Asbob-uskuna va moslamalar. Xavfsizlik texnikasi qoidalari 5-sinf - Техника и технология - Учебники (по школьные предметы)

Asbob-uskuna va moslamalar. Xavfsizlik texnikasi qoidalari 5-sinf

Загружено в:

19.04.2023

Скачано:

0

Размер:

1124 KB

5-sinf texnologiya darsligi asosida 24-mavzu:Asbob-uskuna va moslamalar. Xavfsizlik texnikasi qoidalari

Siz yog‘och va metallar bilan ishlashda foydalaniladigan asbob-uskuna va moslamalar bilan tanishgansiz. Kompozit materiallarga ishlov berishda ham shu kabi asbob-uskuna va moslamalardan keng foydalaniladi. Bundan tashqari, ishlab chiqarish sanoatida kompozit materiallarga ishlov berish va ulardan turli buyumlar tayyorlash bosim bilan ishlov berish turlari asosida amalga oshiriladi. Hozirda yog‘och, metall va polimer asosidagi yuqori mustahkam kompozit materiallar ko‘plab ishlab chiqarilmoqda. Ularni afzallik jihatlari shundaki, turli usullar asosida istalgan shaklda tayyorlash imkoniyatining mavjudligidir.

Yog‘ochga ishlov berishda chiqadigan yog‘och qipiqlarini yoki metallga ishlov berishda anchagina metallni qirindiga aylanishini ko‘rgansiz. Ko‘p hollarda dastlabki materialning 70–80 foizini chiqindilar tashkil qiladi. Xuddi shu sababli, xususan, duradgorlik va mashinasozlikda yog‘och hamda metallarni qirqish bilan ishlash o‘rniga chiqindisiz va kam chiqindili texnologik usullarni qo‘llash nihoyatda muhim ahamiyatga egadir. Yog‘ochlarga qo‘shimcha ishlov berish va ularning chiqindilaridan unumli foydalanish, undagi mavjud kamchiliklarini (chirish, yonish) yo‘qotib, turli polimer yoki metall bog‘lovchilar asosida hozirgi zamon talablariga javob beradigan kompozit materiallar ishlab chiqarish imkonini (DVP, DSP, MDF) beradi.

Bu esa, o‘z navbatida, ularning xalq xo‘jaligidagi ahamiyatini yanada oshiradi. DVP (yog‘och tolali) – maydalangan yog‘och tolalarini va issiq holda presslab olinadi. Presslash deb materiallarni bosim ostida zichlash va muayyan shakl berish maqsadida qayta ishlash usuliga aytiladi. Bunda quyidagi ishlar bajariladi: 1. Daraxt shoxlari, yog‘och va yog‘och chiqindilari maydalanadi. 2. Maydalangan massa elanadi, bug‘lanadi va ezib tolali massa olinadi. 3. Tolali massa smola, antiseptiklar va antipirenlar bilan aralashtiriladi. 4. Hosil bo‘lgan aralashmadan ortiqcha suvlar siqib chiqarilib, plita shakliga keltiriladi.

5. Ko‘p qavatli presslarda issiq holda presslanadi. 6. 110–120 gradus haroratda maxsus kameralarda 5–7 soat quritilib, so‘ngra 7– 8 % gacha namlanadi. 7. Chetlari qirqib tekislanadi. DSP (yog‘och payrahalik (qipiqlik) plita) – tolalik massa o‘rniga payraha, arrato‘pon va boshqa yog‘och chiqindilarini maydalab elakdan o‘tkazilgach, DVP kabi tayyorlanadi. Metall asosli kompozit materiallarni tayyorlashda bosim bilan ishlov berishning barcha turlaridan foydalaniladi. Bundan tashqari, kukunli (poroshokli deb ham ataladi) metallurgiya usulidan ham foydalanish o‘ta samarali hisoblanadi. Metall va nometall materiallar kukunlaridan turli xil detallar tayyorlash usuli kukunli metallurgiya deyiladi.

Bu usulda tayyorlangan detallar geometrik shaklining aniqligi, yuza g‘adir- budurligining kichikligi, yeyilishga chidamliligi, metall tejalishi, metall kesib ishlovchi stanok va keskichlarga zaruriyat yo‘qligi, malakali ishchilar talab etmasligi, ish unumining yuqoriligi, maxsus xossali detallar tayyorlanishi va boshqa ko‘rsatkichlarga ko‘ra mashinasozlikda tobora keng qo‘llanilmoqda. Masalan, kukun materiallaridan avtomobil hamda traktorlarning moy nasosi, shesternalari, paxta terish mashinalarining shpindellari, sirpanish podshipniklari, kirya asboblar, turli keskichlar kallaklariga kavsharlanadigan qattiq qotishma plastinka va boshqalar tayyorlanadi. Bu usulda kompozit material detallarini tayyorlashda asosiy xomashyo metall va nometall materiallar kukunlaridir. Metall va nometall materiallar kukunlarini olishda shar tegirmonlardan foydalaniladi.

