Evolutsion o‘zgarishlarning tiplari. 10 - sinf - Биология - Учебники (по школьные предметы)

Evolutsion o‘zgarishlarning tiplari. 10 - sinf

Загружено в:

03.10.2019

Скачано:

0

Размер:

1545.72265625 KB

49-§. Evolutsion o‘zgarishlarning tiplari 10 sinf "Biologiya" darsligi asosida. 2017

• Divergent evolutsiya. Divergensiya (lotincha divergantia – ajralish) – evolutsion jarayonning yangi sistematik guruhlar hosil bo‘lishiga asoslangan eng umumiy turi. Divergensiya – har xil yashash sharoitlariga moslashish natijasida ajdod tur belgilarining tarqalishidir.

• Divergensiya tufayli yangi muhit sharoitlariga moslanishlar kengayadi. Bu jarayon natijasida tip sinfl arga, sinf turkumlarga, turkum oilalarga, oila avlodlarga, avlod turlarga ajraladi. Ajdod tur tarqalgan hududlarda ekologik sharoitning har xil bo‘lishi divergensiyaga olib keluvchi omil hisoblanadi.

• Divergensiya jarayoni tarmoqlangan shoxli evolutsiya daraxti ko‘rinishida tasvirlanadi. Bu divergent evolutsiya timsolidir: umumiy ajdoddan ikki yoki undan ortiq formalar, o‘z navbatida, ulardan ko‘pgina turlar va avlodlar kelib chiqqan. Divergensiya deyarli hamma vaqt yangi hayotiy sharoitlarga moslanishlarning ortib borishini ifoda etadi.

• Divergensiya hodisasini o‘simliklarning shakli o‘zgargan vegetativ organlarida ham ko‘rish mumkin. Masalan, no‘xatning gajaklari, kaktus va zirkning tikanlari, bargning shakl o‘zgarishi natijasidir.

• Divergensiya tur paydo bo‘lish ning yo‘llaridan biri bo‘lib, bunda populatsiyalar evolutsiya ning boshlang‘ich omillari ta’siri natijasida ajdod turdan sezilarli darajada farq qiladigan belgilarni to‘playdi va saqlaydi, oqibatda tur ajralib, yangi turlarni hosil qiladi.

• Parallel evolutsiya – (grekc ha – parallelos – «yonma-yon bor uvchi») birbiriga qarindosh bo‘lg an organizmlar guruhlarida bir yo‘nalishda o‘xshash belgilar payd o bo‘lishi bilan ifodalanadigan evolutsion o‘zgarish. Masalan, sutemiz uvchi kitsimonlar va kura k oyoqlilar bir-biridan mustaqil holda suv muhitiga o‘tishgan va ularda suv muhitiga moslanishlar – kurakoyoqlar paydo bo‘lgan.

• Parallelizm bir-biriga genetik yaqin turlarda belgilarning o‘xshashligi, gomologik tuzilmalarning mustaqil holda o‘zgarishlari natijasida yuzaga keladigan evolutsiyadir. Har xil turlarning bir xil genlarida o‘xshash muta t siyalar paydo bo‘lishi pa rallelizmga sabab bo‘ladi.

• Xuddi shunday hodisani N. I. Vavilovning irsiy o‘zgaruvchanlikning gomologik qatorlari qonuni tavsifl ab beradi. Mazkur qonunga muvofi q, bir-bi riga qarindosh turlar irsiy o‘zga ruvchanlikning o‘xshash qator lari bilan ta’rifl anadi . Shuning uchun o‘xshash belgilar bir-biriga qarindosh turlarda mustaqil – parallel holda hosil bo‘ladi.

• Konvergent evolutsiya – kelib chiqishi jihatidan uzoq guruhlar (kenja sinf, sinf, tip) organizmlarning o‘xshash belgilarga ega bo‘lishi bilan ifodalanadigan evolutsion o‘zgarish xili. Evolutsion o‘zgarishlarning bun day xili qarindosh bo‘lmagan turlar ning o‘xshash tashqi muhit ta’siri ga xil tashqi muhit omillari bilan bevosita bog‘langan organlarda yuz beradi.

• Xaltali va yo‘ldoshli sutemizuvchilar o‘xshash hayot tarziga ega bo‘lganliklari natijasida bir- biriga bog‘liq bo‘lmagan holda ularning tuzilishida o‘xshash qir ra lari paydo bo‘lgan. Konvergent o‘xshashlik sis tematik jihatdan bir-biridan ancha uzoq turgan guruhlarda ham kuzatiladi.

• Qushlar va kapalaklarda qanoti bo‘ladi, lekin bu organlarning kelib chiqishi turlichadir. Birinchi holatda – bu o‘zgargan oldingi oyoqlar, ikkinchisida – xitin o‘simta.

• Konvergensiya bir-biriga qarindosh bo‘lmagan guruhlarning o‘xshash yo‘na lishda evolutsion rivojlanishi va ularning bir xil yashash muhitiga moslashishi natijasida o‘xshash belgilarga ega bo‘ lishidir.

• Konvergent rivojlanishga akulalar (birlamchi suv hayvonlari), ixtiozavrlar va kitsimonlar (ikkilamchi suv hayvonlari) tana shaklining o‘xshashligini misol qi lib keltirish mumkin. Ammo umurtqalilarning bu guruhlari teri qopl ami, kalla suyagi, muskullari, qon ayla nish, nafas olish va boshqa organlar sistemalarining tuzilishi bilan bir-biridan farq qiladi.

Savol va topshiriqlar • Evolutsiya tiplari haqida nimalar bilasiz? • Divergent evolutsiyaning mohiyatini tushuntiring. • Divergent evolutsiyaga misollar keltiring. • Konvergent evolutsiyaning mohiyatini izohlang. • Konvergent evolutsiyaning sababini misollar orqali tushuntiring. • Parellel evolutsiyaning mohiyatini tushuntiring. • Parellel evolutsiyaga misollar keltiring.

Похожие

Evolutsion g‘oyalarning paydo bo‘lishi. 10 - sinf

CH. Darvinning evolutsion g‘oyalari. 10 - sinf

K. Linney, J.B. Lamarkning ilmiy ishlari, J. Kyuvening evolutsion g‘oyalari. 10 - sinf

Hayvonot dunyosidagi evolutsion o‘zgarishlar. 11 - sinf

Jins genetikasi. 10 - sinf