Jismlarning zaryadlanishi 8 - sinf - Физика - Учебники (по школьные предметы)

Jismlarning zaryadlanishi 8 - sinf

Загружено в:

06.09.2022

Скачано:

0

Размер:

887.5 KB

Elektr zaryad. Elektr maydon Jismlarning zaryadlanishi 8-sinf fizika darsligi asosida 1-mavzu:8-sinf fizika darsligi asosida 1-mavzu:

Elektr hodisasi haqida dastlabki ma'lumotlar Plastmassadan yasalgan taroq yoki ruchkani sochingizga ishqalab, may-dalangan qog'ozga yaqinlashtiring. Ulaming qog'oz qiyqimlarini o'ziga tortganini ko'rasiz. Shisha tayoqchani qog'oz varag'iga ishqalab qo'limizga yaqinlashtirsak, chirsillagan tovush eshitiLadi, qorotig'ida esa mayda uchqimlar ko'rinadi. Bunday hodisalami insonlar qadim zamonlardayoq payqaganlar va ularga o'z munosabatlarini bildirishgan.

Qadimgi yunon olimi Fales Miletskiy (mil. aw. 625 —547) mo'ynaga ishqalangan ba'zi jismlar yengil narsalarni o'ziga tortishini yozib qoldirgan. Buyuk bobokalonimiz Abu Rayhon Beruniy (973- 1048) ham elektr hodisalari haqida risolalar yozib qoldirgan.

Juda qadim zamonlarda Yunonistonda o'sgan ignabargli daraitlar qoldig'ining toshga aylangan yelimi (smola) ni yunonlar «elektron» deb atashgan. Elektr so'zi ham shundan kelib chiqqan. Yunonlar «elektron» deb atashgan yelimni ruslar «yantar», sharq xalqlari esa «kahrabo» deb atashgan. Kahrabo so'zi forscha so'z bo'lib, somon tortuvchi ma'nosini anglatadi. Haqiqatan ham, mo'ynaga ishqalan gan kahrabo somon bo'laklarini o'ziga tortadi. Ishqalan-gandan keyin boshqa jismlarni o'ziga tortadigan jism elektrlangan yoki elektr zaryadlangan jism deb ataladi. Elektrlangan jismlarga qattiq jismlar singari, boshqa holatdagi moddalar ham tortiladi.

Masalan, elektrlangan tayoqcha mayda qog'oz bo'laklarini (1-a rasm), jildirab tushayotgan suvni ham o'ziga tortadi (1-b rasm). Shisha tayoqcha shoyiga ishqalanganda fkqat tayoqcha emas, shoyining o'zi ham yengil buyumlarni o'ziga tortish xossasiga ega bo'lib qoladi 1 -d rasm).

Demak, ikki jism bir-biriga ishqalanganda ularning har ikkalasi ham elektrlanadi. ABU RAYHON BERUNIY (973-1048) Geodeziya asoschisi sifatida dunyoga tanilgan buyuk astronom , matematik , geograf , farmakolog va tarixchi - qomuschi olim . U qadimiy Xorazmning Kot shahrida tug ' ilgan . Beruniy modda tuzilishi , jismlarning zaryadlanishi , mod - dalarning joylashuviga Yer massa markazining ta ' srri xususida Aristotel g ' oyalarini ilmiy asoslagan . Oy krateri va Quyosli sistemasidagi 1986- yilda kashf qilingan kichik sayyoraga Beruniy nomi berilishi bobokalotiimizga bo ' lgan dunyo ahlining e ' tirofidir ,

Elektrlanishning ikki turi Turli xil jismlar o ' zaro ishqalanganda ularning turli xil zaryadlanishi va turli xil ta ' sirlashishi kuzatiladi . Masalan , ebonit tayoqchani 1 mo ' yna qo ' l - qopga , shisha tayoqchani esa , shoyi matoga ishqalab zaryadlaymiz . Tayoqchalarni ipga osib , ularga qo ' l - qopni yaqinlashtirsak , shisha tayoqcha qochadi , ebonit tayoqcha esa unga tortiladi (2- a rasm ). Endi tayoqchalarga shoyi matoni yaqinlashtirsak , ak - sincha , shisha tayoqcha unga tortiladi , ebonit tayoq cha esa undan qochadi (2- b rasm ). Shisha tayoqcha - ning mo ' yna qo ' lqopdan qochishi va ayni paytda uning shoyi matoga tortUishi jismlarning turli xil elektrlanishining natijasidir . Bir - biridan qochuvchi elektrlangan jismlarni bir xil ishorali , o ' zaro torti - shuvchi jismlarni esa , har xil ishorali zaryadlangan deb atash qabul qilingan .

