirini o‘tkazdi. Shunday bo‘lsa-da, Alisher Navoiy hayoti, faoliyati va merosini o‘rganish, uning 500 yillik (1948), 525 yillik (1968), 550 yillik (1991) yubileylarini o‘tkazish; asarlarini (1948-yilda 3 tomlik, 1968-yilda 15 tomlik), ularning ilmiy-tanqidiy matnlarini ("Majolis un- nafois", "Lison ut-tayr", "Hayrat ul-abror", "Farhod va Shirin", "Mezon ul-avzon") nashr etish, doktorlik (A.Sa`diy, A.Hayitmetov, H.Sulaymon, A.Abdug‘afurov, S.Erkinov, N.Mallaev, M.Hakimov va boshqalar), nomzodlik dissertatsiyalarini himoya qilish, turli mavzularda monografiya va ilmiy maqolalar to‘plamlarini nashr etish davom etdi. Bu davrda Y.E.Bertels, S.N.Ivanov (Rossiya), H.Arasli, J.Nag‘ieva (Ozarboyjon), A.Mirzoev, R.Hodizoda (Tojikiston), B.Karriev (Turkmaniston) kabi yetuk navoiyshunoslar faoliyat ko‘rsatdilar. Shuning bilan bir qatorda, Turkiya (Ogoh Sirri Levend), Eron (Ali Asg‘ar Hikmat, Rukniddin Humoyun Farrux), Afg‘oniston (Muhammad Ya`qub Juzjoniy) va boshqa mamlakatlarda ham navoiyshunoslar faoliyat ko‘rsatib, asarlarini nashr ettirdilar, turli xildagi risolalar, maqolalar to‘plamlarini yaratdilar. Tadqiqot ob’ekti sifatida tanlangan “Xamsa”lar haqida O‘zbekiston olimlari, shuningdek, Ozarbayjon, Turkiya, Eron, Tojikiston, Rossiya sharqshunoslari tomonidan salmoqli ishlar qilin di . Bu olimlarning ishlarida dostonlarning matnshunoslik tadqiqi, g‘oyaviy-badiiy tahlili, poetikasi va obrazlar olamiga 22 Шоҳ Баҳром тинглаган ҳикоятлар, ўтказган кунлар ва қаср ранглари уйғунлиги

e’tibor qaratilgan . Biroq , ularda muayyan davr va aniq adabiy muhitda yaratilgan “Xamsa” dostonlari qiyosiy-tipologik metod asosida tahlil qilinmagan. Shuningdek, tadqiqotlarning asosiy qismida forsiy salaflarning turkiy she’riyatga ta’siri va interpretatsiya masalalari ko‘rib chiqilgan bo‘lib, turkiy tilda yaratilgan “Xamsa” dostonlarining forsiy tilda yaratilgan shu mavzudagi dostonlarga ko‘rsatilgan ta’siri haqida deyarli asosli xulosa bayon etilmagan. Nizomiy Ganjaviy, Xusrav Dehlaviy, Xoju Kirmoniy kabi xamsanavislar hayoti va adabiy merosi Ch .Ryo, F.Erdman, Sh.Shefer, I.Pitssi, A.Braun, L.Baxer, A.Kr i mskiy, kabi olimlar ning tadqiqotlarida o‘rganilganular ning shaxsiyati va adabiy merosi haqida turli hajm va mazmundagi axborot, ilmiy ma’lumot va mulohazalarni bildirishgan. XX asrda rus sharqshunoslari E.E.Bertels, I.S.Braginskiy; Eron va tojik adabiyotshunoslari H.Mansur, S.Nafisi, V.Dastgirdi, K.Ayni, Z.Safo, azarbayjon olimlari G.Aliev, B.Kulieva Xoju Kirmoniy she’riyati, dostonlari va xamsanavislik taraqqiyotiga qo‘shgan hissasi haqida ilmiy izlanishlar olib borishdi. O‘tgan asr oxiri va XX asrning o‘tgan davri mobaynida xamsanavislardan biri bo‘lgan Xoju Kirmoniy adabiy merosi bir qator azarbayjonlik adabiyotshunos olimlar tomonidan targ‘ib, tadqiq va tahlil etildi. Xususan, B.Qulievaning «Xoju Kirmoniyning «Somnoma» va «Humoy va Humoyun» dostonlari» monografiyasi bu boradagi eng muhim ishlardan biridir. Ayni damda yana bir azarbayjonlik olima Z.Ollohberdieva ham Xoju Kirmoniy dostonlari bo‘yicha ilmiy tadqiqot olib bormoqda. Uning ayrim natijalari mamlakatimiz ilmiy jamoatchiligi hukmiga ham havola etilgan. 4Bu gungi kunda dunyoning turli ilmiy markazlarida xamsanavislik an’anasi tarixi, Alisher Navoiy hayoti va adabiy merosi, xususan “Xamsa”si va uning xamsanavislik an’anasi tarixidagi o‘rni, ahamiyati haqida ilmiy izlanishlar olib borilmoqda. Jumladan, B.Haynkele, K.Shuning, Y.Paul, M.Kirhner, Z.Klaynmihel, 4 Аллахвердиева З. Эпические сюжеты и тематика «Махзан аль-асрар» Низами Гянджеви и «Ровзат аль анвар» Хаджу Кирмани // O‘zbek va Sharq xalqlari adabiyotida epik an’ana: milliy talqin masalalari. Xalqaro konferensiya materiallari. Toshkent-Moskva, 2014 y. 44-48-бетлар. 23 Шоҳ Баҳром тинглаган ҳикоятлар, ўтказган кунлар ва қаср ранглари уйғунлиги

E.Taube, M.Sabtelni, B.Feldmen, D.Genchturk, D.Devin, K.Adaxl, G.Dik, M.Tuton kabi olim va tadqiqotchilarning ishlarini qayd etish mumkin. 2014-yilda fransiyalik yosh tadqiqotchi M.Tuton Alisher Navoiyning “Saddi Iskandariy” dostonida rahbar fazilatlari va ijtimoiy adolat masalasi” mavzusida doktorlik dissertatsiyasini yoqladi. Navoiyshunoslikning hudud va chegarasiz geografiyasi, dunyoning beshta mamlakatida hazrat xotirasi uchun haykal o‘rnatilganligi bobokalonimizning nafaqat millat, balki butun insoniyat oldidagi buyuk xizmatlarining yuksak e’tirofidir. Binobarin dunyoning turli chekkalarida Alisher Navoiy hayoti va adabiy merosi, xususan “Xamsa”dek inson tafakkurining cheksiz qirralaridan guvohlik beruvchi monumental asar tadqiqi va ta’limi bilan bog‘liq erishilgan natijalar yutuqlar va ilg‘or tajribalardan bahramand bo‘lish, o‘z navbatida, navoiyshunoslikning tom ma’nodagi markazi bo‘lgan mamlakatimiz ilmiy jamoatchiligi tomonidan erishilgan yutuqlardan dunyo ahlini bahramand etish bugungi kunning dolzarb va ustuvor vazifalaridandir. Bugungi kunda dunyoning rivojlangan mamlakatlari hamda rivojlangan, uzoq an’analarga ega bo‘lgan Oliy ta’lim muassasalarida ta’lim tizimi misli ko‘rilmagan tarzda taraqqiy etayotganligi sir emas. Borgan sari ta’limning yangi- yangi shakllari, vositalari va usullari kashf etilmoqda. Davlatlararo, tizimlararo va fanlararo integratsiyalashuv jarayonining tobora kuchayishi natijasida mazkur yutuqlarning aksariyati mamlakatimiz ta’lim sohasiga ham jalb etilmoqda. Bugungi talaba uchun ma’lumot berish va ma’lumot olishning o‘zi kifoya emas, albatta. Binobarin “Alisher Navoiy “Xamsa”sining yaratilishi” modulini o‘qitishda ham ustuvor yo‘nalishlarni aniq belgilab olish, ilg‘or xorijiy tajribalardan unumli foydalanish muhim ahamiyat kasb etadi. Zero hazrat Navoiy me’rosining haqiqiy vorislari sifatida mamlakatimiz yoshlari, filolog va adabiyotshunos mutaxassislari bu borada – navoiyshunoslik borasida raqobatbardosh kadrlar bo‘lib yetishishi modulni o‘qitishdan ko‘zlangan asosiy maqsaddir. Shularni inobatga olib, mazkur bobda modulning nazariy jihatlari, 24 Шоҳ Баҳром тинглаган ҳикоятлар, ўтказган кунлар ва қаср ранглари уйғунлиги

ilmiy asoslari, muammoni tadqiq etish metodologiyasi va tahlil metodlari haqida imkon qadar batafsil to‘xtalishga harakat qildik. Bitiruv loyiha ishining keyingi bobida “Alisher Navoiy “Xamsa”sining yaratilishi” modulini o‘qitishning amaliy jihatlari, mavjud va yangilangan, modernizatsiyalashgan didaktik ta’minoti haqida mulohaza yuritiladi. 25 Шоҳ Баҳром тинглаган ҳикоятлар, ўтказган кунлар ва қаср ранглари уйғунлиги

II BOB. “ALISHER NAVOIY “XAMSA”SINING YARATILISHI” MODULINI NING O‘Q UV-USLUBIY VA DIDAKTIK TA’MINOTI 2.1. “ Alisher Navoiy “Xamsa”sini ng yaratilishi ” modulining didaktik ta’minoti. Alisher Navoiy “Xamsa”si mamlakatimiz ta’lim tizimining deyarli barcha bosqichlarida alohida e’tibor bilan o‘qitiladigan modullardandir. Xususan, bakalavriat bosqichining “Filologiya va tillarni o‘qitish” yo‘nalishi o‘quv rejasiga kiritilgan “O‘zbek mumtoz va milliy uyg‘onish adabiyoti” hamda yangilangan o‘quv rejadagi “Navoiyshunoslik” fanlari dasturlarida Navoiy “Xamsa”sining yaratilishi masalasi alohida modul sifatida taqdim etilgan. “Navoiyshunoslik” fanining Namunaviy oquv dastur ida quyidagi vazifalar qo‘yilgan: - talabalarga Alisher Navoiyning fenomeni, shaxsiyati, tafakkur dahosi haqida ma'lumot berish; - Navoiyning komil inson ma'naviyati haqidagi qarashlarini ilmiy jihatdan asoslangan dalillar bilan chuqur o‘rganish va hayotga tatbiq etish usul va vositalarni aniqlash; - badiiy ijod namunalarini o‘rganish orqali badiiy so‘z shukuhi, o‘zbek tilining keng imkoniyatlaridan foydalanish malakasini shakllantirish; - Navoiy asarlarining o‘zbek xalqi ma'naviyatining shakllanishi va rivojiga ko‘rsatgan ta'siri haqida ma'lumot berish orqali talabalarda milliy ma'naviyatimizning teran ildizlari haqida tasavvur hosil qilish; - Alisher Navoiyning badiiy olami tabiati va qonuniyatlarini tadqiq etish, asarlari mohiyatini teran anglash, to‘g‘ri tahlil va tadqiq etish ko‘nikmasini hosil qilish; Dasturning “ Xamsanavislik an'anasi va Alisher Navoiy “Xamsa”si” moduli quyidagi mavzularni qamrab oladi: Xamsachilik tarixidan. Nizomiy Ganjaviy va Xisrav Dehlaviy “Xamsa”lari. Hirot adabiy muhitida xamsanavislik. Abdurahmon Jomiy “Xamsa”sining 26 Шоҳ Баҳром тинглаган ҳикоятлар, ўтказган кунлар ва қаср ранглари уйғунлиги

g‘oyaviy-badiiy xususiyatlari. Alisher Navoiy beshligi birinchi turkiy “Xamsa” sifatida. “Hayratul abror” dostonining g‘oyaviy-badiiy xususiyatlari. Tarkibiy tuzilishi, syujet tartibi va kompozitsiyasi, maqolat va hikoyatlar tahlili. Falsafiy va tasavvufiy talqinlar. “Farhod va Shirin” dostonining yaratilish tarixi. Dostonning muxtasar mundarijasi va timsollar olami. Farhod – ilohiy ishq yo‘liga kirgan soliki majzub timsoli. Shirin – ilohiy mazhar. Dostondagi ramziy timsollar. Dostonda tarixiylik va badiiylik. Doston badiiyati. «Layli va Majnun» – pok va yuksak muhabbat ifodasi. Asardagi bosh qahramonlar hayoti. Dostonning g‘oyaviy mundarijasi, timsollar olami. Majnun – ilohiy ishq yo‘lidagi majzubi solik timsoli. Dostondagi boshqa timsollar. Dostonning badiiy xususiyatlari. “Sab'ai sayyor” dostonining g‘oyaviy-badiiy xususiyatlari. Hikoyatlar tahlili. Shoh Bahrom timsoliga xos fazilat va ziddiyatlar. Dilorom –iste'dodli san'atkor, vafodor yor timsoli. Doston kompozitsiyasi. Asarning badiiy xususiyatlari. “Saddi Iskandariy” – falsafiy-ta'limiy, ijtimoiy-siyosiy va ma'rifiy asar. Dostonining g‘oyaviy-badiiy xususiyatlari. Tarkibiy tuzilishi. Dostonda adolat timsoli. Bundan tashqari dasturning “ Navoiy poetikasi” modulida “Navoiy “Xamsa”sining ritmik xususiyatlari”. “ Ritmik unsurlar: vazn va ritmik variatsiyalarning dostonlar mazmunini ochishdagi o‘rni”, “ Ritmik vositalar : radif, qofiya va badiiy san'atlarning ritm yaratishdagi roli”, “Ritmik urg‘u va “Xamsa” dostonlari”, “Xamsa” dostonlarida badiiy san'atlar”, “ Qofiya san'atlarining “Hayrat ul-abror” dostonidagi o‘rni” kabimavzularni o‘rganish va o‘rgatrish ko‘zda tutilgan. Alisher Navoiy “Xamsa”sining yaratilishi” moduli bir kredit (36 soat) miqdorda tuzilgan bo’lib, 4 soat ma’ruza , 10 soat amaliyot-seminar va 24 soat mustaqil soatdan iborat. 27 Шоҳ Баҳром тинглаган ҳикоятлар, ўтказган кунлар ва қаср ранглари уйғунлиги

2.1.1. Ma’ruza darslarining didaktik ta’minoti. 1.1. Ma’ruzada ta’lim texnologiyasi Mashg‘ulot baqti -2 soat Talabalar soni: 45-50 nafar Mashg‘ulot shakli Axborot-tahl iliy ma ’ ruza Ma ’ rvza rejasi : 1. "Xamsa" so‘zining lug‘aviy va istilohdagi ma`nolari. 2. Xamsanavislik tarixi , Nizomiy Ganjaviy va Xusrav Dehlaviy “Xamsa”lari. 3. Temuriylar davrida xamsanavislik taraqqiyoti . 4. Xamsanavislikning nazariy qonuniyatlari. O‘quv mashg‘ulotining maqsadi: Xamsa va xamsanavislik haqidagi nazariy bilimlarni chuqurlashtirish, Xamsanavislik tarixi va taraqqiyoti haqida aniq tasavvurga ega bo‘lish . Pedagog vazifalari  "Xamsa" so‘zining lug‘aviy va istilohdagi ma`nolari, xamsanavis- likning yuzaga kelishi haqidagi eng muhim ma’lumotlarni yetkazadi.  Nizomiy Ganjaviy hayoti va “Panj ganj” dostonlar turkumi haqida muxtasar ma’lumot beradi .  Amir Xusrav Dehlaviyning “Xamsa”si misolida xamsanavislik an’anasining shakllanishini izohlaydi .  Temuriylar davrida xamsa va xamsanavislik an’anasiga munosabat masalasida ilmiy fikr yuritish ko‘nikmasini shakllantiradi . O` q uv faoliyati natijalari  "Xamsa" so‘zining lug‘aviy va istiloh sifatid agi ma`nolari, xamsanavislikning yuzaga kelish sharoitlari va omillari haqidagi muhim ma’lumotlar ga ega bo‘ladilar .  Nizomiy Ganjaviy hayoti, “Panj ganj” dostonlar turkumining yaratilish tarixi haqidagi tarixiy va nazariy bilimlarga ega bo‘ladilar .  Amir Xusrav Dehlaviyning “Xamsa”si misolida xamsanavislik an’anasining nazariy qonuniyatlarini izohlash ko‘nikmasiga ega bo‘ladilar .  Temuriylar davrida xamsa va xamsanavislik an’anasiga munosabat masalasida ilmiy fikr yuritadilar. Ta’lim berish usullari Ko‘rgazmali ma’ruza, namoyish etish, savol- javob, suhbat, tushuntirish. Ta’lim berish shakllari Yakka, ommaviy Ta’lim berish vositalari O`quv va tarqatma materiallar, slaydlar Ta’lim berish sharoiti Texnik jihozlangan auditoriya Monitoring va baholash Og‘zaki nazorat, savol-javob 281-Mavzu Xamsanavislik an’anasining shakllanishi va taraqqiyoti Шоҳ Баҳром тинглаган ҳикоятлар, ўтказган кунлар ва қаср ранглари уйғунлиги

1 .2. “ Xamsanavislik an’anasining shakllanishi va taraqqiyoti” mavzusi boyicha ma’ruza mashg‘ulotining TEXNOLOGIK XARITASI Ish bosqichlari va vaqti Faoliyat nmazmuni Ta’lim beruvchi Ta’lim oluvchilar1. M avzuga kirish (10 daqiqa) 1.1. Mashg‘ulot mavzusi, rejasini aytadi, asosiy adabiyot va manba lar bilan tanishtiradi (1- ilova ). 1 . 2 . Talabalar ga bilimni faollashtir uvchi savol lar bilan murojaat etadi (2-ilova). 1 . 3 . Javoblarni to‘ldiradi va umumlashtiradi. Tinglaydilar, yozib oladilar, javob beradilar , fikr bildiradilar. 2. A sosiy bosqich (60 daqiqa) 2.1. "Xamsa" so‘zining lug‘aviy va istilohdagi ma`nolari, Xamsanavislikning yuzaga kelishi haqidagi eng muhim ma’lumotlarni yetkazadi. 2.2. Nizomiy, Amir Xusrav, Abdurahmon Jomiy xamsalari tarkibi haqidagi jadval bilan talabalarni tanishtiradi (3-ilova) 2.3. “Hayrat ul-abror” va “Saddi Iskandariy” dostonlarida Alisher Navoiyning xamsanavislik va xamsnavislarga doir qarashlari ifodalangan baytlarni talabalar bilan birgalikda tahlil qiladi. 2.4. “Xamsa” tarkibidagi dostonlarning vazni berilgan jadval bilan tahliliy tanishtiradi, misollarni mustaqil yechishga da’vat qiladilar (4-ilova). 2.5. Fikrlarni to‘ldiradi, umumlashtiradi. 2.6. Xamsanavislikning umumiy nazariy qonuniyatlari haqida xulosalar chiqarish va bu xulosalar asosida INSERT jadvalini to‘ldirishni taklif etadi. 2.7. Ayrim ishlarni talabalar bilan birgalikda muhokama qiladi, umumlashtiradi . 2.8. O‘t ilgan material bo‘yicha umumiy xulosalar chiqarishni talabalarga taklif etadi. 2.9. Xulosalarni to‘ldiradi. 2 . 10. Talabalarga savol berishni taklif qiladi. 2 . 11 . Savollarga javob beradi. Tinglaydilar, zarur ma’lumotlarni yozib oladilar Tinglaydilar, kuzatadilar, fikr bildiradilar Tinglaydilar, kuzatadilar, fikr bildiradilar Tinglaydilar, zarur ma’lumotlarni yozib oladilar O‘qiydilar, tinglaydilar, fikr bildiradilar Savol beradilar 29 Шоҳ Баҳром тинглаган ҳикоятлар, ўтказган кунлар ва қаср ранглари уйғунлиги

3. Y akuniy bosqich (10 daqiqa)3.1. Mavzu bo‘yicha yakuniy xulosalar qiladi. Muammoli masalalar haqida yo‘llanma beradi. Qo‘shimcha ma’lumot uchun manbalarni havola etadi . 3.2. Mustaqil ishlash uchun vazifa beradi ( 4 - ilova ); keyingi mavzu bo‘yicha o‘quv mashg‘ulotiga tayyorlanib kelishni tayinlaydi Vazi f alarni yozib oladilar. 30 Шоҳ Баҳром тинглаган ҳикоятлар, ўтказган кунлар ва қаср ранглари уйғунлиги