Kukun materiallardan kompozit material detallarini tayyorlash texnologiyasi quyidagi bosqichlarda amalga oshiriladi: 1. Kukun materiallarni tayyorlash. 2. Kukunlardan kutilgan tarkibli kukun olish. 3. Ma’lum miqdordagi kukunni qolipga kiritib presslash. 4. Olingan buyumga zarur xossalar berish uchun ularni termik ishlash. 5. Zaruratga ko‘ra turli (masalan, podshipniklar, kirya asboblarga qo‘shimcha (kalibrlash, g‘ovaklarini moyga to‘ldirish va boshqa)) ishlovlar berish.

Kukunlarni biriktirishda kukun qolipga kiritilib, puanson bilan presslanib, ma’lum vaqtdan so‘ng ajratib olinadi (93-rasm). Kukunli metallurgiya usulida detallarni tayyorlashga ilgari minutlar, ba’zan soatlar sarflangan bo‘lsa, hozirda aniq forma va o‘lchamlar asosida bu ish sekundlarda amalga oshirilmoqda.

Ana shu usulda metall kukuni po‘lat press-qolipga solinadi va katta bosim bilan presslanadi. Shunda metall zarralari bir- biriga jipslashadi, natijada geometrik parametrlari bo‘yicha tayyor detalga mos zagotovka hosil bo‘ladi. Keyin zagotovkani maxsus pechlarda juda yuqori haroratda qizdiriladi – metall zarralari birlashib, jips bir jinsli detalga aylanadi. Bu usul bilan tayyorlanadigan detallar uchun kerakli asbob-uskunalar ayrim hollarda odatdagi metall qirqish stanoklariga qaraganda soddaroq va arzonroq bo‘ladi. Bu usuldan issiqqa, korroziyaga chidamli yangi materiallar olishda ham keng foydalaniladi.

Polimer kompozit materiallar tayyorlash texnologiyasi ularning tarkibi, bog‘lovchining turi va ishlatish sohasi bilan belgilanadi. Polimer materiallar va buyumlar olish texnologiyasi nozik hisoblanib, jarayonlarning borishi o‘ta aniqlikda bo‘lishi talab etiladi. Polimer kompozit materiallar olishda presslash, shtamplash, quyish, surkash, shimdirish, sepish, payvandlash, yelimlash va boshqa usullardan keng foydalaniladi. Jumladan, presslash usulida plastmassa ishchi organi qizdiriladigan presslarda tayyorlanadi. Press-qoliplarda press kukunlar issiq holatda presslanib yoki ko‘p qatlamli press qoliplarda listlar, plitalar va panellar bir nechtasi presslanib olinishi mumkin (94-rasm).

94-rasm. Press-qoliplash (shtamplash) sxemasi. a) press-material solish; b) qolipni yopish va presslash; v) buyumni chiqarib olish; 1– press- material; 2 – press-qolipning isitiladigan matritsasi; 3 – isitiladigan puanson; 4 – press polzuni; 5 – elektr isitkich; 6 – buyum; 7 – buyumni chiqaruvchi moslama. Ko‘p qavatli presslarda yog‘och tolali va yog‘och payrahali plitalar, qog‘oz qatlamli plastiklar, uch qatlamli yelimlangan panellar va boshqa kompozit polimer qatlamli buyumlar tayyorlanadi.

Press-qoliplarda sanitariya-texnika buyumlari, uy-ro‘zg‘or buyumlari, rom va eshik qismlari, qurilish materiallari, mashina va mexanizmlar qismlari va boshqalar ham qoliplanib olinadi (95-rasm). 95-rasm. Turli buyumlarning press-qolip namunalari: a – xokandoz; b – gultuvak; d – cherepitsa.

