Tok manbalari 8 - sinf - Физика - Учебники (по школьные предметы)

Tok manbalari 8 - sinf

Загружено в:

06.09.2022

Скачано:

0

Размер:

1223.5 KB

8-sinf fizika darsligi asosida 10-mavzu:

Tok manbai haqida tushuncha O'tkazgichga ulangan lampochka yonib turishi uchun o'tkazgichda nuntazam elektr tokini hosil qilib turuvchi manba, ya'ni tok manbai bo'lishi zarur. Tok manbaida elektrostatik tabiatiga ega bo'lmagan kuchlar ish bajarib, musbat va manfiy zaryadli zarralarni bir-biridan ajratadi. Ajratilgan qarama-qarshi ishorali zarralar tok manbaining qutb- larida to'planadi va elektr maydonni hosil qiladi.

Tok manbalarida musbat va manfiy zaryadli zarralarni ajratish jarayonida mexanik, kimyoviy va boshqa turdagi energiyalar elektr energiyaga aylanadi. 29-rasmda tasvirlangan elektrofor mashina ham tok tnanbaidir. Unda mexauik energiya elektr energiyaga aylanadi. Elektrofor mashina disklari aylantirilganda musbat va manfiy zaryadli zarralar ajralib, qutblarda, ya'ni sharchalarda qarama-qarshi ishorali zaryadlar to'planadi.

Agar o'tkazgich ichida elektr maydon o'zgarmas bo'lsa, o'tkazgichning ko'ndalang kesimidan teng vaqtlar ichida o'tgan zaryad miqdori bir xil bo'lib, o'tkazgich orqali o'zgarmas tok oqadi. Zaryadli zarralarning o'zgarmas me'yordagi oqimi o'zgarmas tok deb ataladi. O'zgarmas tok manbai deb, musbat va manfiy qutbga ega bo'lgan va o'zgarmas tokni hosil qiladigan manbaga aytiladi. Elektr toki manbalari xilma-xildir. Hozircha biz o'zgarmas tok manbalarining tuzilishi va ishlashi bilan tanishamiz.

Galvanik element Elektron soat, televizor va avtoulov pulti kabi asboblarda elektr manbai sifatida galvanik elementlardan foydalaniladi. Ularnmg barchasida kimyoviy energiya elektr energiyaga aylanadi. Galvanik elementda kimyoviy energiya elektr energiyaga aylanadi.

Eng sodda galvanik element bu sulfat kislotaning suvdagi eritmasiga botirilgan rux (Zn) va mis (Cu) plastinkalaridan iborat bo'lgan qurilmadir (31-rasm). Rux va kislotaning o'zaro kimyoviy reaksiyasida rux plastinka erib, musbat zaryadli ionlarini eritmaga beradi va o'zi manfiy zaryadlanadi, musbat ionlar esa mis plastinkada to'planadi. Zaryadlangan plastinkalar orasida elektr may-don hosil bo'ladi. Agar mis va rux qoplamalari, ya'ni galvanik element qutblari o'tkazgich orqali lampochkaga ulansa, o'tkazgichdan tok o'tadi va lampochka yonadi. Bunday eng sodda galvanik elementni italiyalik olim Alessandro Volta kashf etgan. Shuning uchun u volta galvanik elementi deb ham yuritiladi

ALEKSANDRO VOLTA (1745-1827) Buyuk italyan fizik va ximigi, fizikaning elektr bo'limi asoschilaridan biri. 1791-yilda elektroskopni kashf qilgani uchun London qirolligi jamiyatiga qabul qilingan. 1800-yilda galvanik element (batareya) ni ixtiro qilgani uchun Napoleon tomonidan graf unvoni berilgan. Amalda, asosan, quruq galvanik elementlardan foydalaniladi. 32-rasmda eng sodda quruq galvanik elementning tuzilishi ko'rsatilgan. Galvanik elementning asosiy qismi rux (Zn) idishdan va unga solingan ko'mir (C) sterjendan iborat. Xaltachaga solingan marganes oksidi (Mn02) va ko'mir aralashmasidan tayyorlangan qorishma ko'mir sterjenni o'rab turadi.

Kimyoviy reaksiya jarayonida ko'mir sterjenda musbat, rux sterjenda manfiy zaryadlar to'planadi. Hozirgi paytda turli-tuman galvanik elementlar ishlab chiqariladi (33-rasm). Galvanik elementlardan oladigan quvvatini oshirish uchun ular bir-biri bilan ketma-kel ulanadi. Bunday ketma-ket ulangan elementlar tizimi galvanik elementlar batareyasi deyiladi. Ko'chma radio, televizor va sovitgich pulti kabi asboblarga galvanik elementlar batareyasi qo'yiladi.