1-ilova Diqqatni jalb 2-ilova 31ZARURIY ADABIYOTLAR 1. Валихўжаев Б. Ўзбек адабиёти тарихи (Ўқув қўлланма). I I қисм. – Сам.: СамДУ нашри, 2002. 2. Vohidov R., Eshonqulov H. O‘zbek mumtoz adabiyoti tarixi. (O‘quv qo‘llanma) –T.: Yangi asr, 2006. 3. Муҳиддинов М. Комил инсон – адабиёт идеали. – Тошкент : Фан , 20 05 . 4. Салоҳ ий Д . Навоий назмиёти ( Ўқув қўлланма ). – Тошкент , 2012. 5. Тоҳиров С . Хамсанавислик анъанасининг илк қоидаси хусусида // СамДУ « Илмий ахборотнома » си . 2013 йил , 4- сон . 57-61- бетлар . 6. Алишер Навоий . MAT . 20 томлик. 7-том. – T .: Фан, 1992. 7. Алишер Навоий . MAT . 20 томлик. 11-том. – T .: Фан, 1994. 8 . Алишер Навоий . MAT . 20 томлик. 16 том. – T .: Фан, 1999. DIQQATNI JALB QILUVCHI SAVOLLAR Navoiy “Xamsa”si dostonlarini to‘g‘ri tartibda sanab bering? Abdurahmon Jomiyning “Bu qalamga falakdan ofarinlar yog‘ilsin…” deb boshlanuvchi ta’rifi qaysi munosabat bilan aytilgan? “ Hayrat ul-abror” dostonidagi hikoyatlardan qaysisini bilasiz? “ Xamsatayn” deganda nimani tushunasiz? Шоҳ Баҳром тинглаган ҳикоятлар, ўтказган кунлар ва қаср ранглари уйғунлиги1C 0A 02 260D05 01 63 01 0F

MA’RUZA MATNI 1. "Xamsa" so‘zining lug‘aviy va istilohdagi ma`nolari. “ Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universitetini tashkil etish to‘g‘risida ”gi Prezident Farmonida haqli ravishda isbotlab berilganidek, “o‘zbek adabiy tili ayniqsa XIV-XV asrlarda – Amir Temur va temuriylar davrida rivojlanishning yangi, yuksak bosqichiga ko‘tarildi. Buyuk shoir va mutafakkir Alisher Navoiy umumbashariy madaniyat xazinasidan munosib o‘rin olgan o‘lmas asarlarini aynan ona tilimizda yaratib, uning shuhratini butun dunyoga tarannum etdi”. O‘zbek tilida yaratilgan ana shunday noyob durdonalardan biri Alisher Navoiy “Xamsa”si bo‘lib, bu beshlik haqli ravishda jahon adabiyotining eng yirik polotnolaridan biri sifatida har tomonlama tahlil va tadqiqqa munosibdir. “Xamsa” so‘zi arabcha xamsun – besh sanoq sonidan yasalgan bo‘lib, beshlik, ya’ni besh qismdan iborat butunlik degan ma’noni ifodalaydi. Adabiyotshunoslik atamasi sifatida “xamsa” beshta dostonni o‘z ichiga oladigan bir butun yaxlit asar ma’nosini ifoda etadi. Mumtoz adabiyotda «xamsa» so‘zi bir necha ma’nolarda ishlatilganligini ko‘rishimiz mumkin. Xususan, Alisher Navoiy dostonlarida : 1. «Saloti xamsa» (besh vaqt namoz) yoki shoir ta’biri bilan aytganda «panj ganj»: Xamsa salotingga chu navbat bo‘lub, Panjai islomg‘a q uvvat bo‘lub… Fa q r aro ul panja qabul etti ranj, Lek haqiqatda erur panj ganj [43 . 42 ] . «Saddi Iskandariy» dostonining beshinchi bobiga yozilgan nasriy sarlavha quyidagicha: «Bu «Xamsa» takmilidakim, salavoti xamsa adosidek avval fajr (bomdod) sajadotidin «Siymohum fi vujuhihim min asarissujud» 5 zumrasig‘a kirildi 5 Yuzlarida sajda izidan (qolgan) belgi alomatlari bordir (Fath surasi, 29-oyat) . 32 Шоҳ Баҳром тинглаган ҳикоятлар, ўтказган кунлар ва қаср ранглари уйғунлиги

va zuhr (choshgoh, peshin) rakaotidin «Varkau maarrokiin» 6 xaylig‘a qo‘shululdi va asr qiyomidin «Va aqimus- salavot» 7 jamoatig‘a yuz qo‘yuldi va mag‘rib (shom) qiroatidin «Iqro‘ bismi Robbikallazi Xolaq» 8 xalqig‘a bosh induruldi va emdi isho (tun, xuftan) niyatidin otil ta’bni g‘aflat uyqusig‘a borg‘oli ko‘ymayin adosig‘a targ‘ib qi lildi» [47. 34 ] .2. Islomning beshta rukni - «xamsi muborak»: Besh yasamish tangri taborak ani, Desa bo‘lur xamsi muborak ani [43 . 111 ]. Navoiy she’riyatida ham «Xamsa» o‘rni-o‘rni bilan tilga olinadi. Xususan, «Navodi run-nihoya» devonidagi beshinchi na’t g‘azalida shunday bayt mavjud: Bo‘lmag‘ay erdi muyassar «Xamsa», ya’ni panj ganj, Qilmasa erdi madad holimg‘a besh oliy abo. Mazkur g‘azal «Xazoyin ul-ma’oniy»ga ham kiritilgan. Unda «besh oliy abo» (besh oliy ota) jumlasi «besh oli abo» (ota oilasining besh a’zosi) tarzda keltirilgan. «Besh oli abo» manbalarda Muhammad (a.s.), qizlari Fotima, kuyovlari Ali hamda ikki nabiralari Imom Hasan va Imom Husayn deb tilga olinadi. 2. Xamsanavislik tarixi , Nizomiy Ganjaviy va Xusrav Dehlaviy “Xamsa”lari. Xamsanavislik adabiy an’ana sifatida XII asr ozarboyjon shoiri Nizomiy Ganjaviy (1142-1209) dan boshlangan edi. U keyinchalik «Panj ganj» deb nomlangan «Maxzan ul-asror» (1176), «Xusrav va Shirin» (1181-82), «Layli va Majnun» (1188), «Haft paykar» (1196), «Iskandarnoma» (1206) kabi dostonlar turkumini yaratdi. Nizomiy o‘z dostonlarini uzoq vaqt davomida yozgan. Uning o‘zi bu dostonlarni umumiy holda «Panj ganj» yoki «Xamsa» nomi bilan 6 Ruku qilguvchilar bilan birga ruku qiling (Baqara, 43-oyat) . 7 « Va aqimus-solata » - Namozlarni o‘z vaqtida ado qiling . 8 (Ey Muhammad, barcha mavjudotni) yaratgan Zot bo‘lmish Parvardigoringiz nomi bilan boshlab o‘qing (Alaq, 1- oyat) . 33 Шоҳ Баҳром тинглаган ҳикоятлар, ўтказган кунлар ва қаср ранглари уйғунлиги

atamagan. Nizomiydan so‘ng uning dostonlari dastlab «Panj ganj», keyinchalik «Xamsa» tarzida umumiy bir nom bilan atalgan. Nizomiy an’analarini birinchi bo‘lib izchil tarzda davom ettirgan so‘z san’atkori XIII asr oxiri XIV asr boshlarida Hindistonda yashagan shoir Amir Xusrav Dehlaviy bo‘ldi. U 1298-1301 yillarda Nizomiy dostonlariga javob tarzida «Shirin va Xusrav» (1298), «Layli va Majnun» (1298), «Matla’ ul-anvor» (1299), «Oinai Iskandariy» (1299) va «Hasht bihisht» (1301) dostonlarini yaratdi. Ana shu tariqa xamsanavislik sharq xalqlari adabiy hayotida mustahkam an’anaga aylana boshladi. 1.3. Temuriylar davrida xamsanavislik taraqqiyoti . Xamsanavislik tarixida Temuriylar davri adabiyoti ayniqsa, XV asr Hirot adabiy muhiti alohida o‘rin egallaydi. Bu davrda 4 ta to‘liq xamsa yaratildi. Bulardan ikkitasi Navoiy va Jomiy qalamiga mansub bo‘lsa, qolgan ikkitasi – Jamoliy va Ashraf Marog‘iy xamsalari u qadar keng shuhratga ega bo‘lmadi. Bu xamsanavislar bar davr va yagona adabiy muhitda yashagan bo‘lsalar-da, ularning xamsachilikka munosabatlari turlicha ekanligini ko‘rish mumkin. Bu farqlanish dostonlarning syujetidan tortib, g‘oyaviy mundarija va shakliy atributlargacha ko‘zga tashlanadi. Shu ma’noda Temuriylar davridagi ijodkorlarning xamsanavislikka munosabatini Hirot adabiy muhiti fonida kuzatish fan uchun kerakli natijalar beradi. Umumiy tarzda olganda, faqat 15-asr Hirot adabiy muhitining o‘zida 20 ga yaqin ijodkor xamsanavislikda o‘z kuchlarini sinab ko‘rganlar. Garchi bu ijodkorlarning barchasi Nizomiyning barcha dostonlariga javob yozishmagan bo‘lsalar-da, lekin muayyan dostonga javob yozish bilan mazkur an’anaga o‘z munosabatlarini bildirganlar. Bu davrdagi nizomiy mavzulariga murojaat qilgan ijodkorlar haqida o‘sha davrning mo‘‘tabar adabiy va tarixiy manbalar – Alisher Navoiyning “Majolis un-nafois”, Davlatshoh Samarqandiyning “Tazkirat ush- shuaro”, G‘iyosiddin Xondamirning “Habib us-siyar” asarlarida alohida to‘xtalinishi xamsanavislik an’anasi Hirot adabiy muhitida ijodning asosiy ustuvor yo‘nalishlaridan biri ekanligidan dalolat beradi. 34 Шоҳ Баҳром тинглаган ҳикоятлар, ўтказган кунлар ва қаср ранглари уйғунлиги

Aynan shu davrda ijod qilgan va Oqqo‘yunlilar saroyiga mansub bo‘lgan shoir – Abdibek Sheroziy uchta “Xamsa” yozgani, lekin uning xamsalari keraklicha shuhrat topmagani, bu shoir yozgan dostonlarda siyosiy-mafkuraviy motivlar adabiy-estetik niyatlardan ustun bo‘lganligi ham Hirot adabiy muhitidagi ijodiy erkinlik, ijodkorlarning vijdon hurligi, imon va e’tiqod butunligiga sodiq qolishlariga imkon yaratgani bilan izohlanadi. Bugungi kunga qadar qilingan tadqiqotlarda Navoiyning “Xamsa”si uchta salafi – Nizomiy, Amir Xusrav va Jomiy ta’sirida yozilgan (ayrim G‘arb olimlari tadqiqotlarida esa, Navoiyning dostonlarida originallik yo‘q, kabi asossiz da’volar ham uchraydi), degan qarash ustuvor bo‘lib, Navoiy “Xamsa”si shu uchta mashhur xamsanavisning ijodiga qiyosiy ravishda tahlil qilindi. Ammo Navoiy “Xamsa”si dostonlari o‘z davrida deyarli bir vaqtda yaratilgan boshqa “Xamsa”lar bilan solishtirish va qiyosiy tahlil qilish amalga oshirilgan emas. Shuningdek, Navoiy dostonlarining “Xamsa” tarkibidagi muayyan dostoniga javob yozgan zamondosh shoirlar (Hiloliy, Ohiy, Hotifiy, Binoiy)ning asarlari bilan solishtirilmagan. Holbuki, Navoiy “Xamsa”si o‘z davrida eng mashhur asarlardan biri bo‘lganligi, uning leksik qatlami tadqiqi o‘sha davrdayoq boshlanganligi, Navoiy hayotligi davrida ko‘chirilgan nusxalar jahon kutubxonalari fondida eng ko‘p saqlanadigan nusxalardan ekanligi Navoiyning zamondosh shoirlar ijodiga ta’sirini eng avvalo xamsachilik an’analari fonida tekshirishni taqozo etadi. Nizomiy beshligiga fors-tojik adabiyotida birinchi javob Amir Xusrav Dehlaviy, o‘zbek adabiyotida esa Alisher Navoiy tomonidan amalga oshirildi. Bu ikki muallif xamsanavislikka munosabat bildirayotgan birinchi ijodkorlar bo‘lganliklari uchun an’ananing barcha shartlariga amal qildilar, xususan, oldindan belgilab berilgan mavzu va she’riy o‘lchovlarni to‘laligicha saqlab qoldilar. Dehlaviydan keyin fors-tojik adabiyotida Xoju Kirmoniy, turkiy adabiyotda esa Navoiydan keyin Hamdulloh Hamdiylar “Xamsa” dostonlari mavzulari va she’riy o‘lchovlarini o‘zgartirdilar. XV asr Hirot adabiy muhitida Abdurahmon Jomiy beshlik tarkibiga yangi mavzu va vaznlarni olib kirdi. 16-asrning boshida turk shoiri Yahyobey Toshlijoli 35 Шоҳ Баҳром тинглаган ҳикоятлар, ўтказган кунлар ва қаср ранглари уйғунлиги

Jomiy an’anasini davom ettirib, turk adabiyoti xamsanavisligiga yangi mavzu va vaznlarning kirib kelishiga sababchi bo‘ldi. Bunga birinchidan, Jomiygacha fors- tojik adabiyotining xamsanavisligida an’anadan uzoqlashish tamoyilining mavjud bo‘lganligi sabab bo‘lsa, ikkinchidan, shoirning dunyoqarashi va turmush tarzi ham muayyan ta’sir ko‘rsatgan. Buni Jomiy beshligi tarkibida uchta falsafiy yo‘nalishdagi dostonlarning mavjudligi ham isbotlaydi. Musulmon Sharqi epik poeziyasi tarixi va tadrijiy taraqqiyoti xamsachilik an’anasi bilan chambarchas bog‘liq. Nizomiy va Amir Xusrav Dehlaviydan boshlangan bu an’ana zamirida deyarli sakkiz asrga yaqin vaqt davomida yuzlab javob dostonlarga ega bo‘ldi. Turli davr va muhitlarda yaratilgan bu javob dostonlarni ular mnasub bo‘lgan madaniyat vakillari o‘z xalqlari badiiy tafakkurining ajralmas va muhim qismi sifatida o‘rganadilar, tadqiq etadilar. Forsiy tilda yozilgan bu tipdagi dostonlarni adabiyotshunoslik nuqtai nazaridan tadqiq ob’ektiga tortishda birinchi e’tiborni Nizomiy beshligiga qaratish kerak bo‘lsa, turkiy adabiyotdagi xamsanavislik tarixida shu rolni Navoiyning “Xamsa” si bajaradi. Chunki dostonlardagi asosiy g‘oya va yo‘nalish, ulardan kelib chiqadigan xulosalarning tub ildizlari aynan ana shu ikki muazzam asarga borib taqaladi. Aynan shu jihatni dostonlar poetikasiga tatbiq etish ham samarali natija beradi. Shuni alohida qayd qilish kerakki, Navoiy “Xamsa”sini yaratishda faqat forsiy salaflardan emas, balki o‘zigacha bo‘lgan turkiy she’riyatning tajribalardan ijobiy foydalangan. Jumladan, “Hayrat ul-abror”da qo‘llanilgan vaznda Navoiygacha Sayyid Qosimiyning “Majma’ ul-axbor” va Haydar Xorazmiyning “Maxzan ul-asror” dostonlari yozilganligi, “Farhod va Shirin” dostonidagi vazn o‘lchovi turkiy xalqlar orasida mashhur bo‘lgan “Muhabbatnoma” qo‘shig‘ini ritmikasiga mos tushishini Navoiyning o‘zi “Mezon ul-avzon”da qayd qilib o‘tgani “Xamsa”larni tadqiqida turkiy manbalarga ham alohida e’tibor qaratish lozimligini ko‘rsatadi. 1.4. Xamsanavislikning nazariy qonuniyatlari. 36 Шоҳ Баҳром тинглаган ҳикоятлар, ўтказган кунлар ва қаср ранглари уйғунлиги

Xamsanavislikning nazariy qoidalari haqida gapirilganda ilmiy manbalarda, asosan, dostonlarning miqdori, mavzusi, tartibi, vazni va kompozitsiyasi bilan bog‘liq qonuniyatlar e’tirof etiladi. Biroq Nizomiy Ganjaviy dostonlarida yana bir qator kompozitsiya yoki syujet unsurlari ham borki, ular xamsanavislikning o‘zgarmas qoidalari sifatida qaror topgan. Ular har bir muallif ijodida yangicha jilo, yangicha talqin kasb etadi. Ishqiy noma, munozara, soqiyga murojaat, Ka’ba ziyorati kabilar shular jumlasidan. Xamsanavislik an’anasining muhim va o‘zgarmas tarkibiy qismlaridan biri, bu uning boshlanmasidir. Nizomiy Ganjaviy o‘zining dastlabki dostoni "Maxzan ul-asror"ni arabcha iqtibos, aniqrog‘i, Quronning dastlabki oyati "Bismillohir rahmonir rahim" va uning o‘ziga xos talqini bilan boshlagan edi: "Bismilloh-ir rahmon-ir-rahim", Hast kalidi dari ganji hakim. Fotihati fikratu xatmi suxun Nomi xudoy ast, ba o‘ xatm kun [51. 256]. Mazmuni: "Bismillohir rahmonir rahim" oyati hakim xazinasi eshigining kalitidir. Fikratning boshlanishi (ochilishi) va so‘zning xotimasi(tamg‘asi) Tangrining nomi bilandir, bas shunday ekan, shu bilan tugat. Qisqacha mazmuni «Rahmon (foniy dunyoda barcha insonlarga rahmat nazari bilan boquvchi) va rahim (oxiratda faqat mo‘minlargagina rahm etuvchi) sifatlarining egasi bo‘lgan A llox, nomi bilan boshlayman» bo‘lgan mazkur oyatining yaratilish tarixi, ma’no va talqinlari, fazilat va sharofatlari, unda yashiringan qudrat haqida shar’iy, fiqhiy va tasavvufiy manbalarda ko‘plab sharhlar mavjud. Shunday sharhlar qatoriga xamsalar yoki uning birinchi dostonlari tarkibidagi badiiy talqinlarni ham kiritish mumkin. Mazkur oyat yoxud uning mazmuni xamsalarda qanday shaklda, qaysi tilda keltirilib, qanday talqin etilganligi xamsanavislik an’anasining bir qator jihatlariga oydinlik kiritadi. Xamsanavislik an’anasi tarixini izchil tadqiq etgan olim akademik B.Valixo‘jaev xamsanavis shoirlarning Nizomiy an’analariga - «Panj ganj»dagi 37 Шоҳ Баҳром тинглаган ҳикоятлар, ўтказган кунлар ва қаср ранглари уйғунлиги

dostonlarning syujeti, obrazlar tizimiga, ularning janriy yaxlitligi, umumiyligiga munosabatlarida ikki xil yo‘nalish mavjudligini ta’kidlaydi [15]. Birinchi guruhga mansub «Xamsa» mualliflari Nizomiy an’analariga buyuk hurmat bilan qaraydi va uni o‘zlariga ustoz deb biladi. Shu bilan birga, ular Nizomiy «Panj ganj»idagi dostonlar mazmunini, timsollar tizimini, dostonlarning joylashish tartibini, ularning g‘oyaviy mazmun va poetik shakl jihatdan yaxlitligini o‘zlari yaratgan «Xamsa»larda o‘z dunyoqarashi, yashagan davri ijtimoiy-siyosiy qarashlari bilan bog‘lagan holda saqlab qolishga intiladi. Ikkinchi guruhdagilar Nizomiy yo‘lini eskirgan deb hisoblab, uning poemalari o‘rniga mazmuni va obrazlar dunyosi yangi bo‘lgan butunlay boshqa dostonlarni kiritish yoki dostonlar miqdorini oshirish yo‘lidan boradilar. Nizomiyga izdoshlik va ariginallikka intilish, muallif tafakkur dunyosining kengligi, fantaziyasi va badiiy mahorati kabilar xamsaning dastlabki baytidayoq namoyon bo‘ladi. «Ulug‘ shoirlar so‘z ibtidosini «Bismillo» bilan boshlab, ilohiyot olamining azal va abadligi, cheksizligi, vahdatga shak keltirish kufr ekanligi haqida yozadilar» [25. 16]. Amir Xusrav Dehlaviy Nizomiy an’anasini davom ettirib, "Matla’ ul-anvor" dostonini quyidagicha boshlaydi: "Bismillohir rahmonir rahim", Xutbai quds ast ba mulki qadim. Mazmuni: "Mehribon va rahmli Alloh nomi bilan boshlayman" oyati qadim mulkining muqaddas xutbasidir. Xusrav Dehlaviy Nizomiyga ergashgan holda birinchi misra ya’ni oyati karimani aynan saqlab qolgan, uning talqini yoki izohini ikkinchi misrada fors- tojik tilida, ya’ni asar yozilgan tilda bergan. Biroq Nizomiy basmalani «hikmat eshigini ochuvchi kalit» deya ta’riflasa, Amir Xusrav uni «qadimiyat mulkidan yangragan pokiza, muqaddas xitob» deya ta’riflaydi. Nizomiy uchun «Qur’on» avvalambor hikmat ( «Val Qur’anul hakim» - «Hikmatga to‘la Qur’onga qasam» (Yosin – 2)) bo‘lsa, Amir Xusrav Uning azaliy va muqaddas bitik ekanligini ta’kidlaydi. 38 Шоҳ Баҳром тинглаган ҳикоятлар, ўтказган кунлар ва қаср ранглари уйғунлиги