Qoliplarni tayyorlashda foydalaniladigan texnologik moslamalarga model, model tagligi, sterjen yashigi va opoka kiradi. Model. Model deb qolip materialidan olinuvchi quyma yoki buyumning tashqi ko‘rinishini hosil qiluvchi moslamaga aytiladi. Modelning tashqi k о‘ rinishi olinuvchi quyma yoki buyum shakliga o‘xshash bo‘ladi. Modellar yengil, oson kesib ishlanadigan, chidamli, arzon materiallardan tayyorlanib, ular qolip materialiga yopishmaydigan, undan oson ajraladigan bo‘lishi kerak. Modellar oddiy, yaxlit, murakkab shaklli, kichik va o‘rtacha o‘lchamli bo‘ladi. Ular ajraluvchi va ayrim-ayrim bo‘laklardan yig‘iladi (96-rasm).

Buyum chizmalari asosida g‘o‘la, taxta, brus shaklidagi quritilgan yog‘ochlardan (qarag‘ay, archa va boshqalar) bir martalik qoliplar tayyorlanadi. Biroq yog‘ochlar nam tortib tob tashlashi, tez chirishi va deyarli puxtamasligi tufayli ulardan keng foydalanib bo‘lmaydi. Shu boisdan ko‘plab texnologik moslamalar aluminiy qotishmalar va plastmassalardan tayyorlanadi.

Ular ancha qimmat bo‘lsa-da, uzoq vaqt turli muhitlarda ishlashi davomida shakli va o‘lchamlarini saqlashi, qolip materialida aniq model ko‘rinishini olishi kabi afzalliklarga ega. Modellar qaysi materialdan tayyorlanmasin, qolipdan osonroq chiqarish uchun uning vertikal tekisliklariga kichik qiyalik beriladi va yuzalari nafis ishlanadi. Model tagligi. Qoliplarni tayyorlashda foydalaniladigan model tagligi yog‘ochdan tayyorlansa, bu taglikka model taglik taxtasi deyiladi. Agar model taglik metall yoki plastmassa materiallaridan tayyorlangan bo‘lsa, unga model plitasi deyiladi.

Sterjen yashigi. Quyma yoki buyumlarda turli shaklli teshiklar, o‘yiqlar olish uchun foydalanuvchi texnologik moslamalarga sterjen yashigi deyiladi. Ular ham model materialidan tayyorlanadi. Kam seriyali, oddiy shaklli, kichik o‘lchamli sterjenlar yaxlit, murakkab, ikki va ayrim-ayrim bo‘laklar k о‘ rinishida tayyorlanadi (97-rasm). 97-rasm. Sterjen yashiklari: a – yaxlit sterjen yashigi; b – ikki bo‘lakli sterjen yashigi.

Opoka. Qolipni tayyorlashga xizmat qiluvchi ochiq rama (quti)ga opoka deyiladi (98-rasm). Opokalar po‘lat, cho‘yan va aluminiy qotishmalaridan tayyorlanadi. Ular konstruksiyasiga ko‘ra yaxlit, bo‘laklarga ajraluvchi qovurg‘ali va ajralmaydigan qovurg‘asiz bo‘lib, o‘lchamlari standart bo‘yicha turlicha bo‘ladi.

Qolip va sterjenlarni tayyorlashda foydalaniladigan asboblarga qoliplash asboblari deyiladi. Ularga belkurak, g‘alvir, tekislashda ishlatiladigan shibbalar, ilgak qoshiq, andava, chizgich kabilar kiradi (99-rasm).

Xavfsizlik texnikasi qoidalari Siz maktab o‘quv ustaxonasida yog‘och va metallar bilan ishlashda amal qilinadigan tartib va qoidalarni bilasiz. Shu sababli kompozit materiallarga ishlov berishda quyidagi xavfsizlik texnikasi qoidalariga ham qat’iy rioya qilish kerak. 1. Kompozit materiallar turli qatlamli bo‘lganligi uchun ularga ishlov berishda qo‘lga qo‘lqop kiyish kerak. 2. Ish vaqtida ko‘zoynik taqish shart. 3. Asbob-uskuna va moslamalar hamda xomashyolarni ehtiyotkorlik bilan tejamkorlik asosida ishlatish. 4. Ish o‘rnini payraha va qipiqlardan maxsus cho‘tka bilan tozalash. 5. O‘qituvchi tomonidan berilgan topshiriqni belgilangan tartibga rioya qilgan holda bajarish. Ishni texnologik xarita asosida yoki ko‘rsatilgan usullar bilan olib borish.

Похожие

Asbob-uskuna va moslama turlari 5-sinf

Asbob-uskuna, moslama va stanok turlari 5-sinf

15-16-mavzu Metallga ishlov berishda xavfsizlik texnikasi qoidalari 5-sinf

Yog‘ochga ishlov berishda ish o‘rnini tashkil etish va xavfsizlik texnikasi qoidalari 5-sinf

Duradgorlik buyumlari detallarini 5-sinf