Hujayraning hayot sikli. 10 - sinf - Биология - Учебники (по школьные предметы)

Hujayraning hayot sikli. 10 - sinf

Загружено в:

02.10.2019

Скачано:

0

Размер:

2393.7861328125 KB

10 sinf "Biologiya" darsligi asosida. 2017 11-§. Hujayraning hayot sikli

• Tirik organizmlarning irsiy axborotni saqlash va keyingi avlodga o‘tkazishdek eng muhim xususiyati xromosomalardagi DNKga bog‘liq. Bir bo‘linishdan ikkinchi bo‘linishgacha bo‘lgan davrda har bir xromosoma bitta DNK dan iborat bo‘ladi.

• Euxromatin – xromatinning spirallashmagan, mikroskopda ko‘rinmaydigan ingichka, genetik jihatdan faol qismi. Geteroxromatin – xromatinning spirallashgan, zichlashgan, genetik jihatdan nofaol qismi.

• Yadroning bo‘linishidan avval xromatin kuchli spirallashgan, kaltalashgan, yog‘onlashgan strukturani, xromosomani hosil qiladi. Xromosomalar birinchi marta Fleming (1882) va Strasburger (1884) tomonidan aniqlangan. «Xromosoma» atamasini fanga Valdeyer taklif etgan.

• Xromosomalar kimyoviy tarkibiga ko‘ra DNK (40%) va oqsillar (60%)dan tarkib topgan. DNK irsiy axborotni saqlash, oqsillar tuzilma va regulatsiya (boshqarish) funksiyalarini bajaradi. Bo‘linayotgan hujayrada xromosomalar kuchli spirallashuvi tufayli irsiy material ixcham shaklga kiradi.

• Xromosomalar bo‘linayotgan hujayralarda, ay niq sa, mitozning metafazasida yorug‘lik mikrosko pida yaxshi ko‘rinadi. Bunday xromosomalar ikkita yelkadan iborat bo‘lib, ularning o‘rtasida birlamchi belbog‘ (sentromera) joylashadi.

• Asosan uch xil tipdagi xromosomalar farqlanadi: 1) teng yelkali – metasentrik; 2) noteng yelkali – submetasentrik (bitta yelkasi ikkin chisidan uzunroq); 3) tayoqchasimon – akrosentrik (bitta yelkasi juda uzun, ikkinchisi juda kalta).

• Tirik organizmlar har bir turining hujayrasida xromosomalar soni hujayralarida o‘zgarmas, ya’ni bir xil bo‘ladi. Bu holat xromosomalarsonining doimiylik qoidasi deyiladi.

• Jinsiy hujayralarda xromosomalar gaploid to‘plamda, somatik hujayralarda esa xromosomalar juft, ya’ni diploid to‘plamda bo‘ladi. Xromosomalar to‘plami n, shu to‘plamga xos DNK soni c harfl ari bilan ifoda etiladi.

• Hujayraning hayotiy sikli. Ona hujayraning bo‘linib ko‘payishidan hosil bo‘lgan hujayraning bo‘linib ko‘payishi yoki nobud bo‘lgunigacha bo‘lgan davr hayotiy sikl (hujayra sikli) deyiladi.

Hujayra hayotiy sikli bir nechta davrlardan iborat • Bo‘linish davri. Bunda hujayraning bo‘linishi sodir bo‘ladi. • O‘sish davri. Hujayra bo‘linib ko‘paygach, ma’lum o‘lchamlarga qadar hajmi ortadi, o‘sa boshlaydi. • Diff erensiatsiyalanish (ixtisoslashish) davri. Bu davrda hujayra ma’lum tuzilish va funksional xususiyatlarga ega bo‘ladi. • Yetuklik davri. Hujayra ixtisosligiga mos holda u yoki bu funksiyani bajaradi. • Qarish davri. Bu davr hujayra hayotiy funksiyalarining pasayishi bilan ifodalanadi, hujayraning bo‘linishi yoki nobud bo‘lishi bilan yakunlanadi. • Hujayralar bo‘linishining ikkita usuli bor: mitoz va meyoz. • Мitoz – eukariot hujayralarning bo‘linishi jarayoni bo‘lib, uning natijasida dastlab irsiy material ikki hissa ortadi, so‘ngra qiz hujayralar o‘rtasida teng taqsimlanadi. • Mitoz sikli – hujayraning bo‘linishga tayyorgarlik – interfaza va mitoz bo‘linish jarayonlarining o‘zaro bog‘langan va ketma-ket keladigan hodisalar majmuasi.

