Hayot mohiyati va tiriklikning xususiyatlari. 10 - sinf - Биология - Учебники (по школьные предметы)

Hayot mohiyati va tiriklikning xususiyatlari. 10 - sinf

Загружено в:

02.10.2019

Скачано:

0

Размер:

3351.970703125 KB

2-§. HAYOT MOHIYATI VA TIRIKLIKNING XUSUSIYATLARI 10 sinf "Biologiya" darsligi asosida. 2017

• Hayot mohiyati. Biologiya fani taraqqiyoti davomida juda ko‘p olimlar hayotga ta’rif berishga harakat qilishgan: hayot – biosferani hosil qiladi va o‘zgartiradi, hayot – tirik organizmlarda hayotiy jarayonlarning sodir bo‘lishi, hayot – bu tirik organizmlarning irsiy axborotni avloddan avlodga o‘tkazish orqali o‘z- o‘zini barpo etadigan jarayon.

• Hayotning asosiy xossalari. Har bir tirik organizm bir-biri bilan chambarchas, tartibli munosabatda bo‘lgan tuzilmalardan tashkil topgan yaxlit tizim (sistema) bo‘lib, o‘ziga xos, ya’ni anorganik tabiatdan farq qiluvchi xossa va xususiyatlarga ega.

• Kimyoviy tarkibning birligi . Barcha tirik organizmlar tarkibiga kiruvchi kimyoviy elementlarning 90% dan ortig‘i asosan to‘rt xil: uglerod, kislorod, vodorod va azot elementlaridan tashkil topgan. Bu elementlar barcha tirik organizmlar tarkibiga kiruvchi organik birikmalar, masalan, oqsillar, nuklein kislotalar, lipidlar, uglevodlarni hosil qiladi.

• Strukturaviy tuzilish birligi . Barcha tirik organizmlar hujayradan tuzilgan bo‘lib, hujayra tiriklikning tuzilish, funksional va rivojlanish birligi hisoblanadi. Ochiq sistemaligi . Barcha tirik organizmlar muntazam ravishda tashqi muhit bilan energiya va moddalar almashinuviga ega bo‘lgan ochiq sistemadir.

• Moddalar va energiya almashinuvi . Barcha tirik organizmlar va tashqi muhit o‘rtasida doim moddalar va energiya almashinuvi sodir bo‘ladi. Moddalar va energiya almashinuvi oziqlanish, nafas olish, ayirish kabi jarayonlarni o‘z ichiga oladi. Moddalar va energiya almashinuvi tufayli o‘zgaruvchan tashqi muhit sharoitida tirik organizmlar kimyoviy tuzilishi va tarkibining doimiyligi ta’minlanadi.

• O‘z-o‘zini yangilash . Organizmda sodir bo‘ladigan moddalar almashinuvi jarayonida biomolekulalar, hujayra va to‘qimalarning doimiy yangilanishi sodir bo‘ladi.

• O‘ziga o‘xshaganlarni yaratish – ko‘payish xossasi . Tirik organizmlarning ko‘payishi nuklein kislotalarda mujassam bo‘lgan irsiy axborot asosida sodir bo‘ladi.

• O‘sish va rivojlanish . Ontogenezning ma’lum bosqichlarida tirik organizmlar genetik axborotlar asosida o‘z tuzilishini saqlagan holda miqdoriy jihatdan ortadi, ya’ni o‘sadi hamda ularda yangi belgi va xususiyatlar shakllanishi – rivojlanish kuzatiladi. Rivojlanish tirik organizmlarning ma’lum qonuniyatlar asosida o‘zgarib borishidir. Individual rivojlanish – ontogenez va tarixiy rivojlanish – fi logenez kuzatiladi. Organik olamning tarixiy rivojlanishi evolutsiya deb yuritiladi.

• O‘z-o‘zini idora qilish . Tashqi muhit sharoitlarining muntazam o‘zgarishiga qaramay, tirik organizmlar tashqi va ichki tuzilishi, kimyoviy tarkibi, fi ziologik jarayonlarning doimiyligini saqlash, ya’ni gomeostaz xususiyatiga ega.

• Ta’sirlanish . Ushbu xususiyat tirik organizmlarning tashqi muhit ta’sirlariga javob reaksiyalari orqali amalga oshadi.

• Irsiyat va o‘zgaruvchanlik . Tirik organizmlarning o‘z belgi va xususiyatlarini nasldan naslga o‘tkazish xossasi irsiyat, yangi belgi xususiyatlarni namoyon qilishi o‘zgaruvchanlik hisoblanadi. O‘zgaruvchanlik tufayli esa tashqi muhit ta’sirlariga tirik organizmlarning moslanuvchanligi ortadi.

• Hayotning tuzilish darajalari . Yerdagi hayot molekula, hujayra, to‘qima, organ, organizm, populatsiya, biogeosenoz (ekosistema), biosfera kabi turli biologik sistemalar shaklida mavjud. Ular bir- biridan tarkibiy qismlari – komponentlari hamda jarayonlari bilan farqlanadi.