XIV asrda yashagan Kirmonlik shoir Xoju o‘z asarini quyidagicha boshlaydi: Zayyanat ar-ravzata fil avvali, Bismillahis samadil mu’zali [13. 206]. ﻦﱠﻳﺰ (zayyana) so‘zi nihoyatda bezamoq (priukrashivat) degan ma’noni ifodalaydi ( Арабско - русский словарь ( составитель X.K. Баранов ). – M.: Гос . издат . иностранных и национальных словарей , 1962. Стр . 427). Baytning mazmuni: Jannat bog‘ini avvaldan bezagan azaliy va abadiy Alloh nomi bilan bashlayman. Amir Xusrav va Hoju Kirmoniyning javob baytlarini o‘zaro qiyoslaganda jiddiy uslubiy tafovut ko‘zga tashlanadi. Hoju baytidagi ikala misra ham arab tilida, u oyatni aynan keltirmaydi, balki uni o‘ziga xos ta’riflashga intiladi. U «basmalayi sharif»ning Qalam tomonidan yozilgan ilk bitik, jannat eshigini bezab turuvchi yozuv ekanligiga ishora etadi. Mazkur ilk qadamdayoq Hojuning Nizomiy an’analari yo‘lidan emas, balki o‘zining alohida yo‘lidan borish istagi namoyon bo‘ladi. Bu badiiy ijod tamoyillari yoxud originallikka intilish nuqtai nazaridan ijobiy holat, albatta. Biroq xamsanavislikning murakkab qonuniyatlari, an’ana doirasida o‘ziga xos asar yaratish talabi nuqtai nazaridan kamchilik hisoblangan. S h u tufayli Hoju Kirmoniy o‘z davrining etuk mutafakkiri, masnaviynavis, ko‘plab ijodkorlarning ma’naviy ustozi hisoblansa-da, xamsanavis sifatida etarli e’tirofga ega bo‘lmadi. XV asrda va undan keyin maydonga kelgan «Xamsa»lar va ularning boshlanmasiga e’tibor qaratadigan bo‘lsak, ularda ayni shu ikki xil tendensiya – Xusrav Dehlaviyning an’ana va izdoshlik hamda Hoju Kirmoniyning butkul yangicha yo‘nalish tendensiyalari namoyon bo‘ladi. O‘zbek mumtoz adabiyotida xamsanavislikka ilk qadam qo‘ygan Mavlono Haydar Xorazmiy o‘zining "Maxzan ul-asror" dostonini «Bu asarga nazira bitgan barcha shoirlar qatori… shu tarzda boshlaydi» [25. 146]: "Bismillohir rahmonir rahim", Fathu zafar oyatidur, ey hakim. 39 Шоҳ Баҳром тинглаган ҳикоятлар, ўтказган кунлар ва қаср ранглари уйғунлиги

Mazmuni: Ey hakim, "Bismillohir rahmonir rahim" barcha mushkulotlarni ochuvchi va zafar keltiruvchi oyatdir. Mavlono Haydar ham Xusrav Dehlaviy yo‘lidan borganligi ilk baytdanoq oydinlashadi. Baytning ikkinchi misrasi qofiya jihatidan («hakim») Nizomiyning baytiga uslub jihatidan esa Xusrav Dehlaviyning misrasiga monand (Bunga misrani fors-tojik tiliga tarjima qilib ham ishonch hosil qilish mumkin «Oyati fathu zafar ast, ey hakim»). Biroq mazmunan misra takrorlanmagan, originaldir. Abdurahmon Jomiy ham "Tuhfat ul-ahror" dostonini shu oyat bilan boshlaydi: "Bismillohir rahmonir rahim", Hast saloyi sari xoni karim [25. 16]. Mazmuni: "Bismillohir rahmonir rahim" behad karam egasi bo‘lgan parvardigor ne’matlari yoxud uyi («xon» so‘zi forsiyda, dasturxon, uy, saroy, ibodatxona kabi ma’nolarni ifodalaydi) sari chorlovdir. Nizomiy Ganjaviy an’analari yo‘lidan borgan keyingi xamsanavislarning dastlabki baytlarida «rahim» so‘ziga, asosan, «hakim» (Nizomiy), «qadim» (Amir Xusrav) va «karim» (Jomiy) so‘zlari qofiya sifatida qo‘llanadi. Biroq misralarning mazmuni deyarli takrorlanmaydi. XV asr o‘zbek adabiyoti namoyandasi Sayid Qosimiyning “Majma’ ul- axbor” falsafiy-didaktik mazmundagi dostoni quyidagicha boshlanadi: Bismillohir rahmonir rahim, Fotihayi fath erur, ey hakim. Shu nuqtai nazardan baho berganda, turkiy xamsanavislikka asos solgan buyuk shoir va mutafakkir Alisher Navoiy dahosining yana bir qirrasi namoyon bo‘ladi. «Nizomiy panjasig‘a panja ur»gan hamda «xamsa takmili»ni «maqsud» etgan, Alisher Navoiy mazkur an’anani munosib davom ettirish barobarida uni butkul yangicha talqin bilan boyitgan. U «Hayrat ul-abror» dostonida oyatning nafaqat mazmuni, balki shakli ("rishta") hamda harflari ("necha durri yatim") ga e’tibor qaratib, ularni ahli rad (rad etilgan, yoki rad etuvchilar) hamda ahli qabul uchun birma-bir sharhladi: 40 Шоҳ Баҳром тинглаган ҳикоятлар, ўтказган кунлар ва қаср ранглари уйғунлиги

Bismillohir rahmonir rahim, Rishtag‘a chekti necha durri yatim. Har dur anga javhari jondin fuzun, Qiymat aro ikki jahondin fuzun [43. 11]. «Bismillohir rahmonir rahim» ipga tizilgan noyob marjon shodasidir. U shunday marjonki, har bir donasi jon javharidan afzal, uning qiymati esa ikki jahondan ustundir. Alisher Navoiy an’anaga noan’anaviy tarzda javob qaytardi. U Nizomiy va uning izdoshlari kabi oyati karimani aynan keltirib, ikkinchi misrada unga tavsif berdi. Biroq boshqa xamsanavislardan farqli o‘laroq, Alisher Navoiy mazkur oyatni bir-ikki baytda emas, butun bob davomida tavsifladi. Shu yo‘l bilan u o‘zigacha berilgan ta’riflarni umumlashtirishga, badiiy suratda gavdalantirishga hamda original tavsiflar yaratishga muvaffaq bo‘ldi. «Hayrat ul-abror»da «Bismillohir rahmonir rahim» «baqo xazinasiga olib boruvchi zikr uchun tasbeh», «davlatu dinni qo‘lga kiritish uchun kamand», «jannat ohusini sayd etish uchun band», «tiriklik suvi oqadigan arig‘», «ilohiy xazinani qo‘riqlovchi ajdaho», «vahdat xazinasiga eltuvchi yo‘l», kabi ko‘plab ma’no jilolarida gavdalanadi. Bu esa Alisher Navoiyning o‘ziga qadar yaratilgan to‘liq va noto‘liq «Xamsa»larni sinchkovlik bilan o‘rganib, ularning nafaqat kompozitsiyasi, syujeti va obrazlari, balki har bir baytini ham nazardan chetda qoldirmaganligini yana bir bora isbotlaydi. Xamsanavislikning ikkinchi muhim qonuniyati vazn bilan bog‘liqdir. Ma’lumki, Nizomiy Ganjaviyning har bir dostoni alohida vaznda yozilgan edi. Mazkur vaznlar xamsanavislikning o‘zgarmas qonuniyatlariga aylandi. Xamsa dostonlarining vaznini puxta bilish nafaqat ta’limda, balki ilmiy tadqiqotlar doirasida ham juda muhimdir. 1. Sari`i musaddasi matviyi makshuf . Mufta`ilun mufta`ilun fo`ilun - v v - - v v - - v - Sadr, ibtido matviy, hashv matviy, aruz va zarb matviyi makshuf . 41 Шоҳ Баҳром тинглаган ҳикоятлар, ўтказган кунлар ва қаср ранглари уйғунлиги

Nizomiyning "Maxzan ul-asror" dostoni tufayli bu vazn xamsanavislikdagi dastlabki doston vazni sifatida qat`iy maqomga ega bo'ldi. "Matla` ul-anvor" (Amir Xusrav), "Tu h fat ul- Ah ror" (Jomiy) va " H ayrat ul-abror" (Navoiy) dostonlari ham shu vaznda. Turkiy adabiyotda yaratilgan mashhur dostonlardan Mavlono Haydar Xorazmiyning "Maxzan ul-asror" hamda Durbekning "Yusuf va Zulayho"si shu vaznda yaratilgandir. Mazkur vazn falsafiy-didaktik mavzularni ifodalash uchun q ulay deb h isoblanadi. 2. Hazaji musaddasi mahzuf (maqsur). Mafo`iylun mafo`iylun fa`uvlun (mafo`iyl) v - - - v - - - v - - Sadr, ibtido solim, hashv solim, aruz va zarb ma h zuf (ma q sur). Nizomiyning "Xusrav va Shirin" dostoni tufayli shuhrat qozongan bu vazn "Xamsa"lardagi ikkinchi dostonlarga xos bo'lib, unda ishqiy-sarguzasht syujetlar bayon etiladi. Amir Xusrav Dehlaviyning "Shirin va Xusrav", Jomiyning "Yusuf va Zulayho", Navoiyning "Farhod va Shirin" dostonlari ham shu vaznda yozilgan. Mazkur vazn turkiy adabiyotda keng iste`molda bo'lgan. Jumladan, Xorazmiy "Muhabbatnoma"si va uning naziralari, Sayfi Saroyining "Suhayl va Guldursun", Haydar Xorazmiyning "Gul va Navro'z" dostonlari buning yorqin misollaridir. 3. Hazaji musaddasi axrabi maqbuzi mahzuf (maqsur). Maf`uvlu mafo`ilun fa`uvlun (mafo`iyl). - - v v - v - v - - Sadr, ibtido axrab, hashv ma q buz, aruz va zarb mahzuf. Xamsalarning uchinchi dostonlari shu vaznda bo'lib, ko'proq ishq iztiroblari, dard va mahzun ohanglarni ifodalashga mo'ljallangan. Nizomiy, Amir Xusrav, Jomiy va Alisher Navoiyning Layli va Majnun haqidagi dostonlari, Hoju Kirmoniyning "Gavharnoma"si shu vaznda yozilgan. 4. Xafifi musaddasi maxbuni abtar . Fo`ilotun mafo`ilun fa`lan - v - - v - v - - - 42 Шоҳ Баҳром тинглаган ҳикоятлар, ўтказган кунлар ва қаср ранглари уйғунлиги

Sadr, ibtido solim, hashv maxbun, aruz va zarb abtar. Ta`kidlash lozimki, ushbu vaznda yozilgan masnaviylarda so'nggi rukn turli shaklda aralash qo'llanadi. Shunga ko'ra vazn nomi ham far q lanadi. Jumladan: fa`lan - abtar; fa`lon - abtari musabba g‘ ; - - - ~ fa`ilun - maxbuni mahzuf; fa`ilon - maxbuni maqsur. v v - v v ~ Bu vaznda yozilgan ilk masnaviylardan biri mashhur so'fiy shoir Sanoiyning "Hadiqat ul-haqoyiq" dostonidir: In kitobe /ki guftaam /dar pand, - v - - v - v - - ~ Chun ruxi h u/r dilbaru /dilband. - v - - v - v - - ~ Fo`ilotun mafo`ilun fa`lon Falsafiy-tasavvufiy pandnoma ruhidagi bu doston Nizomiyning "Maxzan ul- asror" dostoniga ilhom bag‘ishlagan deb aytiladi. Biroq bu vaznda Nizomiy o'zining to'rtinchi dostoni "Haft paykar"ni yaratdi. Shundan boshlab, Bahrom haqidagi ishqiy-sarguzasht dostonlar shu vaznda yoziladigan bo'ldi. Xususan, " H asht bi h isht" (Amir Xusrav), "Sab`ayi sayyor" (Navoiy), " H aft avrang" (Ashraf) va h okazo. Abdura h mon Jomiy esa Sanoiy izidan borib, bu vaznda yana bir falsafiy-didaktik dostoni "Silsilat uz-za h ab"ni yaratdi. 5. Mutaqoribi musammani mahzuf (maqsur). Fa`uvlun fa`uvlun fa`uvlun fa`ul (fa`uvl) v - - v - - v - - v - Sadr, ibtido, hashvayn solim, aruz va zarb mahzuf (maqsur). Bu vazn Firdavsiyning "Shohnoma" asari tufayli mashhur bo'lib, keyinchalik, Nizomiyning "Iskandarnoma" dostonidan boshlab "Xamsa"lardagi beshinchi doston vazni maqomiga ega bo'ldi. Amir Xusravning "Oinai Iskandariy", 43 Шоҳ Баҳром тинглаган ҳикоятлар, ўтказган кунлар ва қаср ранглари уйғунлиги

Jomiyning "Xiradnomai Iskandariy", Navoiyning "Saddi Iskandariy" dostonlari ham shu vaznda yaratilgan. Mazkur vazn jangnoma dostonlarga xos deb q araladi. Biro q didaktik ru h dagi q ator asarlar ham shu vaznda yaratilan. Xususan, turkiy adabiyotdagi ilk dostonlar - "Qutadg‘u bilig" (Yusuf Xos Hojib) va "Hibat ul-haqoyiq" (Ahmad Yugnakiy), Sa`diyning mashhur asari "Bo'ston" shular jumlasidan. Shunday qilib xamsanavislikning quyidagi asosiy qonuniyatlari shakllandi 44 Шоҳ Баҳром тинглаган ҳикоятлар, ўтказган кунлар ва қаср ранглари уйғунлигиXamsanavislik an’anasining eng muhim qoidalari 3. “Qur’on”ning ilk oyati “Bismillohu rahmonu rahim” bilan boshlanishi2. Har bir dostonning o‘z vazni mavjud ekanligi 5. Xusrav va Shirin, Layli va Majnun, Bahrom va Iskandar haqidagi sujetlardan foydalanish 4 . Tarkibida turli mavzudagi maqolot va hikoyatlardan iborat dostonning mavjud bo‘lishi (birinchi) 1. Beshta dostondan iborat bo‘lishi2F 393D37 45

2 . 1. Ma’ruzada ta’lim texnologiyasi Mashg‘ulot baqti -2 soat Talabalar soni : 45 -5 0 nafar Mashg‘ulot shakli Axborot - tahliliy ma ’ ruza Ma ’ rvza rejasi : 1. “Xamsa” adabiy an’ana va janr sifatida. 2. Alisher Navoiyning xamsanavislik va xamsnavislarga munosabati. 3. Alisher Navoiy “Xamsa”sining yaratilish jarayoni . 4 . Navoiy “Xamsa”si kompozitsiyasining o‘ziga xosligi. O‘quv mashg‘ulotining maqsadi: Xamsa va Xamsanavislik haqidagi nazariy bilimlarni chuqurlashtirish, Navoiy "Xamsa"sining o‘ziga xosligi, "Xamsa" takmili haqida tushuncha berish. "Hayrat ul-abror" dostonining yaratilishi, kompozitsiyasi haqida ma`lumot, maqolot va hikoyatlarning g‘oyaviy-badiiy tahlili ko‘nikmasini hosil qilish. Pedagog vazifalari  "Xamsa" so‘zining lug‘aviy va istilohdagi ma`nolari, Xamsanavis- likning yuzaga kelishi haqidagi eng muhim ma’lumotlarni yetkazadi.  Alisher Navoiyning xamsanavislik va xamsnavislarga doir qarashlarini birgalikda tahlil qiladi.  Navoiy "Xamsa"sining o‘ziga xosligini adabiy an’ana kontekstida baholashga yo‘naltiradi.  "Hayrat ul-abror" dostonining yaratilishi, kompozitsiyasi haqida ma`lumot beradi.  Maqolot va hikoyatlarni g‘oyaviy- badiiy tahlil qilishga imkon yaratadi. O` q uv faoliyati natijalari  "Xamsa" so‘zining lug‘aviy va istilohdagi ma`nolari, Xamsanavislikning yuzaga kelishi va taraqqiyoti haqidagi eng muhim ma’lumotlarga ega bo‘ladilar.  Alisher Navoiyning xamsanavislik va xamsnavislarga doir qarashlari ifodalangan she’riy matnlarni birgalikda tahlil qiladilar.  Alisher Navoiyning "Xamsa" yaratishdagi badiiy mahoratini adabiy an’ana kontekstida baholash imkoniga ega bo‘ladilar.  "Hayrat ul-abror" dostonining yaratilishi, kompozitsiyasi haqida ma`lumot oladilar.  Dostondagi maqolot va hikoyatlarning g‘oyaviy-badiiy xususiyatlarini tahlil qilish malakasiga ega bo‘ladilar. Ta’lim berish usullari Ko‘rgazmali ma’ruza, namoyish etish, savol- javob, suhbat, tushuntirish. Ta’lim berish shakllari Yakka, ommaviy Ta’lim berish vositalari O`quv va tarqatma materiallar, slaydlar Ta’lim berish sharoiti Texnik jihozlangan auditoriya Monitoring va baholash Og‘zaki nazorat, savol-javob 452-Mavzu Alisher Navoiy “ Xamsa ” sining yaratilishi Шоҳ Баҳром тинглаган ҳикоятлар, ўтказган кунлар ва қаср ранглари уйғунлиги

2 .2. Alisher Navoiy “ Xamsa ” sining yaratilishi” mavzusi boyicha ma’ruza mashg‘ulotining TEXNOLOGIK XARITASI Ish bosqichlari va vaqti Faoliyat nmazmuni Ta’lim beruvchi Ta’lim oluvchilar1. M avzuga kirish (10 daqiqa) 1.1. Mashg‘ulot mavzusi, rejasini aytadi, asosiy adabiyot va manba lar bilan tanishtiradi (1- ilova ). 1 . 2 . Talabalar ga bilimni faollashtir uvchi savol lar bilan murojaat etadi (2-ilova). 1 . 3 . Javoblarni to‘ldiradi va umumlashtiradi. Tinglaydilar, yozib oladilar Savolga javob beradilar. Fikr bildiradilar. 2. A sosiy bosqich (60 daqiqa) 2.1. “Hayrat ul-abror” dostonida Mavloni Jomiy bilan uchrashuv berilgan baytlarni germenevtika metodi yordamida talabalar bilan tahlil va talqin qiladi. 2.2. “Hayrat ul-abror” va “Saddi Iskandariy” dostonlarida Alisher Navoiyning xamsanavislik va xamsnavislarga doir qarashlari ifodalangan baytlarni talabalar bilan birgalikda tahlil qiladi. 2.3. Notanish so‘z va tushunchalarga izoh beradi. 2.4. Navoiy "Xamsa"sining o‘ziga xosligi haqida fikr bildirishni taklif qiladi. 2.5. Fikrlarni to‘ldiradi, umumlashtiradi. 2.6. "Hayrat ul-abror" dostonining yaratilishi, kompozitsiyasi, maqolot va hikoyatlar tartibi va tasnifi haqida ma`lumot beradi. 2.7. Ayrim maqolot va hikoyatlarning g‘oyaviy- badiiy xususiyatlarini birgalikda tahlil qiladi. 2.8. O‘tilgan material bo‘yicha umumiy xulosalar chiqarishni talabalarga taklif etadi. 2.9. Xulosalarni to‘ldiradi. 2 . 10. Talabalarga savol berishni taklif qiladi. 2 . 11 . Savollarga javob beradi. Tinglaydilar, zarur ma’lumotlarni yozib oladilar Tinglaydilar, kuzatadilar, fikr bildiradilar Tinglaydilar, kuzatadilar, fikr bildiradilar Tinglaydilar, zarur ma’lumotlarni yozib oladilar O‘qiydilar, tinglaydilar, fikr bildiradilar Savol beradilar 46 Шоҳ Баҳром тинглаган ҳикоятлар, ўтказган кунлар ва қаср ранглари уйғунлиги

3. Y akuniy bosqich (10 daqiqa)3.1. Mavzu bo‘yicha yakuniy xulosalar qiladi. Muammoli masalalar haqida yo‘llanma beradi. Qo‘shimcha ma’lumot uchun manbalarni havola etadi . 3.2. Mustaqil ishlash uchun vazifa beradi ( 4 - ilova ); keyingi mavzu bo‘yicha o‘quv mashg‘ulotiga tayyorlanib kelishni tayinlaydi Vazi f alarni yozib oladilar. 47 Шоҳ Баҳром тинглаган ҳикоятлар, ўтказган кунлар ва қаср ранглари уйғунлиги