Elektrlanishning ikki turi mavjud : shoyiga ishqalangan shisha ta yoqcha musbat (+) ishorali , mo ' ynaga ishqalangan ebonit tayoqcha manfiy (-) ishorali elektrlanib qoladi . Bir xil ishorali elektrlangan jismlar bir- biridan itariladi, turli ishorali elektrlangan jismlar esa, bir-biriga tortiladi. Jismlarning elektrlanganligini kuzatish uchun elektro-skopdan foydalaniladi. «Elektroskop» so'zi yunoncha «elektron» va «skopeo» so'zlaridan olingan. Eng sodda elektroskop 3-rasmda tasvirlangan.

Unda metall gardishga o'rnatilgan plastmassa tiqin (1) orqali metall sterjen (2) o'tkazilgan. Sterjenning yuqori uchiga sharcha (3) o'rnatil gan, pastki uchiga esa folga yaproqchalari (4) osilgan. Gardishning ikkala tomoni oyna bilan berkitilgan. Elektro-skopning sharchasiga zaryadlangan jism tekkizilsa, uning yaproqlari ochiladi, chunki uning yaproq chalari bir xil zaryadlanadi. Jismlarning elektrlanganlik darajasini aniqlash, zaryadlanish darajasini taqqos- lashda elektrometrdan foydalaniladi (4- rasm). JElektrometrda metall sterjen (1) ga aylanuvchi strelka (2) o'rnatilgan. Sterjen va ko'rsatkichni tashqi ta'sirlardan himoya qilish uchun metall g'ilof (3) yerga ulanadi.

Elektrometr - jismlarning elektrlanganlik darajasini ko'rsatuvchi asbob. Elektrometr ichiga mahkamlangan aylanuvchi strelka o'qi atrofida erkin harakatlana oladi. Sharcha elektrlanganda sterjen va ko'rsatkich bir xil ishorali elektrlanadi. Natijada ko'rsatkich sterjendan itariladi. Ko'rsatkichning holatiga qarab, sharchaning elektrlanganlik darajasini aniqlash mumkin. Elektr o'tkazgichlar va dielektriklar Ikkita bir xil elektrometr olaylik. Ulardan birining sharchasi zaryadlangan bo'lsin. Ularni yonma-yon qo'yib, elektrometrlarning sharchalarini shisha tayoq- cha bilan o'zaro ulaylik. Elektrlangan elektrometrning ko'rsatishi o'zgarmaydi ( 5-a rasm).

Demak, undagi elektr zaryadlari ikkinchi elektrometrga shisha tayoqcha orqali o'tmaydi. Bunga sabab, shisha elektrai o'tkazmasligidir. O'zidan elektrni o'tkazmaydigan moddalar dielektriklar deb ataladi. Dielektriklar dan tayyorlangan buyumlar esa izolatorlar deyiladi.

«Dielektrik» yunoncha so'z bo'lib, «o'tkazmas» degan ma'noni bildiradi. «Izolator» esa lotincha «izolaro» so'zidan olingan bo'lib, «yakkalangan» degan ma'noni anglatadi. Dielektnklarga barcha turdagi shishalar, plastmassalar, rczlna, kauchuk, sopol, havo kabilar kiradi.

Endi elektrometrlarning sharchalarini metall tayoqcha bilan o'zaro tu-tashtiraylik. Birinchi elektrometr sharchasidagi elektr zaryadining bir qismi ikkinchi elektrometming sharchasiga o'tadi. Natijada birinchi elektrometrning ko'rsatishi kamayadi, ikkinchi elektrometrning ko'rsatkichi harakatga kelib, unda zaryad paydo bo'lganligini anglatadi (5-b rasm). Demak, metallar elektrni yaxshi o'tkazadi.

Elektrni o'zidan o'tkazuvchi moddalar elektr o'tkazgichlar deb ataladi. Elektrofor mashina Elektrlangan tayoqcha zaryadlanmagan jism-ga tekkizilsa, u zaryadsizlanib qoladi. Jismlarda zaryadlarni to'xtovsiz hosil qilish uchun zaryadlarni ta'minlab beruvchi qurilma zarur. Uzluksiz ra-vishda zaryadlarni hosil qilib turadigan qurilma ingliz olimi Jeyms Uimsxyorst (1832-1903) tomonidan kashf qilingan. Bu asbob elektrofor mashina deb ataladi (6-rasm).

Elektrofor mashina dastagi aylantirilganda, uning ikki diski (7) qarama-qar shi tomonga aylanadi. Aylanayotgan disklar cho'tkalarga ishqalanishi natijasida ularda qarama-qarshi ishorali zaryadlar hosil bo'lib, bu zaryadlar «Leyden bankasi» (2) deb ataluvchi ikki silindrda to'plaaadi. Jismlarni elektrofor mashinaning metal sharchalariga (3) tekkizib, ularni zaryadlash mumkin bo'ladi.

Похожие

Jismlarning vertikal harakati. 10-sinf 3-mavzu

Jismlarning muvozanatda bo‘lish shartlari 10-sinf, 16-mavzu

Tok manbalari 8 - sinf

Elektr qarshilik 8 - sinf

Elektr maydon 8 - sinf