Genlarning o‘zaro ta’siri. 9 - sinf - Биология - Учебники (по школьные предметы)

Genlarning o‘zaro ta’siri. 9 - sinf

Загружено в:

04.10.2019

Скачано:

0

Размер:

1074.7822265625 KB

53- §. Genlarning o‘zaro ta’siri53- §. Genlarning o‘zaro ta’siri 9- sinf “Biologiya. Sitologiya va genetika asoslari” darsligi asosida. 20149- sinf “Biologiya. Sitologiya va genetika asoslari” darsligi asosida. 2014

• Irsiyatning tuzilish va funksional birligi genlar hisoblanadi. Biz o‘rgangan mavzularda har bir gen boshqa genlardan mustaqil holda bitta belgining rivojlanishiga ta’sir qiladi. Bundan shunday xulosa chiqarish mumkin: genotip — genlarning mexanik yig‘indisi, fenotip esa alohida belgilarning xilma xil ko‘rinishidir.

• Agar ayrim hujayralar hamda organizmlarda biokimyoviy va fiziologik jarayonlar o‘zaro uyg‘unlash gan bo‘lsa, u birinchi navbatda — genlarning o‘zaro ta’sir etuvchi tizimi, ya’ni ge no tip bilan bog‘ liq xromosomalarning ma’lum qismida joylashgan allel va allel bo‘lmagan genlar bir biriga o‘zaro ta’siri natijasidir. Allel genlar domi nant va retsessiv hollarda bo‘ladi. To‘la va to‘la bo‘lmagan dominantlik farq qilinadi.

• Genlarning komplementar ta’siri turli allelga mansub genlar ba’zi belgilarning rivojlanishiga bir muncha mustaqil ta’sir etishi bilan birga, ko‘pin cha turli shaklda o‘zaro ta’sir ko‘rsatadi. Natijada organizmda biron belgining rivojlanishi bir necha gen nazorati ostida bo‘ladi. Misol uchun tovuqning toji har xil zotlarida turli shaklda bo‘ladi. Bu narsa ikki juft genning o‘zaro ta’siri natijasida genlarning alohida kombinatsiyasi tufayli tojlar to‘rt xil variantda namoyon bo‘ladi, ya’ni oddiy (aabb), no‘xatsimon (aaBB yoki aaBb), yong‘oqsimon (AABB yoki AaBb), gulsimon toj (AAbb, Aabb)lar

• Allel bo‘lmagan genlar o‘zaro, asosan komplementar, epistaz, polimer ta’sir qiladi. Genotipda allel bo‘lmagan genlarning o‘zaro ta’siri natijasida organizmda yangi belgining rivojlanishiga olib kelishi genlarning komplementar , ya’ni to‘ldiruvchi ta’siri deb ataladi. Genlarning bunday ta’siri xushbo‘y hidli, oq gulli no‘xatni o‘zaro chatishtirishda ham aniq namoyon bo‘ladi. Olingan bi rinchi bo‘g‘in duragaylar qizil rangda bo‘ladi.

• Birinchi bo‘g‘in duragaylar o‘zaro chatishtirilganda ikkinchi bo‘g‘in o‘simliklarda ajralish 9:7 nisbatda, ya’ni bir fenotipik sinf (9/16) qizil, ikkinchisi (7/16) oq bo‘ladi, demak, natijaviy nisbat 9:7. Ota ona o‘simlik larning genotipi — AAbb va aaBB bo‘lib, ularning har biri bittadan dominant (A yoki B) genga ega. Bu dominant genlar alohida alohida holda gulga qizil rang bera olmaydi, shuning uchun ota ona no‘xat o‘simliklarining guli oq bo‘ladi.

• Genlarning polimer ta’siri. Allel bo‘lmagan bir nechta genning bitta belgining rivojlanishiga o‘xshash ta’sir ko‘rsatishi genlarning polimer ta’siri deyiladi. Genlarning polimer ta’siri organizmlarning miqdoriy belgilarida uchraydi. Masalan, hayvonlarning vazni, o‘sishi, o‘simliklarning bo‘yi, tovuqlarning tuxum qilishi, qoramol sutining miqdori va yog‘liligi, o‘simliklar tarkibidagi vitaminlar miqdori va boshqalar. Miqdor belgilarning rivojlanish darajasi unga ta’sir etuvchi polimer genlar soniga bog‘liq bo‘ladi. Polimer hodisasini dastavval shved olimi Nilson Ele o‘rgandi. U bug‘doyning qizil (A 1 A 1 A 2 A 2 ) va oq (a 1 a 1 a 2 a 2 ) navlarini o‘zaro chatishtirib F 1 o‘simliklarni oldi

• F 1 da donlarning rangi pushti bo‘ldi. F 1 o‘zaro chatishtirilib F 2 dagi o‘simliklarning don rangiga qarab 5 ta guruhga ajratildi. Ularning miqdoriy nisbati quyidagicha: 1 ta qizil, 4 ta och qizil rangli, 6 ta pushti, 4 ta och pushti rangli, 1 ta oq donli donga ega o‘simliklar. Polimeriya orqali irsiylanish qonuniyatlarini o‘rganishning ahamiyati juda katta. Organizmlardagi, xususan madaniy o‘simlik va uy hayvonlarining inson uchun foydali miqdoriy belgilari polimer genlar ta’sirida irsiylanadi va rivojlanadi. Masalan, uy hayvonlarining og‘irligi, sut miqdori va yog‘liligi, lavlagi ildizmevasidagi shakarning miqdori, g‘alladoshlarda boshoqning uzunligi, makkajo‘xori so‘tasining kattaligi va hokazo.