Akkumulatorlar « Akkumulator » so'zi lotinchadan olingan so'z bo'lib, «to'plovchi» degan ma'noni anglatadi. Barcha turdagi galvanik elementlarning ishlashi davomida ulardagi elektrodlar yemiriladi, eritma esa kuchsizlanib qoladi. Malum vaqt o'tgach, ularda kimyoviy reaksiyaning kuchi so'nadi va ishga yaroqsiz bo'lib qoladi. Akkumulatorda ham galvanik element kabi kimyoviy energiya elektr energiyaga aylanadi. Lekin akkumulatorda kimyoviy reaksiyaning kuchi tugasa, ularni boshqa tok manbai elektr tarmog'idan maxsus asboblar yordamida zaryadlab, qayta ishlatish mumkin. Akkumulatorni zaryadlash uchun u orqali tok o'tkaziladi. Buning uchun uning musbat qutbi boshqa tok manbaining musbat qutbiga, manfiy qutbi esa o'sha manbaning manfiy qutbiga ulanadi,

Akkumulatorda kimyoviy energiya elektr energiyaga aylanadi. Boshqa manba yordamida akkumulatordan tok o'tkazish orqali uning ishlash faoliyati tiklab turiladi. Texnikada akkumulatorning ikki turi: kislotali va ishqorli akkumulatorlar keng qo'llaniladi. Kislo tali akkumulator sulfat kislota eritmasiga botirilgan ikkita qo'rg'oshin plastinadan iborat. Plastinalardan bin toza qo'rg'oshindan iborat bo'lib, u o'ziga man fiy zaryadlarni, ikkinchi qo'rg'oshin plastinaning usti qo'rg'oshin oksidi bilan qoplanganligi uchun u o'ziga musbat zaryadlarni yig'adi.

Ishqorli akkumulatorlarda esa , plastinalaridan biri nikellangan po ' lat bo ' lib , u o ' ziga musbat zaryadni , ikkinchisi oksidlangan temir bo ' lib , u o ' ziga manfiy zaryadni yig ' adi . 34-rasmda mamlakatimizda ishlab chiqarilayotgan kislotali akkumulatorning tashqi ko'rinishi keltirilgan. Akkumulatorlar turmush va texnikada keng qo'lla-niladi. Masalan, avtomobillarda dvigatelni ishga tushirishda, ko'chma radio, televizor, uyali telefon va kompyuterlarda, suvosti kemalarida, yerning sun'iy yo'ldoshlarida akkumulatorlardan tok manbai sifatida foydalaniladi.

Maktab fizika xonalarida tajriba va laboratoriya ishlarini o'tkazish uchun turli xil o'zgarmas tok man-balaridan foydalaniladi. Odatda, bunday o'zgarmas tok manbalari elektr tarmog'iga ulangan maxsus asboblar yordamida hosil qilinadi (35-rasm). Bundan buyon elektr zanjirlarda o'zgarmas tok manbaining elektr sxemasini 36-rasm da keltirilgandek tasvirlaymiz.

Elektr zanjir Zanjir so'zi bir necha bo'laklardan tashkil topgan qismlarning ulanishi (yig'ilishi) ma'nosini beradi. Elektr zanjir ham bir necha qismlardan iborat bo'ladi. Tok manbai, elektr lampochka va kalitni bir-biri bilan o'tkazgich orqali ulaylik (37-a rasm). Kalit elektr lampochkani o'chirib-yoqish uchun kerak bo'ladi. Elektr lampochka iste'molchi hisoblanadi. Xonadonimizdagi radio, televizor, muzlatgich, elektr isitgichlar ham elektr iste'molchilardir.

Tok manbai, o'tkazgich (ulovchi simlar), elektr iste'molchi va kalit eng sodda elektr zanjirini tashkil etadi. Zanjirda elektr toki hosil bo'lishi uchun u berk bo'lishi kerak. 38-a rasmda elektr zanjirida kalitning ulangan holati, ya'ni zanjirning berk holati keltirilgan. Odatda, elektr zanjir chizma tarzida tasvirlanadi. Elektr zanjirdagi ele-mentning ulanish usullari tasvirlangan chizmalar elektr sxema deb ataladi. 37-b rasmda ochiq zanjirning va 38-b rasmda berk zanjirning elektr sxemalari tasvirlangan.

Похожие

O'zgarmas tok elektr dvigateli 8 - sinf

Tok kuchi va uni o’lchash 8 - sinf

Elektr qarshilik 8 - sinf

Elektr maydon 8 - sinf

Elektr zaryad 8 - sinf