1-ilova Diqqatni jalb 2-ilova 48ZARURIY ADABIYOTLAR 1. Валихўжаев Б. Ўзбек адабиёти тарихи (Ўқув қўлланма). I I қисм. – Сам.: СамДУ нашри, 2002. 2. Vohidov R., Eshonqulov H. O‘zbek mumtoz adabiyoti tarixi. (O‘quv qo‘llanma) –T.: Yangi asr, 2006. 3. Муҳиддинов М. Комил инсон – адабиёт идеали. – Тошкент : Фан , 20 05 . 4. Салоҳ ий Д . Навоий назмиёти ( Ўқув қўлланма ). – Тошкент , 2012. 5. Тоҳиров С . Хамсанавислик анъанасининг илк қоидаси хусусида // СамДУ « Илмий ахборотнома » си . 2013 йил , 4- сон . 57-61- бетлар . 6. Алишер Навоий . MAT . 20 томлик. 7-том. – T .: Фан, 1992. 7. Алишер Навоий . MAT . 20 томлик. 11-том. – T .: Фан, 1994. 8 . Алишер Навоий . MAT . 20 томлик. 16 том. – T .: Фан, 1999. DIQQATNI JALB QILUVCHI SAVOLLAR “ Xamsa” takmili degan jumlani qanday tushunasiz? Qaysi xamsanavis shoirlarni bilasiz? Navoiy “Xamsa”si dostonlarini to‘g‘ri tartibda sanab bering? Abdurahmon Jomiyning “Bu qalamga falakdan ofarinlar yog‘ilsin…” deb boshlanuvchi ta’rifi qaysi munosabat bilan aytilgan? Nizomiy Ganjaviyning “Maxzan ul-asror” dostoni ta’sirida o‘zbek adabiyotida yaratilgan ilk asarning nomi va muallifini ayting. Шоҳ Баҳром тинглаган ҳикоятлар, ўтказган кунлар ва қаср ранглари уйғунлиги1C 01 0F 64 0A 02 260D05 0A 0B150B

MA’RUZA MATNI 1. “Xamsa” adabiy an’ana va janr sifatida. Oldingi ma’ruzada ko‘rib o‘tganimizdek, Nizomiy Ganjaviyning dostonlari oldindan belgilangan reja asosida, yaxlit asar sifatida yaratilgan emas. Ya’ni beshala doston ham oldindan rejalashtirilgan deb bo‘lmaydi. Binobarin ular alohida-alohida dostonlardir. Biroq har bir muallif badiiy asar yaratar ekan, bundan oldin yaratgan asarining qaysidir ma’noda mantiqiy davomi bo‘lishini his etadi. Shuni inobatga olib, Adabiyotshunos A.Starikov “Xamsa”ning poemalar siklidan tashkil topganini qayd qilib, “Xamsa” epik ijodiyotdagi ko‘pqirralikning simvoli” degan xulosaga keladi. 9 Akad. B.Valixo‘jayevning 1981-yilda nashr ettirilgan “Xamsachilik an’anasining ayrim xususiyatlari” nomli maqolalarida 10 xamsaga nisbatan “adabiy janr”, “adabiy hodisa”, “adabiy an’ana” atamalari bir-birini almashgan holda ishlatiladi. Ustoz olim, jumladan yozadilar: “Nizomiy yaratgan besh poemaning yaxlit, monumental asarligi va uning yangi adabiy hodisa ekani keyinchalik aniqlanib, shoir yaratgan asarlar sikliga “Panj ganj” – “Besh xazina” nomi berilgan edi”. 11 Adabiyotshunoslikda xamsanavislik yoki “Xamsa”larni dastlab alohida dostonlar majmui, so‘ngra yaxlit monumental asar (B.Valixo‘jaev), adabiy janr, “turkum doston” (S.Tohirov), “supperjanr” (S.Meli), “universal janr” (U.Jo‘raqulov) kabi nazariy atamalar bilan tilga olish hodisalari kuzatiladi. Bularning qaysi biri qay darajada asosli ekanligi haqida ilmiy xulosa chiqarish uchun oldingi darsda o‘rganilgan masala – xamsanavislik tarixi haqida ayrim fikrlarni umumlashtirish lozim bo‘ladi. Nizomiy an’analarini birinchi bo‘lib izchil tarzda davom ettirgan Amir Xusrav Dehlaviy o‘z salafi Nizomiyga buyuk hurmat bilan qaradi. Uni o‘ziga ustoz 9 Starikov A.A. K voprosu o traditsii poeticheskoy “Pyateritsi” v literaturax bostochnogo srednevekovya // “Vzaimosvyazi literatur Vostoka i Zapada”. – M., 1961. c. 57-67. 10 Navoiy va ijod saboqlari. – T.: Fan, 1981. 29-37. 11 Shi yerda, 29. 49 Шоҳ Баҳром тинглаган ҳикоятлар, ўтказган кунлар ва қаср ранглари уйғунлиги

deb bildi. Nizomiy dostonlaridagi odamsevarlik xislatlarini o‘z davri g‘oyalari bilan hamohang tarzda rivojlantirdi. Xusrav Dehlaviy beshinchi dostoni «Hasht bihisht»da shunday yozadi: Ki az on naqdi qimmate ba se sol, Kardam in «Panch ganch» molomol… YAk-yak in «Panch ganch» to poyon, Arz kardam ba chashmi donoyon. [50. 430] Amir Xusrav Nizomiy dostonlariga birma-bir, tartib bilan javob yozganligini ta’kidlab o‘tadi. Demak Xusrav Dehlaviy ham xamsanavislikka nisbatan adabiy janr sifatida emas, an’ana – Nizomiy dostonlariga tatabbu’ aytish an’anasi sifatida yondashgan. XIV asr oxiriga kelib, ayniqsa, temutiylar hukmronligi davrida Nizomiy Ganjaviy va Amir Xusrav Dehlaviy xamsalari “xamsatayn” ya’ni ikki xamsa nomi bilan shuhrat qozondi. Alisher Navoiy o‘z “Xamsa”sining yaratilishi haqida gapirar ekan, aynan xamsataynga javob yozish istagini bayon etadi: Bu andeshadin erdi ko‘nglumda shayn, Ki bo‘ldi ko‘ngul moili xamsatayn. Shu bilan birga, Navoiy faqat shoirgina emas, keng qamrovli qomusiy olim, murakkab tafakkur egasi hamdir. Binobarin, u xamsanavislik an’anasini davom ettiribgina qolmasdan uni “takmil” qilishni, mukammallashtirishni maqsad qiladi : Manga «Xamsa» takmili bir yon edi, Bu maqsud ta h sili bir yon edi. Ne til birla dey shukr ma’buduma, Ki etkurdi oxir bu maqsuduma [47 . 509]. Navoiy «xamsa takmili» deganda har bir dostonni mazmun, g‘oya va kompozitsiya jihatidan isloh qilish bilan birga, ularni birlashtirish, bir silsilaning bo‘g‘inlari, bir butunlikning tarkibiy qismlari darajasiga keltirish, yagona maqsad uchun xizmat qildirishni ham nazarda tutgan. Binobarin, «Xamsa» turkum asar bo‘libgina qolmay, bu adabiy an’ananing yangi taraqqiyot cho‘qqisi sifatida 50 Шоҳ Баҳром тинглаган ҳикоятлар, ўтказган кунлар ва қаср ранглари уйғунлиги

maydonga keldi. Navoiyning xamsachilikdagi mahorati va buyukligi aynan shu xususiyatni takomillashtirishi bilan izohlanadi. 2.2. Alisher Navoiyning xamsanavislik va xamsnavislarga munosabati. Alisher Navoiy she`riyat sohasida ko‘p mehnat qilib, she`riy asarlar yozgan va devonlar tuzgan bo‘lsa-da, ammo bu ishlar uni qoniqtirmasdi. Alisher Navoiy o‘z qobiliyatining buyukligini namoyon etishda kichik she`riy nav`lar torlik qilajagini anglagach, u endi nazm sohasida o‘zining dahosini namoyon etuvchi "vase` maydon" - keng maydonni izlaydi va, shoirning qayd qilganidek, masnaviy - doston ana shunday maqsadlarni amalga oshirish uchun muvofiq ekanligiga ishonch hosil qiladi. Shunisi ham borki, Alisher Navoiy buning uchun mumtoz adabiyotda yaratilgan alohida dostonlarni ham, dostonlar turkumi- xamsalarni ham chuqur o‘rganib, bu sohada "xamsatayn"-ikki xamsa, ya`ni Nizomiy va Xusrav Dehlaviylar xamsalari an`anasiga murojaat etib, bu niyatni amalga oshirishga bel bog‘laydi. Alisher Navoiy bu ishning og‘irligini ham biladi: Emas oson bu maydon ichra turmoq, Nizomiy panjasiga panja urmoq… Kerak sher ollida ham sheri jangi Agar sher o‘lmasa, bore palangi. [44. 29] Ammo uning ezgu niyati - o‘zbek adabiyoti tarixida ham ana shunday asar- xamsa yozish orqali turkiy xalqlarni undan bahramand etish, turkiy-o‘zbek tili imkoniyatlarining ulug‘ligini namoyon etish hamda o‘zining olijanob maqsad va buyuk orzularini ana shu asarda ifodalashdan iborat bo‘lganidan bu ishni bajarishda duch kelishi mumkin bo‘lgan qiyinchiliklardan qo‘rqmadi, aksincha she`riyatning "sheri jangiysi" ekanini sharaf bilan ado etdi. Natijada, uning jahonga mashhur "Xamsa" si maydonga keldi. Xusrav Dehlaviydan so‘ng Alisher Navoiygacha bo‘lgan davr orasida (1302- 1483-yillar) ham dostonlar turkumidan iborat beshliklar yaratish davom etdi. Jumladan, Xojui Kirmoniyning 1332-1348 yillar orasida yaratgan beshligi, Salmon Sovajiyning ham bu ishga qo‘l urgani, XV asrda esa Jamoliy Tabreziy, Kotibiy, Kavkabiy, Ashraf kabi shoirlarning turli tarzdagi beshliklari yaratilgan edi. Alisher 51 Шоҳ Баҳром тинглаган ҳикоятлар, ўтказган кунлар ва қаср ранглари уйғунлиги

Navoiy bularning ko‘pchiligidan xabardor edi. Jumladan, "Farhod va Shirin" dostonida (1484 yilda) ulardan biri Ashraf haqida shunday yozadi: Bu maydonga chu Ashraf surdi markab, Bu so‘zni o‘zga nav` etti murattab. [44. 49]. Ashraf Marog‘aviy (vaf.1459-yil) va uning "Xamsa"si haqida "Majolis un- nafois" da (1491-1498-yillar ) esa yana shunday yozgan: "Mavlono Ashraf-…ko‘proq avqot "Xamsa" tatabbu`ig‘a sarf qilur erdi, to ul kitobni tugatur tavfiqi topti, voqean o‘z xurdi holig‘a ko‘ra yamon bormaydur". Ashraf Marog‘aviy fors tilida yozgan "Xamsa"sining hozircha ma`lum nodir nusxasi Angliyada saqlanadi va uning tarkibi quyidagicha: 1. "Minhoj ul-abror"; 2. "Shirinu Xusrav". 3. "Layliyu Majnun"; 4. "Haft avrang"; 5. "Zafarnoma". Mazkur "Xamsa" nashr ettirilmagani sababli uning haqida batafsil so‘z yuritish imkoni yo‘q. Alisher Navoiy XII-XV asrlar davomida fors tilida yaratilgan dostonlar turkumi- beshlik va xamsalarni o‘rgangan va shulardan ikkitasi - xamsataynni, ya`ni Nizomiy va Xusrav xamsalarini ma`qul topib, ularning butun xususiyatlarini har tomonlama tadqiq etgan. Quyidagi misralarda bu masala shunday bayon etilgan: Bu andeshadin erdi ko‘nglumda shayn, Ki bo‘ldi ko‘ngul moili xamsatayn. Chu mashg‘ul bo‘ldum tamoshosig‘a. O‘tib vodiyu tog‘u daryosig‘a. Yorimchuq ko‘rub, sayr tark etmadim, Yeri qolmadi angakim etmadim. [44. 55] 52 Шоҳ Баҳром тинглаган ҳикоятлар, ўтказган кунлар ва қаср ранглари уйғунлиги

Darhaqiqat, Alisher Navoiyning "Xamsa"si nazirayi benazir - o‘xshash- o‘xshamas uslubida yozilgan va bu an`anani mukammallashtirgan, yuqori bosqichga ko‘targan nodir badiiy kashfiyotdir. 2.3. Alisher Navoiy “Xamsa”sining yaratilish jarayoni .Navoiyshunoslikning so‘nggi yutuqlaridan bo‘lgan Sh.Sirojiddinovning “Alisher Navoiy: manbalarning qiyosiy-tipologik, tekstologik tahlili” nomli Alisher Navoiy nomidagi davlat mukofotiga munosib ko‘rilgan monografiyasi da Alisher Navoiy asarlarida gi avtobiografik ma’lumotlar haqida gapirilib, Navoiy va Jomiy munosabatlari alohida tilga olinadi. Darhaqiqat Buyuk mutafakkir asarlarida ustozi, piri, ijodiy hamkori Abdutahmon Jomiy bilan bo‘lgan uchrashuvlari hamda ijodiy munosabatlari haqida ko‘plab qiziqarli va ibratli lavhalar tilga olinadi. Bular orasida “Xamsa” tarkibidagi dostonlarda keltirilgan lavhalar alohida ahamiyatga ega. “Xamsa”ning barcha dostonlarida Navoiy ustoz-salaflari, xususan Abdurahmon Jomiy haqida alohida bob ajratgan. “Hayratu ll-abror” dostonidagi 13-bob, “Farhod va Shirin ”dostonidagi 7-bob, “Layli va Majnun”dagi 6-bob, “Sab’ayi sayyor” dostonida gi 7-bob, “Saddi Iskandariy” dostoni muqaddimasidagi 7-bob Nuriddin Abdurahmon Jomiy madhiga bag‘ishlangan. Bular orasida “Hayrat ul-abror” dostonining 13-bobi alohida ahamiyatga ega. “Hayrat ui-abror” dostonining Abdurahmon Jomiyga bag‘ishlangan XIII bobiga quyidagicha nasriy sarlavha qo‘yilgan: “Safo jomining sofi oshomi mavlono Nuriddin Abdurahmon Jomiy madda zillaxul-oliy vasfikim, vasfg‘a sig‘mas va ta’rifikim, ta’rifg‘a rost kelmas va ul xazrat iltifotining quyoshi bu xoksori tiyra ro‘zgorxolig‘a partav solg‘onining izhori va ul quyosh tarbiyatidin bu tufroqqa zohir qilg‘an guli nasrin, balki gunogun rayoxin osori va «Tuhfat ul-ahror» tuhafi mutolaasidin maxzun ko‘ngul tarabi va «Hayrat-ul abror» laoli va javohirin nazm rishtasig‘a tortmoqning sababi” [43. 51]. Mazmuni: Yuksaklikning uzun soyasi, shodlik jomining sof sipqoruvchisi mavlono Nuriddin Abdurahmon Jomiy vasfikim, vasfga sig‘mas, ta’rifikim, 53 Шоҳ Баҳром тинглаган ҳикоятлар, ўтказган кунлар ва қаср ранглари уйғунлиги

ta’rifga to‘g‘ri kelmas va ul xazrat iltifoti quyoshi qora kunga kolgan men ojizning ahvoliga nur sochganining bayoni, ul quyosh tarbiyasidan bu tuproqda oq gullar, oq gullargina emas, rang-barang rayhonlar nishon bergani va «Tuhfat ul-ahror» tuhfasi mutolaasidan g‘amgin ko‘ngulning xursandchilik topgani va «Hayrat ul- abror»ning la’l va javharlarini nazm ipiga tizmoqning sababi Bob quyidagi baytlar bilan boshlanadi: Ulki bukun qutbi tariqatdur ul, Koshifi asrori haqiqatdur ul. Ko‘ksi xaqoyiq duri ganjinasi, Ko‘ngli maoniy yuzi oyinasi. Tabdili: Ulki bugin tariqatning qutbi, haqiqat sirlarini kashf etuvchi, ko‘ksi haqiqat javohirlari yashiringan xazina, kongli esa esa ma’nolar yuzi aks etadigan oynadir. Bobning muhim jihatlaridan biri shundaki uning davomida Jomiy dargohida bo‘ladigan doimiy majlislardan, she’rxonlik va adabiy davralardan biri tasvirlangan: Bazmda bir kun yuzidin nur edi, Har soridin nodira mazkur edi. Tushti chu raxrav bila payravg‘a so‘z, Etti Nizomiy bila Xusravg‘a so‘z. Kim ne sifat olam aro soldi shayn, Ikkisining xomasidin xamsatayn. Lek bu o‘n turfaki, topmish jamol, Ikki burung‘isida bor o‘zga hol: Kunlarning birida bir yig‘ilishda u yuzida nur balqib o‘ltirar edi, har tomondan har xil ajoyib voqealarni gaplashar edik. Gap ustoz va izdoshlar haqida borar ekan, Nizomiy bilan Xusravga ham navbat etdi. Ularning qalami tufayli paydo bo‘lgan ikki «Xamsa» olamga qanday xayajonlar solmadi! Lekin bu ikki «Xamsa»ga kirgan o‘n go‘zal doston ichida oldingi ikkitasi yaqqol ajralib turar edi. 54 Шоҳ Баҳром тинглаган ҳикоятлар, ўтказган кунлар ва қаср ранглари уйғунлиги

Gavhare yo‘q «Maxzan ul-asror» dek, Axtare yo‘q «Matla’ ul-anvor»dek. O‘zga sanamlar ham erur jilvasoz, Borchasining husnida zebi majoz. Ul ikisidin biri gavharfishon, Gavharida nuri yaqindin nishon. Ul birisi dog‘i bo‘lub nurposh, Nuri aro partavi taxqiq fosh. Demak dostonda tasvirlangan majlisda xamsanavislik, aniqroq qilib aytganda “xamsatayn”, ya’ni Nizomiy Ganjaviy va Xusrav Dehlaviy xamsalari haqida qizg‘in bahs-munozara kechadi. Ayniqsa, ular tarkibidagi ilk dostonlar - «Maxzan ul-asror» hamda «Matla’ ul-anvor» asarlarining barkamolligi xususida tortishuvlar bo‘ladi. Y.E.Bertelsning “Nizomiy” monografiyasida qayd etilishicha, bunday bahsu munozaralar nafaqat shoir-u olimlar davrasida, balki temuriy sulton va shahzodalar davrasida ham muntazam bo‘lib turgan. Xususan, Mirzo Ulug‘bek hamda Boysunqur Mirzo o‘rtasidagi bahs-u munozaralar tarixda mashhur. O‘tti chu alqissa bir oy, ikki oy, Bir kun o‘lub, baxtu xirad raxnamoy. Xidmatin ettimki, tamanno edi, I lgida ko‘rdum necha aizo edi. Kulgu bila qildi ishorat manga, «To‘hfa» bila berdi bashorat manga. Kim olibon boshtin ayog‘ig‘a boq, Qil nazar avroqig‘a boshtin-ayoq. Shunday qilib, oradan bir oy o‘tdi, ikki oy o‘tdi. Kunlarning birida baxt va aql menga yo‘l ko‘rsatib, uni ko‘rgim kelib, xuzuriga bordim. Uning qo‘lida bir 55 Шоҳ Баҳром тинглаган ҳикоятлар, ўтказган кунлар ва қаср ранглари уйғунлиги

necha bo‘lak qog‘oz ko‘rdim. U kishi kulib, menga imo qilib, «Tuhfa», ya’ni “Tuhfat ul-Ahror” dostonini yozib bitirganini aytdi: - Ol-da, boshidan-oxirigacha ko‘rib chiq, boshidan-oxirigacha har bir varag‘ini ko‘zdan kechir! - dedi. Ollig‘a jon naqdini sochtim ravon, Oldimu o‘ptum, dog‘i ochtim ravon. Boshtin-ayoq gavhari shahvor edi, Qaysi guhar, «Tuhfat ul-ahror» edi. Naf topib kimki bo‘lub mustafid, Muxtasar ul ikkidin, ammo mufid. Ul ikini topsa bo‘lur munda-o‘q, Munda tuxaf ko‘pki, ul ikkida yo‘q. Darhol oldiga kelib, unga jonimni sadaqa qildim, qo‘lidan dostonni oldimu o‘pib, darxol ichini ochdim. U boshidan-oxirigacha shohona dur edi. Yana qanaqa dur deng? «Tuhfat ul-ahror» dostonining o‘zginasi edi. Bahramand bo‘lishni istaganlar undan naf topar, u oldingi ikki dostondan hajm jihatidan kichikroq bo‘lsa ham, foydasi ko‘proq edi. U ikkala dostonda bor gapni bundan topsa bo‘lar, ammo bundagi hadyalarning ko‘pi ularda yo‘q edi. Shavqida ko‘ksumni shikof ayladim, Jildig‘a ko‘nglumni g‘ilof ayladim. Chun o‘qumoq zamzamasi bo‘ldi bas, Ko‘nglum aro dag‘dag‘a soldi havas, Uning shavqi bilan ko‘ksim pora –pora bo‘ldi, jildi uchun esa ko‘nglim g‘ilof vazifasini bajardi. Mutolaa tugagach, Ko‘nglimga havas dag‘dag‘a ola boshladi. 56 Шоҳ Баҳром тинглаган ҳикоятлар, ўтказган кунлар ва қаср ранглари уйғунлиги

