Ildam kaltakesakning tuzilishi, ko‘payishi va rivojlanishi. 7- sinf - Зоология - Учебники (по школьные предметы)

Ildam kaltakesakning tuzilishi, ko‘payishi va rivojlanishi. 7- sinf

Загружено в:

08.10.2019

Скачано:

0

Размер:

5678.94921875 KB

38-§. Ildam kaltakesakning tuzilishi, ko‘payishi va rivojlanishi 7-sinf zoologiya darsligi asosida. 2017.

• Yashash muhiti va tashqi tuzilishi. Ildam kaltakesak O‘rta Osiyoning cho‘l va tog‘oldi mintaqalarida tarqalgan. Terisi kulrang yoki yashil-kulrang tusda bo‘lganligi tufayli uni o‘tlar orasida yirtqich hayvonlar yaxshi payqamaydi. Ular juft-juft bo‘lib yashaydi, turli hasharotlar bilan oziqlanadi. • Ildam kaltakesakning uzunligi dumi bilan birga 15–20 sm ga yetadi. Konussimon boshi harakatchan, qisqa bo‘yni orqali tanasiga birikkan. Tumshug‘ining uchida ikkita burun teshigi, undan orqaroqda – boshining ikki yonida ko‘zlari joylashgan. Ko‘zida yuqori va pastki qovoqlari bilan birga yupqa pardaga o‘xshash pirpiraydigan uchinchi qovog‘i ham bo‘ladi. Dam-badam ochilib va yopilib turadigan bu uchinchi qovoq kaltakesak ko‘zini doimo namlab turadi. Ko‘zlaridan orqaroqda joylashgan doirasimon nog‘ora parda tashqi quloq teshigini yopib turadi. Kaltakesak juda yaxshi eshitadi. Hatto hasharotlar o‘rma layotganda chiqadigan tovushni ham sezadi. Kaltakesak ning tili tuyg‘u va ta’m bilish organi hisoblanadi. U uzun ayri tilini tez-tez chiqarib, atrofidagi narsa larni bilib oladi.

• Kaltakesakning oyoqlarida 5 tadan panjasi bo‘ladi. Oyoqlar tanaga ikki yon tomondan birikkan bo‘lganidan tanasini dast ko‘tarib turmaydi. Shuning uchun harakatlanayotgan kaltakesakning qorni yerda sudraladi; dumi yurishga yordam beradi. • Kaltakesakning quruq terisi muguz tangachalar bilan qoplangan. Tangachalar kaltakesak tumshug‘i va qornining ostida yirik qalqonsimon plastinkalarni, barmoqlari uchida muguz tirnoqlarni hosil qiladi. Muguzli teri hayvonning o‘sishiga xalaqit beradi. Shuning uchun barcha sudralib yuruvchilar singari kaltakesaklar ham faqat tullash davrida o‘sadi. Yoz mavsumida kaltakesak 4–5 marta tullaydi. Tullaganida uning eski terisi parcha-parcha bo‘lib ko‘chib tushib, o‘rniga yangisi hosil bo‘ladi. Kaltakesak tanasi yangi teri qotguncha o‘saveradi.

• Ichki tuzilishi. Kaltakesakning ichki tuzilishi ko‘p jihatdan baqanikiga o‘xshasa-da, ayrim organlari undan farq qiladi. Xususan, uning boshi 8 ta umurtqalar orqali tanasiga harakatchan birikkan. Ko‘krak umurtqalarining har biriga ikki yon tomondan bittadan qovurg‘alar tutashgan. Qovurg‘alarning ikkinchi uchi esa to‘sh suya giga tutashgan. Ko‘krak umurtqalari, qovurg‘alar va to‘sh suyagi birgalikda ko‘krak qafasini hosil qiladi. Ko‘krak qafasida o‘pka va yurak joylashgan.

• Kaltakesak faqat o‘pkasi orqali nafas oladi. Kaltakesakning o‘pkasi baqani kiga nisbatan murakkab tuzilgan, ya’ni o‘pka devori ko‘plab katakchalarga bo‘lingan. Shu tufayli o‘pkaning gaz almashinadigan yuzasi ancha kengaygan. • Kaltakesaklarning yuragi baqaniki singari ikkita bo‘lma va bitta qorinchadan iborat, lekin birmuncha murakkab tuzilganligi bilan suvda hamda quruqlikda yashovchilarnikidan farq qiladi. Shunga qaramay, ular organizmida moddalar almashinuvi sust boradi. Kaltakesaklar sovuqqonli hayvonlar bo‘lganidan tanasining harorati atrof-muhit haroratiga bog‘liq. Shunga ko‘ra sovuq tushishi bilan ularning harakati sustlashib, hamma sudralib yuruvchilar singari karaxt bo‘lib qoladi.

• Kaltakesakning hazm qilish, ayirish va nerv sistemasining tuzilishi suvda hamda quruqlikda yashovchilarnikiga o‘xshaydi. Lekin tana muvozanatini saqlaydigan va harakatini boshqaradigan miyachasi ancha kuchli rivojlangan. Shuning uchun kaltakesaklar suvda hamda quruqlikda yashovchilarga nisbatan chaqqon va xilma-xil harakat qiladi. • Ko‘payishi va rivojlanishi. Sudralib yuruvchilarning tuxumi urg‘ochisi jinsiy yo‘lida urug‘lanadi. Erkagining spermatozoidlari urg‘ochisining kloakasiga tushadi. Sudralib yuruvchilarda boshqa haqiqiy quruqlikda yashovchi hayvonlar singari ichki urug‘lanish sodir bo‘ladi.

• Urg‘ochi kaltakesak 5 dan 15 tagacha urug‘langan tuxumlarini oftob tushib turadigan joyga qo‘yadi. Tuxumlar tuproqqa yuzaroq qilib ko‘mib qo‘yiladi. Tuxumlar ancha yirik va sariqligi ko‘p bo‘lib, sirti qalin po‘choq bilan qoplangan. Po‘choq tuxumni qurib qolishdan saqlaydi. Tuxumning sariqligi rivojlanayotgan murtak uchun oziq hisoblanadi. Kaltakesak tuxumidan voyaga yetgan hayvonga o‘xshaydigan kichik kaltakesak chiqadi. • Regeneratsiyasi. Agar yirtqich hayvon kaltakesak dumidan tutib oladigan bo‘lsa, u dumining bir qismini tashlab, qochib qoladi. Uzilib qolgan dum birmuncha vaqt qimirlab turadi. Bu hodisa dum umurtqalaridan birining o‘rtasidan sinishi natijasida yuz beradi. Keyinroq dum yana qaytadan o‘sib chiqadi, ya’ni regeneratsiya sodir bo‘ladi.

Savol va topshiriqlar • Kaltakesak tanasi qanday tuzilgan? • Kaltakesakning qaysi sezgi organlari rivojlangan? • Kaltakesak tuzilishi qaysi xususiyatlari baqadan farq qiladi? • Kaltakesak tuxumi qanday urug‘lanadi? • Kaltakesaklar qanday rivojlanadi va o‘sadi? • Regeneratsiya qanday sodir bo‘ladi?

Похожие

Baliqlarning ko‘payishi va rivojlanishi. 7- sinf

Qushlarning ko‘payishi, rivojlanishi va kelib chiqishi. 7- sinf

Sutemizuvchilarning ko‘payishi, rivojlanishi va kelib chiqishi. 7- sinf

Daryo qisqichbaqasining tashqi tuzilishi va ko‘payishi. 7- sinf

Suvda hamda quruqlikda yashovchilarning ko‘payishi, rivojlanishi va xilma-xilligi. 7- sinf