Yerning tortish kuchi ta’sirida jismlarning harakati 7-sinf - Физика - Учебники (по школьные предметы)

Yerning tortish kuchi ta’sirida jismlarning harakati 7-sinf

Загружено в:

23.02.2022

Скачано:

0

Размер:

1175.5 KB

7-sinf fizika darsligi asosida 30-mavzu: Yerning tortish kuchi ta’sirida jismlarning harakati

Gorizontal otilgan jismning harakati Miltiqdan gorizontal yo‘nalishda otilgan o‘qning, motori o‘chib qolgan samolyotning yoki undan tashlab yuborilgan jismlarning harakat trayektoriyasi qanday bo‘ladi, ular qayerga borib tushadi, degan savollarga javob topaylik.

Faraz qilaylik, jism 80 m balandlikdagi minoradan yerga vertikal yo‘nalishda tashlandi. Havoning qarshiligi hisobga olmasa ham bo‘ladigan darajada kichik va g =10 m/s2 deb olsak, h = gt2 /2 formula yordamida jism 1 s da 5 m, 2 s da 20 m, 3 s da 45 m, 4 s da 80 m masofani bosib o‘tishini ko‘rish mumkin.

Endi jism baland minoradan υ o boshlang‘ich tezlik bilan gorizontal yo‘nalishda otilsin (98-rasm). Bu harakatlar natijasida u minoradan s masofa uzoq likka borib tushadi. Gorizontal yo‘na - lishda otilgan jism harakatini tahlil qilib, unda ikkita ajoyib natijani kuzatish mumkin.

Birinchi natija. 80 m balandlikdan tashlangan jism 4 s da yerga tushadi. Shu balandlikdan 5 m/s, 10 m/s, 15 m/s, 20 m/s boshlang‘ich tezlik bilan gorizontal yo‘nalishda otilgan jismlar ham bir xilda 4 s da yerga tushadi.

Hattoki, ularning 1 s, 2 s, 3 s oxirida yerdan balandliklari ham bir xil bo‘lib, boshlang‘ich tezliksiz tashlangan jismdagi kabi bo‘ladi. Balandlikdan boshlang‘ich tezliksiz tashlangan jism yerga qancha vaqtda tushsa, shu balandlikdan gorizontal yo‘nalishda otilgan jism ham shuncha vaqtda yerga tushadi.

Ikkinchi natija. Gorizontal otilgan jism ixtiyoriy teng vaqtlar orasida minoradan bir xil masofaga uzoqlashib boradi. Agar yerga jismning egri chiziqli harakatining proyeksiyasi tushirilsa, uning proyeksiyasi to‘g‘ri chiziqli tekis harakatni ifodalaydi. Shuning uchun minora ostidan jismning tushgan joyigacha bo‘lgan masofa quyidagicha ifodalanadi:

98-rasmda ko‘rsatilganidek, jism 80 m balandlikdagi minoradan 5 m/s, 10 m/s, 15 m/s, 20 m/s boshlang‘ich tezlik bilan gorizontal yo‘nalishda otilgan bo‘lsa, jism har gal minoradan qancha uzoqlikka borib tushishini hisoblaylik.

Bunda t = 4 s deb olib, (1) formuladan har bir holat uchun s masofani topamiz: 1) υ 0 = 5 m/s da s = 5 m/s · 4 s = 20 m; 2) υ 0 = 10 m/s da s = 10 m/s · 4 s = 40 m; 3) υ 0 = 15 m/s da s = 15 m/s · 4 s = 60 m; 4) υ 0 = 20 m/s da s = 20 m/s · 4 s = 80 m.

Demak, gorizontal otilgan jism ikki xil harakatda ishtirok etadi, ya’ni gorizontal yo‘nalishda to‘g‘ri chiziqli o‘zgarmas tezlikdagi harakatini davom ettiradi hamda Yerning tortish kuchi ta’sirida vertikal yo‘nalishda o‘zgaruvchan tezlikda erkin tushish tezlanishi bilan pastga erkin tushadi. Bir vaqtda ham gorizontal, ham vertikal harakat qilayotgan jismning natijaviy tezligi vektorlarning yig‘indisi ko‘rinishida quyidagicha ifodalanadi: Bunda υ g – jismning gorizontal yo‘nalishdagi tezligi; υ v – jismning vertikal yo‘nalishdagi tezligi.

Birinchi kosmik tezlik Biz gorizontal otilgan jismning harakatini o‘rganganimizda Yer sirtini yassi deb oldik. Bilamizki, Yer sharsimon shaklga ega. Yerdan h balandlikdagi jismni υ tezlikda gorizontal harakatlantirsak, u og‘irlik kuchi ta’sirida ertami-kechmi yerga qaytib tushadi.

Jismning boshlang‘ich tezligi qanchalik katta bo‘lsa, u Yer sirti bo‘ylab shuncha uzoqqa borib tushadi. Agar gorizontal otilgan jismning tezligi juda katta bo‘lsa, Yer sirtining sfera shaklida ekanligi hisobga olinishi zarur bo‘ladi. Jism tezligi ma’lum bir qiymatga yetganida, u yerga yaqinlashish o‘rniga, undan uzoqlasha boshlaydi (99- rasm).

Natijada bunday tezlikda jism Yerga qaytib tushmaydi va u ma’lum orbita (aylana trayektoriya) bo‘ylab υ1 tezlikda Yer sharini aylanib yuradi. Bunday jism Yerning suniy yo‘ldoshi deb ataladi. Butun olam tortish qonuni formulasi faqat Yer sirtida emas, Yer sirtidan h balandlikdagi erkin tushish tezlanishining qiymatini ham hisoblash imkoniyatini beradi:

Demak, balandlik h ortib borishi bilan erkin tushish tezlanishi kamayar ekan. Ma’lumki, aylanma harakatda jismning markazga intilma tezlanishi a = υ2 / r ga teng edi. Agar Yer sirti yaqinida, ya’ni h ning qiymati r dan juda kichik bo‘lganida gorizontal otilgan jism Yer sharini υ 1 tezlik bilan aylansa, a o‘rniga g erkin tushish tezlanishini olish mumkin. U holda:

Erkin tushish tezlanishi g = 9,8 m/s2 va Yer sharining radiusi r = 6,4·106 m ekanligidan, (3) formuladagi tezlik υ 1 ni aniqlash mumkin: Yer sirti yaqinida gorizontal yo‘nalish bo‘yicha 7,9 km/s tezlikda otilgan jism Yer shari atrofida aylana bo‘ylab harakatlanadi. Tezlikning bu qiymati birinchi kosmik tezlik deb ataladi.

Похожие

Jismlarning vertikal harakati. 10-sinf 3-mavzu

Jismlarning zaryadlanishi 8 - sinf

Gorizontga qiya otilgan jism harakati 10-sinf, 7-mavzu

Yerning magnit maydoni 8 - sinf

Tok kuchi va uni o’lchash 8 - sinf