Kim bu yo‘l ichraki alar soldi gom, Bir necha gom o‘lsa manga ham xirom. Forsi o‘ldi chu alarg‘a ado, Turki ila qilsam ani ibtido. Forsi el topti chu xursandliq, Turk dog‘i topsa barumandliq. Alisher Navoiyning “Xamsa” yaratish niyatini amalga oshirishida turtki bo‘lgan bu voqea tafsilotlari Navoiy avtobiografiyasi, ijodiy laboratoriyasini tadqiq etishda ham o‘ta muhim ahamiyat kasb etadi. Ana shunday ahamiyatga ega bo‘lgan "Xamsa" 1483-1484 yillarda yozilgan. "Xamsa"ning Abdujamil kotib tomonidan 1484-yilda ko‘chirgan va Alisher Navoiy nazari tushgan qo‘lyozma nusxasi hozirgi kunda O‘zRFA Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik institutida avaylab saqlanmoqda. Alisher Navoiy "Xamsa"ni yozish uchun bevosita olti oy sarflaganini alohida uqtirib, shunday yozadi: Sengakim yo‘q emgakda g‘oyat padid, Ulus mehnatida nihoyat padid. Qilib tongdin oqshomg‘acha qiylu qol, Yuzunga yetib har nafas yuz malol. O‘zung tinmayin xalq g‘avg‘osidin, Qulog‘ing xaloyiq alolosidin. Bu mehnatlar ichra chekib so‘zga til, Zamondin kamo besh o‘tub ikki yil. Chekib xoma bu noma itmomig‘a, 57 Шоҳ Баҳром тинглаган ҳикоятлар, ўтказган кунлар ва қаср ранглари уйғунлиги

Yeturgaysen og‘ozin anjomig‘a. Ki aqli munosib shitob aylasa, Deyilgan zamonin hisob aylasa. Yig‘ishtursa bo‘lmas bori olti oy, Ki bo‘ldung bu ra`nog‘a suratnamoy. [47. 569] Demak, Alisher Navoiy "Xamsa" yozishga 1483-yilda kirishib, 1484-yilning sentyabr oylarida uni tugatgan bo‘lsa-da, ammo unga sarf qilingan vaqt, ya`ni bevosita yozishga sarf qilingan muddat olti oydan iborat bo‘lgan. Ikki yilning boshqa vaqtlari esa ko‘pincha turli davlat va xalq yumushlarini bajarishga sarf bo‘lgan ekan. Alisher Navoiyning "Xamsa"si quyidagi dostonlardan iborat: "Hayrat ul-abror" – 3988 bayt "Farhod va Shirin" – 5782 bayt "Layli va Majnun" – 3622 bayt "Sab`ai sayyor" – 5008 bayt "Saddi Iskandariy" – 7215 bayt “Xamsa”ning umumiy hajmi 25615 bayt, 51230 misradan iborat. 3. Navoiy “Xamsa”si kompozitsiyasining o‘ziga xosligi. Bu dostonlar xamsa janri talablari asosida o‘zaro bog‘liq yaxlit turkumni tashkil etadi. Shuning uchun uning birinchi dostoni ("Hayrat ul-abror") fikriy- nazariy qurilmaga asoslangan bo‘lsa, boshqalari ana shu dostondagi fikriy-nazariy dasturni badiiy timsollarda ifoda etadigan dostonlardir. Shu jihatdan "Xamsa"ning birinchi dostoni bo‘lgan "Hayrat ul-abror" (yaxshilarning hayratlanishi) butun turkumning fikriy-nazariy dasturi sifatida badiiy timsol sarguzashti qurilmasiga emas, balki fikriy-nazariy masalalarning bayoni-maqolot hamda ularni tasdiqlaydigan kichik hikoya va masallardan tashkil topgan qurilmaga asoslangan. 58 Шоҳ Баҳром тинглаган ҳикоятлар, ўтказган кунлар ва қаср ранглари уйғунлиги

"Hayrat ul-abror"ning nomlanishi va yozilish yili haqida Alisher Navoiy shunday yozadi: Hayrati abror ko‘rub zotini, "Hayrat ul-abror" dedim otini. Nuktai ta`rixiki, ahsan edi. Sekkizu sekkiz yuzu seksan edi. [43. 344] Ya`ni: Asarni o‘qigan yaxshi odamlarning hayratda qolganligini e`tiborga olib, dostonni "Hayrat ul abror" - yaxshilarning hayratlanishi deb atadim. Uning yozilgan yili-tarixi esa 888 hijriy- 1483-melodiy yil edi. Doston aruzning sare`i musaddasi matvii makshuf bahrida yozilgan: Odamiy er/sang demagil/ odamiy/ - v v - - v v - - v - Oniki yo‘q/ xalqi g‘amiy/ din g‘ami - v v - - v v - - v - muf-ta-i lun/ muf-ta-i lun/ fo-i-lun "Hayrat ul-abror" 63 bobdan iborat bo‘lib, I-XI boblari hamd, munojot va na`tlarni o‘z ichiga oladi. XII-XVI-boblarida Nizomiy, Xusrav Dehlaviy, Abdurahmon Jomiy, so‘z ta`rifi, Sulton Husayn Boyqaro haqida fikr yuritish o‘rin olgan. XVII-XXI boblari ko‘ngul ta`rifi, uch hayrat va Bahovaddin Naqshbandga bag‘ishlangan. XXII-LXI (22-61) boblari yigirma maqolot va yigirma hikoyot, tamsilotdan iborat. LXII-LXIII (62-63) boblari xotima va bir hikoyatni o‘z ichiga olgan. Shunday qilib, "Hayrat ul-abror"ning asosini yigirma maqolot va yigirmata hikoyot va tamsillar tashkil etadi. Alisher Navoiy xamsa yozishga kirishar ekan, uning oldida ko‘plab vazifalar (bular xaqida mavjud ilmiy ishlarda talay fikrlar bor) qatorida quyidagi ikki ish ham bor edi; 1. Xamsaning yaxlit asar ekanligini faqat nazariy jihatdan emas, amalda ham ko‘rsatish. 59 Шоҳ Баҳром тинглаган ҳикоятлар, ўтказган кунлар ва қаср ранглари уйғунлиги

2. Uning tarkibi aynan besh qismdan ibarat ekanligini Nizomiy an’anasi bilangina emas, azaliy qonuniyat sifatida talqin qilish. SHu bilan xamsani besh qismdan iborat, yaxlit turkum asar darajasiga ko‘tarish. Bu ikki maqsadni amalga oshirish uchun shoir, bizning nazarimizda, kuyidagi vositalardan foydalangan. Navoiy «Xamsa»sining birinchi dostoni «Hayrat ul-abror» shunday boshlanadi: Bismillohir ra h monir-ra him , Rishtag‘a chekdi necha durri yatim. Har dur anga javhari jondin fuzun, Qiymat aro ikki ja ho ndin fuzun [43 . 11] Bu va bundan keyin keladigan baytlarda Navoiy «Qur’oni Karim»ning birinchi oyati «Bismillohir rahmonir-rahim», ya’ni «rahmon (foniy dunyoda barcha insonlarga rahmat nazari bilan boquvchi) va rahim (oxiratda faqat mo‘minlargagina rahm etuvchi) sifatlarining egasi bo‘lgan Ollox, nomi bilan boshlayman» oyatini izohlaydi, undagi har bir harfni «ahli rad» va «ahli qabul» uchun xos bo‘lgan ramziy-majoziy ma’nolarda sharhlaydi. Ma’lumki, Islom aqoidiga ko‘ra har qanday ish yoki asar Olloh nomi bilan boshlanishi shart. Navoiy ham bu aqidaga sodiq qo lgan holda mavzu va mazmunidan qat’i nazar, har bir asarini shu oyat bilan boshlaydi. E’tiborli tomoni shundaki, «Xamsa»ning qolgan dostonlarida bu holat ko‘zga tashlanmaydi. Garchand, ular ham Ollohga hamdu sano aytish bilan boshlansa-da, bu ko‘proq boshlangan asarning davomini eslatadi. Albatta, «Hayrat ul-abror» dostonining vazni bo‘lmish sari’i musaddasi matviyi makshuf (muftailun muftailun foilun yoki foilon) aynan shu oyatning vazniga mosligini ham e’tiborga olish lozim. Ammo vaznga solinmagan bo‘lsa-da, «Lison ut-tayr» dostoni ham «bismillohir rahmonir rahim» bilan boshlanadi. «Saddi Iskandariy» dostoni «Xamsa»ni ham mazmun, ham shakl jihatdan umumlashtiruvchi, yakunlovchi asar» ekanligi ta’kidlangan [15. 89]. Navoiyning o‘zi bu holatni 89-bobdagi ajoyib manzara bilan tasdiqlaydi. Unda shoir xayoliy sarguzashti natijasida go‘zal bog‘da, shoirlar davrasida paydo bo‘ladi va Nizomiy, Xusrav Dehlaviy, Sa’diy, Firdavsiy, Jaloliddin Rumiy kabi sharq mumtozlari uning xaqqiga duo qiladi. 60 Шоҳ Баҳром тинглаган ҳикоятлар, ўтказган кунлар ва қаср ранглари уйғунлиги

Demek, barcha islomiy amallar, xususan, ibodat shakllari kabi Alisher Navoiy “Xamsa”si ham “Bismilo… ” bilan boshlanib, “duo, omin” bilan yakunlangan. Bu mulohazalardan quyidagi mazmunda xulosa chiqarish mumkin: 1. «Hayrat ul-abror» dostonidagi dastlabki boblar faqat shu dostonning emas, umuman «Xamsa»ning kirish qismi hisoblanadi. 2. Keyingi dostonlar alohida asar emas, «Xamsa»ning davomi ekanligi ularning «Bismillohir rahmonir-rahim» oyati (bu o‘rinda oyatning aynan shakligina emas, mazmuni ham nazarda tutilmoqda) bilan boshlanmasligida ham ko‘rinadi. 3. «Saddi Iskandariy» dostonining oxirgi 89-bobi faqat shu dostonning xotimasi emas, yaxlit tarzdagi «Xamsa»ning itmomi, «...bu maxozin tilismotini istehkom bila itmomg‘a etkurmakning tahriri» h aqidagi bobdir [47. 507-508]. Ushbu jumladagi «maxozin» (xazinalar, ya’ni besh xazina) so‘zi mazkur fikrni tasdiqlaydi. Bunda Navoiy «Xamsa»ni beshta tilsimlangan xazinadan iborat ko‘rg‘on - iste h kom deb atamo q da. Aynan istehkom (devor, qoliplovchi vosita) vazifasini mazkur bob lar, ya’ni “Hayrat ul-abror”ning ilk bobi va “Saddi Iskandariy”ning so‘nggi bobi bajargan. Demak, Navoiy beshta dostonni umumiy ramkaga solish uchun qoliplovchi sujetdan emas (Xamsanavislik an’anasi bunga yo‘l ko‘ymas edi), alohida boblar, kirish va xulosa boblaridan foydalangan. Binobarin, Alisher Navoiy “Xamsa”sini nashr ettirishda mazkur boblarni dostonlar tarkibidan ajratib “Xamsa”ning muqaddima va xotima boblari sifatida nashr ettirish ham maqsadga muvofiq. 61 Шоҳ Баҳром тинглаган ҳикоятлар, ўтказган кунлар ва қаср ранглари уйғунлиги

2.2. 2. Amaliy mashg‘ulot ishlanmalari, nazorat materiallari. 1-amaliy mashg‘ulot: Alisher Navoiy “ Xamsa ” sining yaratilishi: “Hayrat ul-abror” dostoni Reja - topshiriqlar: 1. Xamsanavislik an’anasining yuzaga kelishi va qonuniyatlari haqida material no‘plash (Nizomiy Ganjaviy, Xusrav Dehlaviy, Xoju, Ashraf, Salmon Sovajiy…; dostonlar mavzusi, rompozitsiyasi-monosujet, polisujet, turkum sujet, vazn). Adabiyotlar: 1, 2, 4. 2. Alisher Navoiyning xamsanavislik va xamsnavis salaflari haqidagi fikr- mulohazalari: A. “Hayrat ul-abror” dostonining 12-15 boblaridan mavzuga tegishli baytlarni topib tahlil qilish. B. “Saddi Iskandariy” dostonining 5-8 va 89-boblaridan mavzuga tegishli baytlarni topib tahlil qilish. Adabiyotlar: 6, 7, 8, 9. Izoh: A va B bandlaridan birini tanlash mumkin 3. "Hayrat ul-abror" dostonining yaratilishi , kompozitsiyasi (baytlar, boblar soni, tartibi, shakli, vazni, birinchi bob haqida). Adabiyotlar: 1, 6, 8, 5. 4. Maqolot va hikoyatlarning mavzuviy tasnifi va tahlili (maqolot va hikoyatlarning umumiy ro‘yxati) . A. Islom haqidagi ikkinchi maqolat va hikoyat tahlili. B. Adab haqidagi oltinchi maqolot va hikoyat tahlili. C. Ilm haqidagi o‘n birinchi maqolat va hikoyat tahlili. D. Bulutday nafrasonlar haqidagi 13-maqolat va hikoyat tahlili. Adabiyotlar: 1, 2, 6, 8, 10. Izoh: A, B, C va D bandlaridan birini tanlash mumkin Adabiyot va manbalar 1. Валихўжаев Б. Ўзбек адабиёти тарихи (Ўқув қўлланма). II қисм. – Сам.: СамДУ нашри, 2002. 2. Vohidov R., Eshonqulov H. O‘zbek mumtoz adabiyoti tarixi (O‘quv qo‘llanma). –T.: Yangi asr, 2006. 3. Муҳиддинов М. Комил инсон – адабиёт идеали. – Тошкент: Фан, 2005. 4. Салоҳий Д. Навоий назмиёти (Ўқув қўлланма). – Тошкент, 2012. 5. Тоҳиров С. Хамсанавислик анъанасининг илк қоидаси хусусида // СамДУ «Илмий ахборотнома»си. 2013 йил, 4-сон. 57-61-бетлар. 6. Алишер Навоий. MAT . 20 томлик. 7-том. – T .: Фан, 1992. 7. Алишер Навоий. MAT . 20 томлик. 11-том. – T .: Фан, 1994. 8. Alisher Navoiy. Hayrat ul-abror. - Toshkent: G.Gulom nomidagi nashriyot- matbaa ijodiy uyi, 2006. 9. Alisher Navoiy. Saddi iskandariy. - Toshkent: G.Gulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2006. 62 Шоҳ Баҳром тинглаган ҳикоятлар, ўтказган кунлар ва қаср ранглари уйғунлиги

2- amaliy mashg‘ulot: " Farhod va Shirin " dostoni syujeti tahlili , romantik tasvirning o‘ziga xos xususiyatlari . Reja - topshiriqlar: 1. Xusrav, Shirin va Farhod timsollari tarixi haqida qisqacha ma’lumot (tarixiy, afsonaviy manbalar, badiiy timsollar, Farhod timsoli taraqqiyoti). Adabiyotlar: 1, 4, 5, 6. 2. "Farhod va Shirin" dostonida salaflari ijodiga munosabat (muqaddima boblari tahlili, Xusrav timsoli haqida). Adabiyotlar: 1, 3, 4, 7, 8, 9. 3. Doston sujeti: A. Farhodga ism qo`yilishi va uning talqinlari (uch xil talqin). B. Farhodning Yunon safari (tilsimlar va ularning ramziy ma`nolari, Suqrotning Farhodga nasihatlari). C. Xusrav va Farhod ziddiyati, ular o‘rtasidagi munozara. D. Sujet xotimasi. Adabiyotlar: 3, 4, 6, 7, 8, 9. 4. Dostonning tasavvufiy mohiyati (N.Komilovning “Suqrot – komil inson timsoli” nomli maqolasi haqida). Adabiyotlar: 2, 8, 9. Adabiyot va manbalar 1. Эркинов С. Навоий «Фарҳод ва Ширин»и ва унинг қиёсий таҳлили. - Тошкент: Фан, 1971. 2. Комилов Н. Сукрот – комил инсон тимсоли // Тасаввуф ёки комил инсон ахлоқи. – Т.: Ёзувчи, 1996. 3. Қаюмов А. «Фарҳод ва Ширин» сирлари. - Т.: Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат, 1979. 4. Валихўжаев Б. Ўзбек адабиёти тарихи (Ўқув қўлланма). II қисм. – Сам.: СамДУ нашри, 2002. 5. Бертелъс. Е.Э. Навоий (Рус тилидан И.Мирзаев таржимаси). – Т: Тафаккур қаноти, 2015. 6. Тоҳиров С. Форс-тожик ва туркий достончиликда Хусрав ва Фарҳод мунозараси. Халқаро илмий анжуман. – Т: ТошДШИ нашри, 2014. 7. Vohidov R., Eshonqulov H. O‘zbek mumtoz adabiyoti tarixi (O‘quv qo‘llanma). –T.: Yangi asr, 2006. 8. Алишер Навоий. MAT . 20 томлик. 8-том. – T .: Фан, 1993. 9. Alisher Navoiy. Farhod va Shirin. - Toshkent: G.Gulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2006. 63 Шоҳ Баҳром тинглаган ҳикоятлар, ўтказган кунлар ва қаср ранглари уйғунлиги

3- amaliy mashg‘ulot: " Layli va Majnun " dostoni kompozitsiyasi , majoz va uning o‘ziga xos xususiyatlari . Reja - topshiriqlar: 1. Layli va Qays haqidagi afsonaning genezisi va Alisher Navoiyga qadar taraqqiyoti haqida material to‘plash (Ibn Qutayba, Al Johiz, Volibiy asarlaridagi ma’lumotlar, Nizomiy Ganjaviy, Xusrav Dehlaviy, Jomiy, Suhayliy dostonlari). Adabiyotlar: 1, 4, 5. 2. Navoiyning “Layli va Majnun” dostoni kompositsiyasi (vazn, boblar, sujet, “Isq ta’rifida”gi bob). Adabiyotlar: 1, 3, 4, 7, 8. 3. Bir obraz tahlili (Layli, Qays, Navfal, Ibn Salom, Zayd, Qaysning otasi, Laylining otasi, cho‘pon obrazlaridan birini tavsiflash; timsolning tashqi va ichki dunyosi, xatti-harakatlari, muallifning munosabati). Adabiyotlar: 1, 3, 7, 8. 4. “Layli va Majnun” dostonining tasavvufiy mohiyati (N.Komilovning maqolasi haqida tushunchalar) . Adabiyotlar: 2. Adabiyot va manbalar 1. Ахмедов Т. Алишер Навоийнинг «Лайли ва Мажнун» достони. - Т.: Фан, 1970. 2. Комилов Н. Ишқ оташининг самандари // Тасаввуф ёки комил инсон ахлоқи. – Т.: Ёзувчи, 1996. 3. Қаюмов А. Ишқ водийсининг чечаклари. - Т.: Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат, 1982. 4. Валихўжаев Б. Ўзбек адабиёти тарихи (Ўқув қўлланма). II қисм. – Сам.: СамДУ нашри, 2002. 5. Бертелъс. Е.Э. Навоий (Рус тилидан И.Мирзаев таржимаси). – Т: Тафаккур қаноти, 2015. 6. Vohidov R., Eshonqulov H. O‘zbek mumtoz adabiyoti tarixi (O‘quv qo‘llanma). –T.: Yangi asr, 2006. 7. Алишер Навоий. MAT . 20 томлик. 9-том. – T .: Фан, 1994. 8. Alisher Navoiy. Layli va Majnun. - Toshkent: G.Gulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2006. 64 Шоҳ Баҳром тинглаган ҳикоятлар, ўтказган кунлар ва қаср ранглари уйғунлиги

4- amaliy mashg‘ulot: "Sab`ayi sayyor" dostonidagi hikoyatlar tahlili, qoliplash usuli va uning o‘ziga xos xususiyatlari. Reja - topshiriqlar: 1. "Sab`ayi sayyor" dostoni kompozitsiyasi va sujeti (vazn, boblar, Bahrom va Dilorom qissasi). Adabiyotlar: 1, 2, 6, 7. 2. Dostonda yetti soni bilan bog‘liq tushunchalar va ularning talqinlari (qasr, iqlim, rang, sayyora, hafta kunlari, malika, sayyoh). Adabiyotlar: 5, 6, 7. 3. Bir hikoyat tahlili (qasr, iqlim, rang, hafta kuni, sayyoh timsoli, uning hikoyat timsollari bilan bog‘liqligi, Bahromning unga munosabati; hikoyatning qisqacha mazmuni, asosiy timsollariga tavsif, g‘oya va tarbiyaviy ahamiyati): - Farrux va Axiy hikoyati; - Zayd zahhob hikoyati; - Shahzoda Sa’d hikoyati; - Juna va Mas’ud hikoyati; - Mehr va Suhayl hikoyati; - Muqbil va mudbir hikoyati; - Dilorom haqidagi hikoyat Adabiyotlar: 3, 5, 6, 7. 4. Doston xotimasi, shoirning Bahrom bilan g‘oyibona uchrashuvi (Bahrom nutqini tavsiflash) . Adabiyotlar: 1, 6, 7. Adabiyot va manbalar 1. Валихўжаев Б. Ўзбек адабиёти тарихи (Ўқув қўлланма). II қисм. – Сам.: СамДУ нашри, 2002. 2. Vohidov R., Eshonqulov H. O‘zbek mumtoz adabiyoti tarixi (O‘quv qo‘llanma). –T.: Yangi asr, 2006. 3. Муҳиддинов М.Қ. Нурли қалблар гулшани. – Т.: Фан, 2007. 4. Салоҳий Д. Навоий назмиёти (Ўқув қўлланма). – Тошкент, 2012. 5. Ҳа санов С. Навоийнинг етти ту ҳ фаси. -Т.: Ғ.Ғулом номидаги НМБ, 1991. 6. Алишер Навоий. МАТ. 20 томлик. Ўнинчи том. Сабъайи сайёр (Нашр тайёрл. М.Мирзааҳмедова). – Т.: Фан, 1992. 7-411- бетлар. 7. Alisher Navoiy. Sab’ayi sayyor. - Toshkent: G.Gulom nomidagi nashriyot- matbaa ijodiy uyi, 2006. 65 Шоҳ Баҳром тинглаган ҳикоятлар, ўтказган кунлар ва қаср ранглари уйғунлиги