• Genlarning o‘zaro epistaz ta’siri. Fenotipda bir dominant genning allel bo‘lmagan ikkinchi dominant gendan ustunlik qilishi epistaz deb ataladi. Bu qonuniyatning mohiyatini tovuq zotlarida pat rangining irsiylanishi misolidako‘rib chiqaylik. Patlari oq rangdagi ikkita tovuq zotlarining fenotipi bir xil bo‘lsa ham ularning bu belgi bo‘yicha genotiplari har xilligi aniqlandi. Buni tekshirish uchun har ikkalasi ham oq patli tovuq zotlariga chatishti rildi. F 1 da hamma duragaylarning pati oq rangli chiqdi. F 1 duragay avlodidagi xo‘roz va tovuqlarni o‘zaro chatishtirib olingan ikkinchi avlodda patning rangi bo‘yicha ikkita fenotipik guruhga ajralish kuzatildi. Ularning 13/16 qismi oq patli, 3/16 qismi esa qora patli tovuq xo‘rozlar ekanligi aniqlandi.

• Genlarning ko‘p tomonlama ta’siri. Pleyotropiya. Biz yuqorida bitta belgining rivojlanishiga bir qancha genlarning ta’sirini ko‘rib chiqdik. Shu bilan birga bitta genning bir qancha belgining rivojlanishiga ta’siri ham aniqlangan. Bu hodisa pleyotropiya deb ataladi. Pleyotropiya hodi sasi tabiatda keng tarqalgan bo‘lib, katta ahamiyatga ega. Bu hodisa o‘simliklar bilan hayvon larning ko‘p genida uchraydi.

• Gulli o‘simliklarda gullarning to‘q qizil rangda bo‘lishini ta’min etuvchi gen ularning poya va shoxlarining ham to‘q qizil rangda bo‘lishiga daxldordir. Tovuqlarda masalan, jingalak patli zotlar uchraydi. Bunday pat tovuq tanasiga yopishib turmaydi, ko‘pincha sinib ketadi. Bu bilan tovuq tanasidan tashqi muhitga ko‘p issiqlik tarqaladi, ovqat hazm qilish, yurak tomir faoliyatining ishi buziladi. Bular esa tovuqning nasl qoldirish xususiyatiga va hayotchanligiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.

• Ba’zi bir genlarning pleyotrop ta’sirida organizmdagi turli organlarning rivojlanishida katta o‘zgarishlar ro‘y beradi, natijada ular nobud bo‘ladi. Bun day genlar letal , ya’ni halokatga olib keluvchi genlar deb ataladi. Masa lan: sichqonlarda jun rangining sariq va qora bo‘lishi bir juft allel genlarga (A a) bog‘liq. Bu gen retsessiv gomozigotali (aa) holatda bo‘lsa, sichqon juni ning ran gi qora bo‘ladi. Juni sariq rangda bo‘lgan sichqonlar doimo geterozi got a (Aa) hol atda bo‘ladi. Sariq sichqonlar orasida dominant gomozigotali (AA) for malari butunlay uchramaydi. Buning sababi junning sariqliligini ta’min etuvchi gen dominant gomozigotali holatida organizmning nobud bo‘lishiga olib keladi.

• Quyidagi tajribaning natijasi buning isboti bo‘ladi. Tajribada sariq, genotipli (Aa) ota ona sichqonlar o‘zaro chatishtirilgan. Ularning avlodida sariq va qora rangli sichqonlar hosil bo‘ldi. Lekin ularning miqdoriy nisbati odat dagicha 3:1 emas, balki 2:1 holatida bo‘ldi. Buning sababi dominant gomozi gotali (AA) sichqonlar embrional rivojlanish davridayoq nobud bo‘ladi.

Savol va topshirqlar • Genlarning o‘zaro ta’sir etishini tushuntirib bering. • Genlarning o‘zaro ta’sir etishi qanday xillarga bo‘linadi? • Genlarning komplementar ta’siri nima? Misollar bilan tushuntiring. • Epistaz nima? Misollar keltiring. • Genlarning polimer ta’sirini tushuntirib bering. • Genlarning ko‘p tomonlama ta’sirining mohiyati nimadan iborat? • Genlarning o‘zaro ta’siri Mendel qonunlaridan nimasi bilam farq qiladi?

Похожие

Genlarning o‘zaro ta’siri. 10 - sinf

Genlarning birikkan holda irsiylashishi. 9 - sinf

Yadro. 9 - sinf

Urug‘lanish. 9 - sinf

Fotosintez. 9 - sinf