• Metafaza (meta – keyin) da xromatidalar zichlashib, yo‘g‘onlashib, hujayra markazi bo‘ylab to‘planadi. Xromatidalar sentromerasi ekvator tekisligida joylashadi. Bo‘linish urchug‘i iplari (axromatin iplari) har bir xromosomaning sentromerasiga ikki qutbdan birikadi.

• Anafaza ( ana – qayta ) bosqichi xromosomalardagi sentromeralar bo‘linib, yakka holatdagi xromatidalar bo‘linish urchug‘ining qisqarishi hisobiga qutblarga tarqaladi. Har bir qutbda teng miqdordagi xromosomalar tarqaladi va ularning bo‘linishdan oldingi hujayraning xromosoma soniga muvofiq bo‘ladi.

• Mitozning biologik ahamiyati. Mitoz natijasida ikkita hujayra hosil bo‘ladi, ona hujayrada nechta xromosoma bo‘lsa, ularda ham shuncha xromosoma bo‘ladi. Qiz hujayralarining xromosomalari ona hujayra DNKsining aniq replikatsiyasidan hosil bo‘lganligi sababli ularning genlari aynan bir xil irsiy axborotni saqlaydi.

• Meyoz. Meyoz eukariot hujayralarning o‘ziga xos bo‘linishi bo‘lib, bu bo‘linish natijasida hosil bo‘ladigan hujayralarda xromosomalar soni ikki hissa kamayadi. Meyoz ham mitoz singari interfazadan boshlanadi. Interfazada xromosomalar ikki hissa ortadi.

• Metafaza I da xromosomalar o‘z sentromerlari bilan birgalikda ekvator tekisligi bo‘ylab joylashadi. Anafaza I da gomologik xromosomalar xromatidalarga ajralmagan holda qarama-qarshi qutblarga tarqaladi.

• Profaza II mitoz profazasidan farq qilmaydi. Metafaza II da juft xromatidali xromo somalar o‘z sentromeralari bilan ekvator tekisligida joylashadi. Anafa za II da sentromerlar bo‘linib har bir xromatida mustaqil xromosomalarga aylanadi.

• Meyozning biologik ahamiyati. Meyoz jarayonida 1 ta diploid to‘plamli hujayradan 4 ta gaploid hujayralar ho sil bo‘ladi. Meyoz jarayonida sodir bo‘ladigan konyugatsiya, krossingover,

Savol va topshiriqlar • Eukariot hujayralarga qaysi yo‘l bilan bo‘linib ko‘payish xos? Prokariotlar uchun-chi? • Prokariotlarda oddiy binar ko‘payish qanday kechadi? • Mitoz nima? Mitoz fazalarini tavsifl ang. • Qanday qilib mitoz bo‘linish natijasida qiz hujayralar aynan bir xil irsiy axborotga ega bo‘ladi? Mitoz qanday biologik ahamiyatga ega? • Mitoz (a) va meyoz (b) bo‘linish natijasida qanday xromosoma to‘plamiga ega hujayralar hosil bo‘ladi?

Похожие

Hujayraning genetik elementlari. 10 - sinf

Paleozoy erasidagi hayot. 10 - sinf

Biologiya – hayot haqidagi fan. 10 - sinf

Mezozoy, kaynazoy eralaridagi hayot. 10 - sinf

Arxey, proterozoy eralaridagi hayot. 10 - sinf