5- amaliy mashg‘ulot: “Saddi Iskandariy” - “Xamsa”ning yakunlovchi dostoni, Navoiy ijodida adolatli hukmdor masalasi. Reja - topshiriqlar: 1. Iskandar Tarixiy shaxs va badiiy timsol sifatida (Iskandar haqidagi syujet tarixiga oid qisqacha ma`lumot to`plash ) . Adabiyotlar: 1, 2, 5. 2. "Saddi iskandariy" dostoni muqaddimasi va kompozitsiyasining o`ziga xosligi (dostonning beshinchi bobi haqida mulohazalar, to‘rt bobdan iborat turkumlar) . Adabiyotlar: 1, 2, 5, 9. 3. Dostondagi bo‘limlar: - Himmat haqidagi bo‘lim va uning tarkibi (Nazariy muqaddima, hikoyat, savol-javob, Iskandar sarguzashti) . - Adolat haqidagi bo‘lim va uning tarkibi (Nazariy muqaddima, hikoyat, savol- javob, Iskandar sarguzashti) . Adabiyotlar: 1, 3, 4, 6, 7. 4. Dostonda ayollar timsollari (Ravshanak, Mehrnoz, Lu’bati chiniy, Bonu timsollariga tavsif) . Adabiyotlar: 1, 7, 8. 5. Doston xotimasi (89-bob mazmuni). Adabiyotlar: 1, 6, 7. Adabiyot va manbalar 1. Валихўжаев Б. Ўзбек адабиёти тарихи (Ўқув қўлланма). II қисм. – Сам.: СамДУ нашри, 2002. 2. Vohidov R., Eshonqulov H. O‘zbek mumtoz adabiyoti tarixi (O‘quv qo‘llanma). –T.: Yangi asr, 2006. 3. Комилов Н. Ҳикмат ва ибрат достони // «Тафаккур» ойномаси, 2003 йил, 2-3-сонлар. 4. Комилов Н. Хизр чашмаси. –Т . : Маънавият, 2005. 5. Бертелъс. Е.Э.Навоий (Рус тилидан И.Мирзаев таржимаси). – Т: Тафаккур қаноти, 2015. 6. Алишер Навоий. MAT . 20 томлик. 11-том. – T .: Фан, 1994. 7. Alisher Navoiy. Saddi iskandariy. - Toshkent: G.Gulom nomidagi nashriyot- matbaa ijodiy uyi, 2006. 8. Қаюмов А. «Садди Искандарий». - Т., 1980. 9. Тохиров С. «Садди Искандарий» достонидаги бир байт ҳақида мулоҳазалар // Ёш шарқшуносларнинг академик У.Каримов номидаги X илмий-амалий конференцияси тезислари. –Тошкент, 2013. 174-178-б 66 Шоҳ Баҳром тинглаган ҳикоятлар, ўтказган кунлар ва қаср ранглари уйғунлиги

“Alisher Navoiy “Xamsa”si ning yaratilishi moduli dan talabalar mustaqil ta’limining mazmuni va hajmi, bajarilish muddati, monitoring va baholash mezonlari t/n Mustaqil ta`lim mavzulari [manba] Berilgan topshiriqlar Bajarilish muddati Hajmi (soatda) 1 E. Э .Bertelsning "Navoiy " monografiyasini o’rganish [2]. Yozma tahlil etish va konspektlashtirish. 1- hafta 2 2. N.Komilovning "Suqrot-komil inson timsoli", "Ishq otashining samandari" maqolalarini o’rganish [4, 5]. Yozma tahlil etish va konspektlashtirish. 1- hafta 2 3. S.Hasanovning "Navoiyning yetti tuhfasi" kitobini o’rganish [6]. Yozma tahlil etish va konspektlashtirish. 2-hafta 2 4. N.Komilovning "Hikmat va ibrat dostoni" maqolasini o’rganish [3, 5]. Yozma tahlil etish va konspektlashtirish. 2-hafta 2 5. M.Muhiddinovning “Komil inson- adabiyot ideali” monografiyasini o’rganish [7]. Yozma tahlil etish va konspektlashtirish. 3-hafta 2 6. “Hayrat ul- abror” dostonidan o’nta bayt [10, 15, 8]. Yod olish va og’zaki tahlil qilish. 3-hafta 2 7 “Xusrav bilan Farhod” munozarasidan o’nta bayt [11, 16, 9]. Yod olish va og’zaki tahlil qilish. 4-hafta 2 8 Majnunning Ka’ba oldidagi munojotidan o’nta bayt [12,17, 8]. Yod olish va og’zaki tahlil qilish. 4-hafta 2 9 Suqrotning Farhodga nasihatlari tahlili [11, 16]. Matnni baytma-bayt yozma tahlil qilish. 5-hafta 2 10 “Saddi Iskandariy” dostonining beshinchi bobi dastlabki o’nta bayti tahlili [14, 19]. Matnni baytma-bayt yozma tahlil qilish. 5-hafta 2 11 “Sab’ayi sayyor” dostonida qora (sariq, yashil, qizil, moviy, sandal, oq) rang hikmati” [13, 18]. Mavzulardan birini tanlab insho yozish. 6-hafta 2 Jami 1-6-hafta 2 2 Izoh: 1- 5 hamda 9 -1 1 -topshiriqlar yozma, 6 - 8 -topshiriqlar og’zaki tarzda bajariladi. Yozma topshiriqlar mustaqil ishi daftarida, 11-topshiriq elektron variantda taqdim etiladi. “ Alisher Navoiy “Xamsa”sining yaratilishi modulidan 67 Шоҳ Баҳром тинглаган ҳикоятлар, ўтказган кунлар ва қаср ранглари уйғунлиги

mashq-topshiriqlar 1-topshiriq I. Ushbu bayt haqida ma’lumot va fikrlaringizni ifodalang: Tor ini sichqonga solib erdi g‘am, Quyrug‘iga bog‘ladi g‘irbol ham. 1. Baytning vazni va manbaini aniqlashga intiling. 2. Mazmunini izohlang, qanday badiiy hodisalar kuzatiladi? 3. Bayt qanday munosabat bilan keltirilgan? II. Mamlakatimizda Alisher Navoiy “Xamsa”sini o‘rganish bo‘yicha qa n day tadqiqotlarni bilasiz? III. “Sab’ayi sayyor” dostonida qora (yoki boshqa) rang talqinlari haqida mulohazalaringiz. 2-topshiriq: I. Ushbu bayt haqida ma’lumot va fikrlaringizni ifodalang: Ham shah o‘lub, ham valiyu ham nabi, Hikmat ila ham tuz o‘lub mashrabi. 1. Baytning vazni va manbaini aniqlashga intiling. 2. Mazmunini izohlang, qanday badiiy hodisalar kuzatiladi? 3. Baytda vasf etilgan shaxsni (mantiqan) aniqlashga harakat qiling. II. Y.E.Bertelsning Alisher Navoiy ijodiga oid qanday tadqiqotlarini bilasiz? III. “Sab’ayi sayyor” dostonida qora (yoki boshqa) rang talqinlari haqida mulohazalaringiz 3-topshiriq: I. Ushbu bayt haqida ma’lumot va fikrlaringizni ifodalang: Kimki jahon mulki havasdur anga, Ushbu ilik tajriba basdur anga. 1. Baytning vazni va manbaini aniqlashga intiling. 2. Mazmunini izohlang, qanday g‘oya aks etganligini yozing? 3. Baytda tilga olingan shaxsni aniqlashga harakat qiling. II. Bahrom haqidagi dostonlarda hafta kynlari, rang va sayyoralarni to‘g‘ri tartibda sanab bering. III. “Saddi Iskandariy” dostonidan bitta hikoyat haqida mulohazalaringiz 4-topshiriq: I. Ushbu bayt haqida ma’lumot va fikrlaringizni ifodalang: Safar qil va lekin vatan ichra bo‘l, Tila xilvatu anjuman ichra bo‘l. 1. Baytning vazni va manbaini aniqlashga intiling. 2. Mazmunini izohlang, qanday badiiy hodisalar kuzatiladi? 3. Baytda tilga olinga g‘oya manbai haqida nima deya olasiz?. 68 Шоҳ Баҳром тинглаган ҳикоятлар, ўтказган кунлар ва қаср ранглари уйғунлиги

II. Alisher Navoiy “Xamsa”sining qanday nashrlarini bilasiz (yili, nashrga tayyorlovchi, yutug‘i, kamchiliklari). III. “Saddi Iskandariy” dostonidan bitta hikoyat haqida mulohazalaringiz 5- topshiriq: I. Ushbu bayt haqida ma’lumot va fikrlaringizni ifodalang: Ayolu vatan ichra to joni bor, Kishi harb etar toki imkoni bor. 1. Baytning vazni va manbaini aniqlashga intiling. 2. Baytning mazmuni va g‘oyasini izohlang. II. “Saddi Iskandariy” dostonidagi obrazlarni sanab bering. III. “Sab’ayi sayyor” dostonida qora (yoki boshqa) rang talqinlari haqida mulohazalaringiz. TEST TOPSHIRIQLARI “Alisher Navoiy “Xamsa”sining yaratilishi” modulini o‘qitishda test topshiriqlaridan samarali foydalanish muhim ahamiyat kasb etadi. Modul bo‘yicha 100 ta test topshirig‘i tuzilgan bo‘lib, ularning word va dasturlangan variantlari bitiruv ishiga ilova qilinadi . Jumladan: Ochiq test * Ushbu baytda tushirib qoldirilgan taxalluslarni aniqlang. Agar pil o‘lsa …………. ham …………, Erur yuz pil yanglig‘ pil …………… A. Xusrav, Nizomiy, Jomiy. B. Xusrav, Jomiy, Navoiy. C. Nizomiy, Jomiy, Navoiy. D. Sa`diy, Nizomiy, Jomiy. * Ushbu baytda tushirib qoldirilgan taxalluslarni aniqlang. Yo‘ldasa bu yo‘lda …………. yo‘lum, Qo‘ldasa ……… bila .......... qo‘lum. Yopiq test * Imim Faxr Roziy va Muhammad Xorazmshoh haqidagi hikoyatda (“Hayrat ul-abror”) qiyomat yoki oxirat nimaga qiyoslanadi? A. Bozorga. B. Hammomga. C. Jang maydoniga. D. Ekin maydoniga. 69 Шоҳ Баҳром тинглаган ҳикоятлар, ўтказган кунлар ва қаср ранглари уйғунлиги

NOAN’ANAVIY TEST Alisher Navoiy dostonlaridan olingan ushbu baytlar, paradigmalar va afoillardan o‘zaro mos keladiganini aniqlang hamda vazn nomi va qaysi asarga tegishli ekanligini toping: № Bayt Paradigma 1 Manga xamsa takmili bir yon edi, Bu ma q sud ta h sili bir yon edi. v – – – / v – – – / v – – 2 Jafo maydoni g‘ a har dam suru b ot, Kishi andin nechuk qil g‘ ay mubo h ot. v – – / v – – / v – – / v – 3 Bir na`sh g‘ a soldilar ikovni, Jonsiz kelinu o‘lik kuyovni. – v – – / – v – – / – v – 4 Ulki kishi o‘lmagidin shod erur, Go‘rkanu g‘ osilu jallod erur. – v v – / – v v – / – v – 5 Birda birdin hosil o‘ldi bir adad, Yo‘ q xirad g‘ a munda dam urmo qq a h ad. – – v / v – v – / v – – 6 Bu g‘ alatkim alar da g‘ iy dedilar, Magaram qissaxon qizi edilar. – v – – / v – v – / v v – № Afoil Doston 1 Fo‘ilotun mafo‘ilun fa’ilun, “Hayrat ul-abror” 2 Fa’uvlun fa’uvlun fa’uvlun fa’ul, “Farhod va Shirin” 3 Maf’uvlu mafo‘ilun fa’uvlun, “Layli va Majnun” 4 Mafo‘iylun mafo‘iylun fa’uvlun, “Sab’ayi sayyor” 5 Mufta’ilun mufta’ilun fo‘ilun, “Saddi Iskandariy” 6 Fo‘ilotun fo‘ilotun fo‘ilun. “Lison ut-tayr”. Jadvalni namunadagi kabi (1-satr) to‘ ldiring № Bay Paradi Afoi Dost Vazn nomi 70 Шоҳ Баҳром тинглаган ҳикоятлар, ўтказган кунлар ва қаср ранглари уйғунлиги

t g-ma l on 1 1 2 2 5 Mutaqoribi musammani mahzuf 2 3 4 5 6 2.2. Modulni o ‘ qitishda pedagogik texnologiyalar va grafik organayzerlardan foydalanish. Bugungi globallashuv davrida talaba uchun ma’lumot berish va ma’lumot olishning o‘zi kifoya emas, albatta. Zero to’xtovsiz axborot oqimi muhitida talabaga nafaqat sifatli ta’lim berish, balki ularni ta’lim olishga qiziqtirish, mustaqil ishlashga yo’naltirish masalasi ham kun tartibiga chiqmoqda. Shunday ekan, “Alisher Navoiy “Xamsa”sining yaratilishi” modulini o‘qitishda ham ustuvor yo‘nalishlarni aniq belgilab olish, ilg‘or xorijiy tajribalardan unumli foydalanish muhim ahamiyat kasb etadi. Zero hazrat Navoiy me’rosining haqiqiy vorislari sifatida mamlakatimiz yoshlari, filolog va adabiyotshunos mutaxassislari bu borada – navoiyshunoslik borasida raqobatbardosh kadrlar bo‘lib yetishishi modulni o‘qitishdan ko‘zlangan asosiy maqsaddir. “Alisher Navoiy “Xamsa”sining yaratilishi” modulini o‘qitishning to‘laqonli didaktik va metodik ta’minotini yaratish uchun birgina “O‘zbek adabiyoti tarixi” fani doirasida chegaralanish kutilgan natijaga olib kelmaydi. Masalaga innovatsion yondashuv ushbu muammoni adabiyot nazariyasi, jahon, xususan, fors-tojik adabiyoti tarixi, Sharq xalqlari tarixi, dinshunoslik, tasavvuf nazariyasi va amaliyoti kabi turdosh va turdosh bo‘lmagan fanlar bilan aloqadorlikda shakllantirilgan modul asosida o‘qitish maqsadga muvofiq. Uning didaktik ta’minotida, xususan, nazorat materiallarida ham buni inobatga olish (jumladan, giterogen test va topshiriqlardan foydalanish) muhim ahamiyat kasb etadi. Alisher Navoiy “Xamsa”sining yaratilishi” modulini o‘qitishda zamonaviy innovatsion va pedagogik texnologiyalardan foydalanish imkoniyatlari chegaralanmagan. Biroq keyingi paytlarda pedaogika nazariyasi va amaliyotida 71 Шоҳ Баҳром тинглаган ҳикоятлар, ўтказган кунлар ва қаср ранглари уйғунлиги

“texnologiya texnologiya uchun” qabilida yondashish holatlari kuzatilmoqda, nazarimda. Vaholanki pedagogik texnologiyalar, ular eski-an’anaviy bo’ladimi, yangi bo’ladimi ta’limdagi ehtiyoj hosilasi bo’lishi, adabiyot ta’limida esa barcha texnologiyalar oxir-oqibatda eng asosiy maqsad – matnni o’qiy olish, uning mazmunini tushunish, tahlil va talqin eta olish, badiiyatini his qilish ko’nikmasini sakllantirishga xizmat qilmog’i lozim. Alisher Navoiy adabiy merosi, xususan, “Xamsa” kabi monumental asarlarni o’qitishda muayyan bir muammoni bir necha ta’lim texnologiyalarini birgalikda, ketma-ket qo’llash ham ta’lim samaradirligiga xizmat qiladi. Jumladan “Xamsa”ga nisbatan qo’llanadigan “dostonlar majmui”, “an’ana”, “janr”, “turkum”, “superjanr”, “universal janr” kabi atamalar mohiyati, asosli yoki asossiz ekanligi, kuchli va kuchsiz jihatlari, oddiy qilib aytganda, qaysi biri to’g’ri degan savolning javobini topish uchun dastlab BBB, so’ngra klaster, keys-stadi va SWOD texnologiyalarini uyg’unlikda qo’llash mumkin. Quyida ayrim bugungi kun uchun an’anaviyga aylanib ulgurgan metod va texnologiyalar hamda ayrim noan’anaviy usullarni ko’rib o’tamiz. KEYS-STADI I. Tahlil uchum material Bilamizki, Nizomiy Ganjaviyning dostonlari turli davrlarda alohida asar sifatida maydonga kelgan. Biroq u ulkan an’anaga asos solayotganligini his etgan, unga ergashuvchilar bo‘lishini bashorat qilgan. U shunday yozadi “ Menki bu manzilga hammadan oldin qadam qo‘ydim, so‘z olmosidan o‘tkir tig‘ yasadim. Bu tig‘ ortdan keluvchilarning boshini tanasidan judo qiladi. Nizomiyning keskir qilichi qancha eskirsa ham, o‘tkirligicha qolaveradi. Akademik B.Valixo‘jaev bu haqda shunday yozadilar: “Nizomiy yaratgan besh poemaning yaxlit, monumental asarligi va uning yangi adabiy hodisa ekani keyinchalik aniqlanib, shoir yaratgan asarlar sikliga “Panj ganj” – “Besh xazina” nomi berilgan edi”. 72 Шоҳ Баҳром тинглаган ҳикоятлар, ўтказган кунлар ва қаср ранглари уйғунлиги

Xusrav Dehlaviy o‘zining “Xamsa”si haqida «Hasht bihisht»da shunday fikr bildiradi: ”Uch yillik umrim naqdinasini sarflab, bu “Panj ganj” (besh xazina)ni to‘la-to‘kis qildim. “Panj ganj”ni boshdan oxiriga qadar donolarga arrz etdim”. Demak Amir Xusrav xamsanavislikka nisbatan adabiy janr sifatida emas, Nizomiy dostonlariga tatabbu’ aytish an’anasi sifatida yondashgan. Biroq ayrim shoirlar, jumladan, Salmon Sovajiy Nizomiy tanlagan yo‘lning eskirganligini ochiq-oydin e’tirof etadi: Nizomiyro siyah shud durri shahvor, Rivoje nest on siymi ko‘hanro. Mazmuni: Nizomiy yaratgan shohona dur qorayob qoldi (sifatsizlandi, yaroqsiz holga keldi). Endi u qadimiy qimmatbaho toshning rivoji yo‘qdir. XIV asrda yashagan forsiyzabon shoir Xoju Kirmoniy o‘z “Xamsa”sida vaznlarni saqlagan holda mavzularni butkul o‘zgartirib yubordi. XVI asr shoiri Abdibek Sheroziy esa birato‘la uchta “Xamsa” yaratdi. Biroq ularning birontasi ham Nizomiy an’analariga aynan mos emas. Shu tufayli ular Sharq mutafakkirlari orasida xamsanavis sifatida deyarli e’tirof etilmaydi. Alisher Navoiy o‘z “Xamsa”sining yaratilishi haqida gapirar ekan, aynan xamsataynga javob yozish istagini bayon etadi: Bu andeshadin erdi ko‘nglumda shayn, Ki bo‘ldi ko‘ngul moili xamsatayn . Shu bilan birga, Navoiy xamsanavislik an’anasini davom ettiribgina qolmasdan uni “takmil” qilishni, mukammallashtirishni maqsad qiladi : Manga «Xamsa» takmili bir yon edi, Bu maqsud ta h sili bir yon edi. Navoiy «xamsa takmili» deganda har bir dostonni mazmun, g‘oya va kompozitsiya jihatidan isloh qilish bilan birga, ularni birlashtirish, bir silsilaning bo‘g‘inlari, bir butunlikning tarkibiy qismlari darajasiga keltirish, yagona maqsad uchun xizmat qildirishni ham nazarda tutgan. II. Muammo. 73 Шоҳ Баҳром тинглаган ҳикоятлар, ўтказган кунлар ва қаср ранглари уйғунлиги