• Hayotning molekula darajasi . Hayotning molekula darajasini oqsillar, nuklein kislotalar, lipidlar va uglevodlar kabi biomolekulalar tashkil etadi. Hayotning molekula darajasida irsiy axborotning saqlanishi, ko‘payishi, o‘zgarishi hamda moddalar va energiya almashinuvi bilan bog‘liq jarayonlar sodir bo‘ladi.

• Hayotning hujayra darajasi . Hujayra barcha tirik organizmlarning tuzi lish, funksional va rivojlanish birligidir. U tiriklikning barcha xossalarini o‘zida mujassam qilgan eng kichik tuzilish darajasi hisoblanadi. Hayotning hujayra darajasi komponentlariga hujayraning tarkibiy qismlari: membrana, sitoplazma va uning organoidlari, yadro kiradi. Bu darajada hujayra organoidlarining tuzilishi, funksiyalari, bo‘linishi, hujayrada kechadigan biokimyoviy jarayonlar, hujayra tomonidan energiyaning o‘zlashtirilishi, to‘planishi va sarfl anishi kabilar sodir bo‘ladi.

• Hayotning to‘qima darajasi . To‘qima kelib chiqishi, tuzilishi, bajaradigan vazifasi o‘xshash hujayralar va hujayralararo moddalardan tashkil topgan biotizim hisoblanadi. Hayvonlarda epiteliy, muskul, biriktiruvchi va nerv to‘qima lari mavjud. O‘simliklarda esa hosil qiluvchi, qoplovchi, asosiy, mexa nik, o‘tkazuvchi to‘qimalar bo‘ladi. Hayotning to‘qima darajasida hujayra larning ixtisoslashuvi bilan bog‘liq jarayonlar o‘rganiladi.

• Hayotning organ darajasi . Organ bu ma’lum tuzilish, shaklga ega, muayyan funksiyani bajaradigan hamda aniq bir joyda joylashgan organizmning bir qismidir. Organlar bir necha xil to‘qimalardan tashkil topgan bo‘lib, organning bajaradigan vazifasi to‘qimalar faoliyati bilan bog‘liq.

• Hayotning organizm darajasi . Organizm mustaqil hayot kechiradi gan, o‘z-o‘zini idora eta oladigan, o‘z-o‘zini yangilay oladigan bir yoki ko‘p hujayrali yaxlit biologik tizimdir. Organizmlar bir va ko‘p hujayrali bo‘ladi. Hayotning organizm darajasi moddalar va energiya almashinuvi, ta’sirlanish, o‘sish, rivojlanish, ko‘payish, hayotiy jarayonlarning nerv- gumoral boshqarilishi, moslanish, xulq-atvor, umri davomiyligi kabi xususiyatlarni o‘rganadi. Har bir tirik organizm individ hisoblanib, uning evolutsiyaga qo‘shadigan hissasi nasl qoldirish va o‘zgaruvchan muhit sharoitiga moslanishdan iborat.

• Hayotning populatsiya, tur darajasi .Morfofi ziologik, genetik, ekologik, etologik jihatdan o‘xshash, kelib chiqishi umumiy bo‘lgan, o‘zaro erkin chatishib, nasldor avlod beradigan tur arealining ma’lum qismida uzoq muddat mavjud bo‘lgan individlarning yig‘indisi populatsiya deyiladi.

• Hayotning biogeosenoz (ekosistema) darajasi. Hayotning biogeosenoz darajasining elementar birligi har xil turlarga mansub populatsiyalardir. Bir-biri va atrof-muhit bilan o‘zaro dinamik munosabatda bo‘lgan, ma’lum maydonda tarqalgan o‘simlik, hayvon, zamburug‘, bakteriya turlarining yig‘indisi biogeosenoz yoki ekosistema deyiladi.

• Hayotning biosfera darajasi. Biosfera yerdagi hayotning barcha ko‘rinishlarini qamrab olgan, tiriklikning eng yuqori tuzilish darajasidir. Biosfera darajasini tashkil etuvchi komponentlar biogeosenozlar hisoblanadi. Hayotning bu darajasida moddalar va energiyaning global davriy aylanishi, insonning xo‘jalik va madaniy faoliyati kabi jarayonlar kuzatiladi.

Savol va topshiriqlar: • Hayotning tuzilish darajalari deyilganda nimani tushunasiz? • Hayotning molekula darajasining komponentlari va jarayonlarini izohlang. • Hayotning hujayra darajasining mohiyati nimadan iborat? • Hayotning organizm darajasida sodir bo‘ladigan jarayonlarni bayon eting. • Hayotning populatsiya darajasining o‘ziga xos jihatlari nimada? • Hayotning ekosistema va biosfera darajalarining mohiyatini tushuntiring.

Похожие

Hujayra tiriklikning irsiy birligi. 10 - sinf

Hujayraning hayot sikli. 10 - sinf

Paleozoy erasidagi hayot. 10 - sinf

Biologiya – hayot haqidagi fan. 10 - sinf

Mezozoy, kaynazoy eralaridagi hayot. 10 - sinf