Adabiyotshunos A.Starikov “Xamsa”ning poemalar siklidan tashkil topganini qayd qilib, “Xamsa” epik ijodiyotdagi ko‘pqirralikning simvoli” degan xulosaga keladi. Akad. B.Valixo‘jayevning 1981-yilda nashr ettirilgan “Xamsachilik an’anasining ayrim xususiyatlari” nomli maqolalarida xamsaga nisbatan “adabiy janr”, “adabiy hodisa”, “adabiy an’ana” atamalari bir-birini almashgan holda ishlatiladi. Adabiyotshunoslikda xamsanavislik yoki “Xamsa”larni dastlab alohida dostonlar majmui, so‘ngra yaxlit monumental asar (B.Valixo‘jaev), adabiy janr, “turkum doston” (S.Tohirov), “supperjanr” (S.Meli), “universal janr” (U.Jo‘raqulov) kabi nazariy atamalar bilan tilga olish hodisalari kuzatiladi. Hatto turli xamsalarga turlicha munosabat bildirish, xususan Nizomiy va Navoiyni xamsa janri asoschisi deb hisoblash kayfiyati ham mavjud. III. Savol: Sizningcha xamsa (xususan, Navoiy “Xamsa”si) janrmi yoki adabiy an’ana. PAG’ONALI SHARH USULI Topshiriq mazmuni Alisher Navoiyning “Hayrat ul-abror” dostonida shunday bayt bor: Xizrdin iblis erur a’mo kibi, Rost, zumurrad bila af’o kibi. [7-tom. 169-bet]. Baytni sharhlashga harakat qiling. 1-qadam. Bayt haqida mumiy tushuncha ifoda etiladi va daftarga yoziladi. 2-qadam. Notanish so’zlarning ma’nosi “Alisher Navoiy asarlarining izohli lug’ati” yordamida aniqlanadi. Xizr – rivoyatlarga ko ’ ra “ obi hayvon ” ni 74 Шоҳ Баҳром тинглаган ҳикоятлар, ўтказган кунлар ва қаср ранглари уйғунлиги

ichgan va qiyomatga qadar tirik bo ’ ladigan payg ’ ambar . U tabiat yashillik ramzi bo ’ lib , doimo yashil kiyimda bo ’ ladi . A ’ mo – ko ’ r , ko ’ zi ojiz . Af’o, af’iy – ilonning bir turi, nihoyatda tezkor va zaharli (rus. effa). So’zlar ma’nolari tushunib olingach bayt qayta sharhlanadi. Masalan: Iblis Xizrdan ko’r kabi bo’ladi, xuddi zumrad va af’o iloni kabi. 3-qadam. Dostonning nasriy bayonida keltirilgan baytning tabdili havola etiladi: Iblis tug‘ma ko‘r kabi Xizrni ko‘rmay o‘tib ketadi. Kiyimining zumrad rangi unga zaharli ilon bo‘lib tuyuladi [Alisher Navoiy. Hayrat ul-abror. –T.: 2006. 346-bet]. Savol: Sharh sizni qoniqtiradimi? Ikkinchi jumlani qanday tushundingiz? Nizomiy Ganjaviyning “Maxzan ul- asror” dostonida shunday bayt bor. Unda saroy oldidagi maysazor tasvirlanadi: Surmayi binanda chu nargis namosh, Savsan afiy, chu zumurrad giyosh. Mazmuni: Ochilib turgan nargis ko‘z uchun surma, Savsan af’iy (ilonning bir turi), maysalar esa zumradga o‘xshaydi . 4-qadam. O ’ylab ko’ring hozirgacha zumrad va af’iy haqida olgan ma’lumotlaringizga nima qo’shildi? 75 Шоҳ Баҳром тинглаган ҳикоятлар, ўтказган кунлар ва қаср ранглари уйғунлиги

Af’o – ko’r, uning ko’rligiga sabab zumrad (oldingi ma’lumot). U savsanga o’xshaydi, harakatsiz va ko’zi yo’q. Zumrad – yashil, ilonning ko’r bo’lishiga sabab (oldingi ma’lumot). U maysaga, yangi chiqqan o’tga o’xshatilgan (yangi ma’lumot). Nima uchun? 5 – qadam. Beruniy “Minerologiya” asarida bir arab shoirining baytini sharhlaydi. Unda “Nil daryosi zumraddan qo’rqqan af’iy ilondek oroldan aylanib o’tdi” degan mazmun ifodalangan edi. 6-qadam. Beruniy baytni sharhlash asnosida bir naqlni keltiradi. Bu naql Y.E.Bertelsning “Nizomiy” monografiyasida ham bor. Sizningcha u qanday mazmunda? Rivoyatga ko‘ra afiy iloni zumrad toshidan qo’rqar ekan va doim uni aylanib o’tishga harakat qilar ekan. Mabodo unga ko’zi tushib qolsa, shunchalik tikilib qolar ekanki, natijada ko’zi oqib tushadi. O’z navbatida, zumrad ham erib ketar ekan. XULOSA - YECHIM “Hayrat ul-abror” dostonidagi baytning to’g’ri tabdili: Unda Xizr (a.s.)ning yashil kiymlari zumradga (ilonga emas), Iblis esa ilonga qiyoslanmoqda. Demak baytning to‘g‘ri sharhi: Xizr (a.s.) butun tabiatni yashnatib ko‘zlarga quvonch, huzur bag‘ishlasa-da, Iblis unga tik qaray olmaydi. Zero zumrad ilonning ko‘zini oqizganidek, Xizrning yashil kiyimi ham Iblisning ko‘zini ko‘r qiladi. 76 Шоҳ Баҳром тинглаган ҳикоятлар, ўтказган кунлар ва қаср ранглари уйғунлиги

Ushbu topshiriq Keys-stadi sifatida taqdim etilishi ham mumkin. 77 Шоҳ Баҳром тинглаган ҳикоятлар, ўтказган кунлар ва қаср ранглари уйғунлиги

1 - тарқатма ALISHER NAVOIY IJODINING O‘RGANILISHI (TOIFALASH JADVALI) 2 - tarqatmaAlisher Navoiy ijodining o‘rganilishi Alisher Navoiyning o‘z asarlaridagi ma’lumotlarAlisher Navoiyning o‘z asarlaridagi ma’lumotlar Zamondoshlarinng asarlarida keltirilgan ma’lumotlarZamondoshlarinng asarlarida keltirilgan ma’lumotlar X VI - X I X asrlardagi tazkira, lug‘at, tarixiy va badiiy asarlarX VI - X I X asrlardagi tazkira, lug‘at, tarixiy va badiiy asarlar Navoiy ijodining ilmiy mezonlar asosida o‘rganilishi асарларNavoiy ijodining ilmiy mezonlar asosida o‘rganilishi асарлар Navoiy ijodining G‘arbda o‘rganilishiNavoiy ijodining G‘arbda o‘rganilishi 1. Ijtimoiy faoliyati: “Vaqfiya”, “Munshaot” 2. SHaxsiy hayoti: “ Majolisu-n-nafois”, “Xamsa”, “Munojot”, “Xazoyinu-l-maoniy” 3. Ba’zi asarlarining yozilishi tarixi: “Muhokamatu-l- lug‘atayn”, “Xamsatu- l-mutahayyirin”, “Holoti Sayyid Hasan Ardasher” Abdurazzoq Samarqandiy: “Matla’i sa’dayn va majmai bahrayn” , Muhammad ibn Xovandshoh Mirxond: “Ravzatu-s-safo”, Davlatshoh Samarqandiy:“Tazkiratu- sh-shuaro”, Muiniddin Muhammad al-Zamjiy al- Isfizoriy: “Ravzatu-l- jinnat”, “ G‘iyosiddin Humomiddin Xondamir: “Xulosatu-l-axbor”, “Habibu-s-siyar”, “Makorimu-l-axloq”, Zayniddin Vosifiy: “Badoe’u-l-vaqoe’”, Husayn Boyqaro: “Risola”, Abdulloh Hotifiy: “Layli va Majnun”, Husayn Voiz Koshifiy: “Javohiru-t- tafsir”, Atoulloh Asiliy: “Ravzatu-l-ahbob”, SHamsiddin Muhammad Badaxshiy: “Risolai muammo” Lutf Alibek Ozar “Otashkadai Ozariy”, Som Mirzo Safaviy: “Tuhfai Somiy”, Rizoqulixon Hidoyat: “Majmu’au-l- fusaho”, Faxriy Hirotiy: “Latoifnoma”, Mirzo Haydar: “Tarixi Rashidiy” Zahiriddin Muhammad Bobur: “Boburnoma”, “Badoe’u-l-lug‘at”, “Lug‘ati Navoiy”, Aloyi binni Muhibiy: “Al lug‘atu-n-Navoiyat va-l- istishhodat ul chig‘atoiyat”, Mirzo Maxdiyxon: “Mabonu-l- lug‘at”, Fath Ali Kojariy: “Lug‘oti atrokiya”, Muhammad Xoksor: “Muntaxabu-l-lug‘at”, SHayx Sulaymon Buxoriy: “Lug‘ati chig‘atoyi va turki usmoniy”, Husayniy: “Badoe’u-s-sanoe’” Ahliy Sheroziy: “Kulliyoti Ahliy Sheroziy”, “Abushqa” lug‘ati Istiqlolgacha bo‘lgan davrda: Abdurauf Fitrat: “Navoiyning forsiy shoirlig‘i ham uning forsiy devoni to‘g‘risida”), “Farhodu SHirin” dostoni to‘g‘risida”, “Xamsa”ning qisqartirilgan varianti , Olim SHarafiddinov: “Alisher Navoiy”, M.SHayxzoda: “Genial shoir”, V.Abdullaev: “Navoiyning Samarqanddagi hayoti va faoliyati haqida”, A.Borovkov, .E.Bertels, H.Olimjon, X.Zarif, O.Usmonov, M.SHayxzoda va boshqa olimlarning ilmiy maqolalarini o‘z ichiga olgan to‘plam: “Rodonachalnik uzbekskoy literaturы” Xristofor Tabriziy (1557), Sitsishvili (X VII asr), Artoleme d’Erbelo (1697), Silvestre de Sasi, Katrmer (1841), I.N.Beryozin, V.V.Velyaminov (1868) Pave de Kurteyl , X.Purgshtall (1818), P.Savelev (1835), M.Nikitskiy (1856), M.Belen (1868) E.Bloshe, L.Buva (1926-27), E.Braun (1920), V.Bartold, E.E.Bertels, A.Kurella. Bugungi kunda B.Haynkele, K.SHuning, YU.Paul, M.Kirhner, Z.Klaynmihel, E.Taube M.Sabtelni, V.Feldmen, D.Genchturk, D.Devin, K.Adaxl, G.Dik tadqiqotlari. Шоҳ Баҳром тинглаган ҳикоятлар, ўтказган кунлар ва қаср ранглари уйғунлиги552C041F 09 01 01 542C0428 09 01 29 01 01 5D2C042139373B 4A413B 09 01 03 03 01 02 09 02 26 04 29 0F 01 41 33 05 29 3705 25 63 01 01 01 36 01 63 01 63 29 30 14 01 33 320B 10 09 67 01 29 33 63 1C1605 01 63 36 320D26160858 01 01 2604 03 04 34 29 03 01 29 01 33 01 1605 01 02 02 01 1F 40 02 35 1C0D0805 161204 14 33 14 01 1804 3C 01 29 05 01 33 0C0B 02 63 3C 29 260D05 04 04 01 1622 0F 651E5B5B23662A0933 650F 40 090B 15273D 33 30 371F0A 40 651E2C2B2C6609 62 30 2A090F 651E2C1E2C662A0962 651E2C1D5B662A0929 651E2C5B2B662A0929 651E2C2B2C66093D 67 3D 40 3D 02 32161316121304 321F63 30 29 36 3D 29 40 41 41 3E

2 - tarqatma 3- tarqatma 79 Шоҳ Баҳром тинглаган ҳикоятлар, ўтказган кунлар ва қаср ранглари уйғунлигиYurtimizda navoiyshunoslikning shakllanishi va taraqqiyoti Abdurauf Fitrat: “Navoiyning forsiy shoirlig‘i ham uning forsiy devoni to‘g‘risida” (“Maorif va o‘qitg‘uchi” jurn., 1925), “Farhodu SHirin” dostoni to‘g‘risida” (“Alanga” jurn., 1930) . “Xamsa”ning qisqartirilgan varianti (Sadriddin Ayniy, 1939). Olim Sharafiddinov: “Alisher Navoiy”, 1939. M.Shayxzoda: “Genial shoir”, 1940. V.Abdullaev: “Navoiyning Samarqanddagi hayoti va faoliyati haqida, 1940. A.Borovkov, E.E.Bertels, H.Olimjon, X.Zarif, O.Usmonov, M.Shayxzoda va boshqa olimlarning ilmiy maqolalarini o‘z ichiga olgan to‘plam: “Rodonachalnik uzbekskoy literaturы”, 1940. “ Xamsa”ning mukammal nashri (Porso SHamsiev, 1960), “Xazoyinu-l-maoniy”ning akademik nashri (Hamid Sulaymonov, 1959-60), Alisher Navoiy “Asarlar”i 15 tomligi, “Alisher Navoiy:1441-1501 yil. Adabiyotlar ko‘rsatkichi” (1991). 20 jildlik “Mukammal asarlar to‘plami” ( 1987-2003). P.Shamsiev, N.Mallaev, V.Zohidov, I.Sulton, H.Sulaymonov, A.Qayumov, S.G‘anieva, A.Rustamov, A.Hayitmetov, A.Abdug‘afurov, S.Erkinov, B.Valixo‘jaev, Y.Ishoqov, N.Komilov, R.Vohidov, M.Hakimov, L.Zohidov kabi olimlar navoiyshunoslik taraqqiyotiga alohida hissa qo‘shdilar. Tadqiqotlar: I.Haqqulov: “Tasavvuf va she’riyat” 1991. S.Hasanov: “Navoiyning etti tuhfasi”, 1991. M.Muhiddinov: “Ikki olam yog‘dusi”, 1991. H.Qudratullaev: “Alisher Navoiyning adabiy-estetik qarashlari”, 1991. A.Hayitmetov: “Navoiyxonlik suhbatlari”, 1993 “Temuriylar davri o‘zbek adabiyoti”, 1996. A.Abdug‘afurov: “Buyuk beshlik saboqlari”, 1995. R.Vohidov: “Alisher Navoiyning ijod maktabi”, 1994 “Alisher Navoiy va ilohiyot”, 1994. N.Komilov: “Tasavvuf”, 1996, 2009. “Ma’nolar olamiga safar”, S.Olimov: “Naqshband va Navoiy”, 1996. N.Jumaev: “Satrlar silsilasidagi sehr”, 1996. A.Hojiahmedov: “Navoiy aruzi nafosati”, 2006. A.Qayumov: “Dilkusho takrorlar va ruhafzo ash’orlar”. Sh.Sirojiddinov: “Alisher Navoiy: manbalarning qiyosiy tipologik, tekstologik tahlili”, 2011. Dissertatsion ishlar: M.Hamidova: “Alisher Navoiy “Saddi Iskandariy” dostonining ilmiy-tanqidiy matni va matniy tadqiqi” (1994), M.Muhiddinov: “Alisher Navoiy va uning salaflari ijodida inson konsepsiyasi”(“Xamsa”larning birinchi dostoni asosida, 1995), Q.Ergashev: “O‘zbek nasrida insho” (Navoiyning “Munshaot”i misolida, 1996), M.Akbarova: “Alisher Navoiy g‘azallarida qofiya” (1997), A.Erkinov: “Alisher Navoiy “Xamsa”si talqinining XV-XX asr manbalari” (1998), K.Mullaxo‘jaeva: “Alisher Navoiy g‘azaliyotida tasavvufiy timsol va badiiy san’atlar uyg‘unligi: “Badoe’ ul- bidoya” devoni misolida”,(2005), S.O‘tanova: “Alisher Navoiy g‘azaliyotida rang simvolikasi” (2007), Z.Mamadalieva: “Alisher Navoiyning “Lison ut-tayr” dostonidagi ramziy obrazlar tizimi” (2011) .Istiqlolgacha bo‘lgan davr navoiyshunosligiIstiqlolgacha bo‘lgan davr navoiyshunosligi Istiqlol davri navoiyshunosligiIstiqlol davri navoiyshunosligi09 02 161204 25 6501 0C0B 01 1E2E2F2D1F09 0C0B 63 0D03 01 09 01 0F 1E2E2B2D662A0901 33 14 1A0D170805 09 242D09 14 09 1E2E2C2331242D2D1D661F09 40 33 33 681F40 120B 04 22 371F63 33 01 0A 01 0B 1E2E2E5B1F09 01 1E2E2E2B2A09 0C0B 02 01 01 14 09 1C 09 01 14 05 150D05 650A 01 01 651E2E2E2C662A09 14 2604 13170B 01 0D26080B 1F

3-tarqatma 80 Шоҳ Баҳром тинглаган ҳикоятлар, ўтказган кунлар ва қаср ранглари уйғунлигиNizomiy Ganjaviyning “Panj ganj” dostonlar turkumi 1. «Maxzan ul-asror» (1176) 2. «Xusrav va Shirin» (1181-82) 3. «Layli va Majnun» (1188) 4. «Haft paykar» (1196) 5. « Iskandarnoma » (1206) Alisher Navoiy “Xamsa”si (1483-1484) “ Hayrat ul-abror” “ Farhod va Shirin” “ Layli va Majnun” “ Sab’ayi sayyor” “ Saddi Iskandariy”. Abdibek Sheroziy “Xamsa”lari Birinchi “Xamsa” 1 . “Mazhar ul-asror” 2. “Jomi Jamshediy” 3. “Majnun va Layli” 4. “Haft axtar” 5. “Oinai Iskandariy” Ikkinchi “Xamsa” “ Javhari fard”, “Daftari dard”, “Firdavs ul-orifin”, “Anvori tajalli”, “Xazoini malakut”. Uchinchi “Xamsa” “ Ravzat us-sifot”, “Davxat al-azhor” , “Jannat al- asmor” , “Ziynat al-avroq”, “Sahifat al-ixlos”AN’ANAGA IZDOSHLIK Xusrav Dehlaviy “Xamsa”si (1299-2001) 1. «Matla’ ul-anvor», 2. «Shirin va Xusrav» 3. «Majnun va Layli», 4. «Oinai Iskandariy» 5. «Hasht bihisht». AN’ANANI SINDIRISH Xoju Kirmoniy “Xamsa”si (1332-1345) 1. «Ravzat ul-anvor» (1342-43) 2. «Gul va Navro‘z» (1341-42) 3. «Gavharnoma» (1345) 4. «Kamolnoma» ( 1343) 5. «Humay va Humoyun» (1332). AN’ANAGA QISMAN IZDOSHLIK Ashraf “Xamsa”si (1428-1444) 1. “Минҳож ул-аброр” “ Риёз ул-ошиқин” “ Ишқнома” “ Ҳафт авранг” “ Зафарнома” Abdurahmon Jomiy xamsa (sab’a)si (1481 - 84) , (14 6 8 -1486) 1. “Туҳфат ул-аҳрор” (1481) 2. “Субҳат ул-аброр” (1482) 3. “Юсуф ва Зулайҳо” (1483) 4. “Лайли ва Мажнун” (1484) 5 . “Хирадномаи Искандари” (1484) 6. "Solomon va Absol" (1480) 7. "Silsilat uz-zahab" (1468-1486).1D 2A 42 343101 4502 010101 3A3101 452E05 01 403101 4502 0101 133101 451E 143101 452C 27 2A 42 343101 4547 01 3A3101453F 40310101453F 1331014548 143101452C 1D 27 42 343101 294A 01 29 52 29 56 29 57 29 5B

XIV-XVI ASRLAR (TEMURIYLAR DAVRI)DA XAMSANAVISLIK AN’ANASI 4-tarqatma To‘liq “Xamsa” mualliflari Noto‘liq “Xamsa” mualliflari Ayrim dostonlarga nazira yozgan mualliflar “ Maxzan ul-asror” tipidagi asarlar “ Layli va Majnun” tipidagi asarlar “Xusrav va Shirin”  Jamoliy “Xamsa” ( 1402-1417 ) 1. “Tuhfat ul-abror” 2. “Mehru Nigor” 3. “Mahzun va Mahbub” 4. “Haft avrang” 5. ( Nomi ma’lum emas)  Ashraf Marog‘aviy “Xamsa”(1428-1444) 1. “Minhoj ul-abror” 2. “Riyoz ul-oshiqin” 3. “Ishqnoma” 4. “Haft avrang” 5. “Zafarnoma”  Abdurahmon Jomiy “Xamsa”(1481 - 84): 1. “Tuhfat ul-ahror” 2. “Subhat ul-abror” 3. “Yusuf va Zulayho” 4. “Layli va Majnun” 5. “Xiradnomai Iskandariy”  Alisher Navoiy  Salmon Sovajiy 1. “Jamshed va Xurshed” 2. “Firoqnoma”  Haydar Xorazmiy 1. “ Maxzan ul asror” 2. “ Gul va Navro‘z”.  Kotibi Turshiziy 1. “Gulshan ul-abror” 2. “Layli va Majnun” 3. “Bahrom va Gulandom”  Abdulloh Hotifiy 1. “Layli va Majnun”. 2. “Shirin va Xusrav” 3. “Haft manzar” , 4. “Temurnoma”  Badriddin Hiloliy 1. “Sifat ul-oshiqin” 2. “Layli va Majnun”  Shahobiddin Jomiy  Osafiy Hiraviy  Nargisiy  G‘iyosiddin Sabzavoriy  Fosih Rumiy  Sayyid Qosimiy  Poshshoxoja “Maqsad ul-atvor”  Shayxim Suhayliy  Ali Ohiy  Xoja Imod Loriy  Xoja Hasan Xizrshoh  Zave Qozisi  Poshshoxoja  Vahshiy Bafqiy “Farhod va Shirin” 81 Шоҳ Баҳром тинглаган ҳикоятлар, ўтказган кунлар ва қаср ранглари уйғунлиги

1. “Layli va Majnun” 2. “ Xusrav va Shirin ” 5-tarqatma SWOT texnologiyasi 82 Шоҳ Баҳром тинглаган ҳикоятлар, ўтказган кунлар ва қаср ранглари уйғунлигиALISHER NAVOIY “XUSRAV VA SHIRIN” SUJETI HAQIDAYUTUQ Emas oson bu maydon ichra turmoq, Nizomiy panjasig’a panja urmoq. Kerak sher oldida ham sheri jangi, Agar sher o’lmasa, bore palangi, TAHDID Navoiy “Tarixi muluki Ajam”da Xusrav haqida yozadi «... agarchi Shirindek olamda nodirasi bor erdi, vale Farhoddek ham olam ajubasi raqibi bor erdikim, ishq va niyoz atrofidin bovujudi Xusravdek podshoh ko’ngli Farhodqa mayl qilib, iltifot va tarahhum zohir qildi. Va ani bilib Xusrav rashkdin makr bila Farhod qatlig’a bois bo’ldi»IMKONIYAT Burun jam` et nekim bo’lg’ay tavorix, Borida ista bu farxunda tarix. Topilg’ay shoyad andog’ bir necha ko’z, So’z aytur elg’a ul yon tushmagan so’z. Ani nazm etki tarhing toza bo’lg’ay, Ulusqa mayli beandoza bo’lg’ay. Topildi oncha so’zkim, komim erdi, Quyuldi oncha maykim jomim erdi. KAMCHILIK Vale chekkanlar ushbu jomdin roh, Sarosar bo’ldilar Xusravg’a maddoh. Topib gah Maryam og’ushida orom, Shakar halvosidin gohi olib kom. Bo’lib Shiring’a oshiq podshahvor, Goh ul mahbub o’lub, gohi parastor. Yaqindurkim bu shohi nozparvard, Erur dardu balo oyinidin fard.1D 2D2F 281A

“САБЪАИ САЙЁР” ДОСТОНИНИНГ ТУЗИЛИШИ, ҲИКОЯТЛАР ТАҲЛИЛИ 6-tarqatma “Сабъаи сайёр” достони таркибий тузилиши 83“Сабаъи сайёр” достони 38 боб, 5002 байт Кириш – муқаддима 11 боб 1-4-боблар – ҳамд, наът, муножот, Расулуллоҳ с.а.в. мадҳи, Меърож туни таърифи 5-7-боблар – сўз таърифи, Низомий Ганжавий, Хусрав Деҳлавий, Абдураҳмон Жомий мадҳи 8-бобда Навоий салафларига мулоҳаза билдиради. Улар шоҳ Баҳром образини тасвирлашда уч хато қилганлар деб 1.Дарду ғам тасвирига аҳамият берилмагани 2.Мастлик ва ғафлатдаги шоҳга етти канизнинг эртак 3.Қаҳрамон сифатида нодон кишининг олинганлиги Шоҳ Баҳром Дилоромга ошиқ бўлиб, унга етишади, лекин мастлик ва ғазаб устида ундан воз кечади. Ҳушига келгач, ёнида Дилором йўқлигини кўриб, дарду ғамга ғарқ бўлади. Унинг дардига даво топиш учун 7 қасрда 7 кун 7 Шоҳ Баҳром тинглаган ҳикоятлар, ўтказган кунлар ва қаср ранглари уйғунлиги Шанба, ҳомийси Зуҳал, қора қаср, Фаррух ва Ахий ҳикояти Якшанба, ҳомийси Қуёш, сариқ қаср, Зайд Заҳҳоб ҳақидаги ҳикоят Душанба, ҳомийси ой, яшил қаср, Саъд ҳақидаги ҳикоят Сешанба, ҳомийси Миррих, қизил қаср, Жуна ва Масъуд ҳақидаги ҳикоятСешанба, ҳомийси Миррих, қизил қаср, Жуна ва Масъуд ҳақидаги ҳикоятЧоршанба, ҳомийси Уторид, мовий қаср, Меҳр ва Суҳайл ҳақидаги ҳикоят Пайшанба, ҳомийси Муштарий, сандал (жигарранг) қаср, Муқбил ва Мудбир ҳикоясиПайшанба, ҳомийси Муштарий, сандал (жигарранг) қаср, Муқбил ва Мудбир ҳикояси Жума , ҳомийси Зуҳра, оқ қаср, хоразмлик мусофирнинг Дилором ҳақидаги ҳикояси Дилоромни топган шоҳ яна айшу ишратга берилади, кўнгилхушлик учун овга чиқиб, минглаб ҳайвон ва қушларни ўлдиради, уларнинг қони шоҳ Баҳром қароргоҳи тагидаги ботқоқликнинг очилиб кетишига сабаб бўлади ва Баҳромни аркони давлати билан ер ютади 9-11-боблар Султон Ҳусайн Бойқаро, Ҳадичабегим мадҳи ва шоҳ Баҳром тарихи Ошиқлик ва шоҳлиқ бир-бирига мувофиқ эмас, шоҳ ишқида собит туролмади, ишқ шартларини адо этмади, натижада гуноҳлар қилиб, Аллоҳ тажаллийси бўлган табиатга зарар етказгани учун жазоланди 01 0302 15 6E0607 76 8F0207 0302 08 14 030615

UMUMIY XULOSALAR Milliy Istiqlolning dastlabki kunlaridan boshlab xalq ma’naviy salohiyatin i yuksaltirish davlat miqiyosidagi eng ustuvor vazifa sifatida belgilab olindi. Buning uchun ta’lim tizimini tubdan isloh qilish, ta’lim tо‘g‘risidagi qonun c hilikni qayta ishlab chiqish, “Kadrlar tayyorlash” ning milliy dasturi ni yaratish kabi strategik vazifalar kun tartibiga qo‘yildi. Bugungi kunda mazkur dastur talablarini amalga oshirish , yuksak intellekt va mustahkam ma’naviy poydevorga ega bo‘lgan avlodni tarbiyalab voyaga yetkazish ga jiddiy e’tibor qaratilmoqda. Ayniqsa, milliy til va milliy adabiyotning о‘qitilishi bilan bog‘liq kechiktirib bо‘lmaydigan masalalarni alohida ta’kidlash о‘rinlidir. Shu jihatdan ming yillik tarixga ega bo‘lgan sharqona ta’lim-tarbiya qadriyatlarini saqlab qolgan holda, so‘nggi bir necha asr davomida muttasil taraqqiy etib kelayotgan g‘arb davlatlari ta’lim tizimidagi yutuqlar, qo‘lga kiritilgan natija va joriy etilayotgan innovatsiyalar dan chetda qolmaslik, ulardan foydalangan holda milliy ta’lim tizimimizning samaradorligi va raqobatbardoshligini yanada oshirish eng muhim vazifalardan ekanligi hech kim uchun sir emas . Bugungi talaba uchun ma’lumot berish va ma’lumot olishning o‘zi kifoya emas, albatta. Binobarin “Alisher Navoiy “Xamsa”sining yaratilishi” modulini o‘qitishda ham ustuvor yo‘nalishlarni aniq belgilab olish, ilg‘or xorijiy tajribalardan unumli foydalanish muhim ahamiyat kasb etadi. Zero hazrat Navoiy me’rosining haqiqiy vorislari sifatida mamlakatimiz yoshlari, filolog va adabiyotshunos mutaxassislari bu borada – navoiyshunoslik borasida raqobatbardosh kadrlar bo‘lib yetishishi modulni o‘qitishdan ko‘zlangan asosiy maqsaddir. Xamsa navislik tarixi va Alisher Navoiy “Xamsa”sining yaratilishi masalasi navoiyshunoslik ilmi hamda “Filologiya va tillarni o‘qitish” ta’lim yo‘nalishi o‘quv rejasiga kiritilgan “Navoiyshunoslik” fanining eng murakkab va muhim tarkibiy qismlaridan biridir. Ayni kunlarga qadar dunyoning turli ilmiy markazlarida jiddiy izlanishlar doirasida tadqiq etilayotgan mazkur

masalani ta’lim jarayonida o‘rganish va o‘rgatish pedagog- tadqiqotchidan alohida mas’uliyat, nazariy bilimlar majmui va amaliy ko‘nikmalarni talab etadi. Navoiyshunoslikning hudud va chegarasiz geografiyasi, dunyoning beshta mamlakatida hazrat xotirasi uchun haykal o‘rnatilganligi bobokalonimizning nafaqat millat, balki butun insoniyat oldidagi buyuk xizmatlarining yuksak e’tirofidir. Binobarin, dunyoning turli chekkalarida Alisher Navoiy hayoti va adabiy merosi, xususan “Xamsa”dek inson tafakkurining cheksiz qirralaridan guvohlik beruvchi monumental asar tadqiqi va ta’limi bilan bog‘liq erishilgan natijalar yutuqlar va ilg‘or tajribalardan bahramand bo‘lish, o‘z navbatida, navoiyshunoslikning tom ma’nodagi markazi bo‘lgan mamlakatimiz ilmiy jamoatchiligi tomonidan erishilgan yutuqlardan dunyo ahlini bahramand etish bugungi kunning dolzarb va ustuvor vazifalaridandir. Ushbu bitiruv loyiha ishida “Navoiyshunoslik” fani doirasidagi “Alisher Navoiy “Xamsa”sining yaratilishi” modulini o‘qitishning zarurati, ustuvor yo‘nalishlari, zamonaviy talablari, imkoniyat va istiqbollari haqida imkon qadar to‘laqonli tasavvur hosil qilishga yordam beradigan o‘quv-didaktik va metodik tizimni yaratish maqsad qilingan edi. Kuzatishlar natijasi shuni ko‘rsatadiki, xamsanavislik Sharq mumtoz adabiyotining eng murakkab va yirik adabiy an’analaridan biri. Uning tarixi, taraqqiyoti, Navoiy ijodidagi “takmili” masalasini Hazrat hayoti va adabiy merosi tizimida o‘qitish ahamiyatini inkor etmagan holda, alohida modul sifatida o‘rganish va o‘rgatish yanada samaraliroq natijalarga erishish omili bo‘lishi mumkin. “Alisher Navoiy “Xamsa”sining yaratilishi” modulini o‘qitishning to‘laqonli didaktik va metodik ta’minotini yaratish uchun birgina “O‘zbek adabiyoti tarixi” fani doirasida chegaralanish kutilgan natijaga olib kelmaydi. Masalaga innovatsion yondashuv ushbu muammoni adabiyot nazariyasi, jahon, xususan, fors-tojik adabiyoti tarixi, Sharq xalqlari tarixi, dinshunoslik, tasavvuf nazariyasi va amaliyoti kabi turdosh va turdosh bo‘lmagan fanlar bilan aloqadorlikda shakllantirilgan modul asosida o‘qitish maqsadga muvofiq. Uning didaktik ta’minotini, xususan, nazorat 85

materiallarida ham buni inobatga olish (jumladan, giterogen test va topshiriqlardan foydalanish) muhim ahamiyat kasb etadi. Alisher Navoiy “Xamsa”sining yaratilishi” modulini o‘qitishda zamonaviy innovatsion va pedagogik texnologiyalardan foydalanish imkoniyatlari chegaralanmagan. Biroq barcha texnologiyalar oxir-oqibatda eng asosiy maqsad – matnni o’qiy olish, tushunish, tahlil va talqin etish ko’nikmasini sakllantirishga xizmat qilmog’i lozim. Alisher Navoiy adabiy merosi, xususan, “Xamsa” kabi monumental asarlarni o’qitishda muayyan bir muammoni bir necha ta’lim texnologiyalarini birgalikda, ketma-ket qo’llash ham ta’lim samaradirligiga xizmat qiladi. Jumladan “Xamsa”ga nisbatan qo’llanadigan “dostonlar majmui”, “an’ana”, “janr”, “turkum”, “superjanr”, “universal janr” kabi atamalar mohiyati, asosli yoki asossiz ekanligi, kuchli va kuchsiz jihatlari, oddiy qilib aytganda, qaysi biri to’g’ri degan savolning javobini topish uchun dastlab BBB, so’ngra klaster, keys-stadi va SWOD texnologiyalarini uyg’unlikda qo’llash mumkin. 86

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI I. Siyosiy va mafkuraviy adabiyotlar 1. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat - e ngilmas kuch. – T . : Ma’naviyat, 2008. 2. Karimov I.A. Adabiyotga e ’ tibor - ma ’ naviyatga, kelajakka e ’ tibor.- Toshkent: O‘zbekiston, 2009. 3. O‘zbekiston Respublikasining «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» // Barkamol avlod - O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. - Toshkent: Sharq, 1997. 4. Milliy istiqlol g‘oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar. - T.: Yangi avlod, 2001. - 184 b. II. Ilmiy adabiyotlar 5. Abduraxmonov A. Qadimgi turkiy adabiyot. – Sam.: SamDU nashri, 2004. 6. Abdug‘afurov A. Buyuk beshlik saboqlari. - T.:, 1995. 7 . Adabiyotshunosl ik terminlari lug‘ati (N.Mallaev tahriri ostida). – T.: O‘qituvchi, 1967. 8. Адабиёти форсу тожик дар асрҳои XII-XIV. – Душанбе : Дониш , 1983. 9. Alisher Navoiy «Xamsa»si. Tadqiqotlar. – T.: Fan, 1986. 10. Alisher Navoiy asarlari tilining izohlilug‘ati. 1-4-tomlar. – T., 1983-85. 11. Alisher Navoiy va ijod saboqlari. – T. : Fan, 1981. 1 2 . Bertels E.E. Navoiy (Rus tilidan I.Mirzaev tarjimasi). – T: Tafakkur qanoti, 2015. 13. Bertel’s E.E. Izbrannыe trudы. Nava i i Jami. – M.: Nauka, 1965. 14. Valix o‘ jaev B. O‘ zbek adabiyoti tarixi (O‘quv qo‘llanma). II q ism. – Sam.: SamDU nashri, 2002. 15. Valix o‘ jaev B. Valixo‘jaev B.N. Xamsa takmili. Alisher Navoiy «Xamsa»si. Tadqiqotlar. -T.: Fan, 1986. 81-89 b. 1 6 . Valixo`jayev B. Mumtoz siymolar. -T.: A.Qodiriy, 2002. 17. Vohidov R ., Eshonqulov H. O‘zbek mumtoz adabiyoti tarixi (O‘quv qo‘llanma) –T.: Yangi asr, 2006. 18. Yo‘ldoshev Q. va boshq. Adabiyot o‘qitish metodikasi. – T.: O‘qituvchi, 1994. 19. Jo‘raqulov U. Nazariy poetika masalalari. – Toshkent: Gafur G‘ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2015. 126-132-betlar. 87

20. Ishmuhammedov R., Yuldashev M. Ta’lim va tarbiyada innovatsion pedagogik texnologiyalar. –Toshkent: Nihol, 2013. 21. Karomatov H. Qur’on va o‘zbek adabiyoti. – Toshkent, 1996. 22. Komilov N. Tasavvuf yoki komil inson axloqi. - Toshkent: YOzuvchi, 1996. 23. Komilov N. Xizr chashmasi. –T . : Ma’naviyat, 2005. 24. Ma’naviyat Yulduzlari. – Toshkent: Xalq merosi, 2001. 25. Muhiddinov M. Komil inson – adabiyot ideali. – Toshkent: Fan, 2005. 26. Muhiddinov M. Nurli qalblar gulshani. – Toshkent: Fan, 2006. 27. Salohiy D. Navoiy nazmiyoti (O‘quv qo‘llanma). – Toshkent, 2012. 28. Sayidahmedov N., Indiaminov H. Pedagogik mahorat va pedagogic texnologiya. – T.: Fan va texnologiya, 2014. 29. Sirojiddinov Sh. Alisher Navoiy: manbalarning qiyosiy-tipologik, tekstologik tahlili. – T.: Akademnashr, 2011. 30. Tohirov S. «Saddi Iskandariy» dostonidagi bir bayt haqida mulohazalar . Yosh sharqshunoslarning akademik U.Karimov nomida gi X ilmiy-amaliy konferensiyasi tezislari. – Toshkent, 2013. 174-178-betlar. 31. Tohirov S. O‘zbek she’riyatida aruz . - Samarqand: SamDU nashri, 2010. 32. Tohirov S. Alisher Navoiy «Xamsa»sini o‘rganish muammolari. // «Alisher Navoiy ijodini o‘rganishda ilmiy maktablarning o‘rni (Ilmiy-nazariy konferensiya materiallari) – Sam.: SamDU nashri, 2012. 50-52-b. 33. To‘xliyev B. Adabiyot o‘qitish metodikasi. – T. Yangi asr avlodi, 2007. 34. Yusupova D. O‘zbek mumtoz va milliy uyg‘onish adabiyoti (Alisher Navoiy davri). O‘quv qo‘llanma. –T.: Tamaddun, 2016. 35. Xidirnazarov S. Poema «Xayrat al-abror» («Smyatenie pravedn ы x») Alishera Navoi. Problem ы tipologii i poeticheskoy arxitektoniki. Avtor. kond. nauk. – Tashkent, 1990. 36. O‘zbek adabiyoti tarixi. 5 tomlik. 2-tom. – T.: Fan, 1974. 37. Qayumov A. «Hayrat ul-abror» talqini. - T., 1977. 3 8 . Qayumov A. «Saddi Iskandariy». – T. : Badiiy adabiyot, 1991. 88

39. Qur’oni karim (O‘zbekcha izohli tarjima. Tarjima va izohlar muallifi A.Mansur). – T.: Cho‘lpon, 1992. 40. Hayitmetov A. Navoiyxonlik suhbatlari. - T.: Fan, 1993. 41. Hayitmetov A. «Xamsa»da islom nuri. - T.: Fan, 1998. III . Adabiy manbalar 42. Alisher Navoiy: qomusiy lug‘at. 1-2-jildlar /Mas'ul muharrir Sh.Sirojiddinov. – T.: Sharq, 2016. 43. Alisher Navoiy. MAT. 20 tomlik. 7-tom. Hayrat ul-abror . – T.: Fan, 1991. 44. Alisher Navoiy. MAT. 20 tomlik. 8-tom. Farhod va Shirin . – T.: Fan, 1991. 45. Alisher Navoiy. MAT. 20 tomlik. 9-tom. Layli va Majnun . – T.: Fan, 1992. 46. Alisher Navoiy. MAT. 20 tomlik. 10-tom. Sab’ayi sayyor . – T.: Fan, 1992. 47. Alisher Navoiy. MAT. 20 tomlik. 11-tom. Saddi Iskandariy . – T.: Fan, 1993. 48. Alisher Navoiy. MAT. 20 tomlik. 16-tom. Muhokamat… – T.: Fan, 1996. 49. Alisher Navoiy . Hayrat ul-abror . – Toshkent : G‘ . G‘ulom nomidagi nashriyot- matbaa ijodiy uyi , 2006. 50. Alisher Navoiy . Sab’ayi sayyor. – Toshkent : G‘ . G‘ulom nomidagi nashriyot- matbaa ijodiy uyi , 2006. 51. Alisher Navoiy . Saddi Iskandariy. – Toshkent : G‘ . G‘ulom nomidagi nashriyot- matbaa ijodiy uyi , 2006. 52. Amir Xusravi Dehlavi. Osori muntaxab. Jildi yako‘m. Oinai Iskandariy . – Dushanbe: Irfon, 1971. 7-230-sah. 53. Nizomii Ganjavi. Kulliyot. Jildi panjo‘m . “ Maxzan ul - asror ”. (Nashrga tayyorlovchi Z.Ahroriy). – Dushanbe: Irfon, 198 4 . 52. O‘zbek mumtoz adabiyoti namunalari. – T.: Fan, 2003. 196-223-betlar. IV Internet manzillar va saytlar 1. www.ziyouz.uz 2. www.turkicstudies.ru 3. www.oriyentalstudiyes.ru 4. www.e-adabiyot.uz 5. Ziyonet-kutubxona 89

Похожие

“Badiiy obraz, xarakter, tip” modulini o‘qitishda o’yin texnologiyalaridan foydalanish

Alisher Navoiy lirikasi modulini o’qitishda interfaol metodlardan foydalanish

Syujet va uning unsurlari” modulini o‘qitishda interfaol ta’lim texnologiyalaridan foydalanish

Alisher Navoiy lirikasi” modulini o`qitishda interfaol metodlardan foydalanish”

Alisher Navoiyning “Hayrat ul-abror” dostonini o’rganishda interfaol metodlardan foydalanish