Zahiriddin Muhammad Bobur Lirikasi 11 - sinf - Литература - Учебники (по школьные предметы)

Zahiriddin Muhammad Bobur Lirikasi 11 - sinf

Загружено в:

28.01.2022

Скачано:

0

Размер:

9468.5 KB

ZAHIRIDDIN MUHAMMAD BOBUR LIRIKASI 11-sinf adabiyot darsligi asosida 13-mavzu:

Bobur lirikasida g‘azal va ruboiylar yetakchi mavqe tutadi. Adib ushbu janrlarning ijtimoiy motivlar bilan boyitilishiga katta hissa qo‘shdi. Bobur g‘azallarining katta qismi 5 va 6 baytdan tashkil topgan. Uning yana bir yirik xizmati she’r tilini, adabiyot tilini hayotiylashtirishda, uning sodda va ravon, tushunarli, samimiy bo‘lishiga intilishida ko‘rinadi. Ko‘pincha ularda og‘zaki nutqqa juda yaqin bo‘lgan ohanglar ochiq sezilib turadi. Boshqa jihatlarni gapirmaganda ham, g‘azal qofiyalarining fe’llardan tashkil topishi uni og‘zaki nutqqa yaqinlashtirganini ta’kidlash o‘rinli bo‘ladi.

Garchi Boburning ayrim she’rlarida o‘zni aysh bilan tutishga, farog‘at bilan yashashga da’vat ruhi ustun bo‘lsada, amalda bular Boburning orzusi bo‘lib, uning hayoti faqat mashaqq at, qiy inchilik, urush-yurishlarda, tahlika va bezovtaliklar, to‘s- to‘polonlarda o‘tgani yaxshi ma’lum. Shunga qaramasdan, adib she’riyatida hayotsevarlik, ertangi kunga nisbatan komil ishonch ruhi ustuvorlik qiladi. Shoir birovga tobe va mute bo‘lishni xohlamaydi. Keskin xulosalar chiqarishda ham iymanib o‘tirmaydi. Alisher Navoiydan keyin g‘azal janrini ijtimoiy ohanglar bilan boyitgan adib, hech shubhasiz, Zahiriddin Muhammad Boburdir.

Uning ko‘p g‘azallari hasbi hol tarzida yozilgan. Ularda adibning shaxsiy hayotiga oid bo‘lgan kechinmalar juda yorqin va ta’sirchan tarzda ifodalangan. Bobur g‘azaliyotida yurt va Vatanga muhabbat, ezgu insoniy fazilatlar tarannumi, oliyjanob tuyg‘ular tasviri yetakchilik qiladi. Bobur hayotda nihoyatda jur’atli, mardona, yangiliklarga o‘ch bo‘lgan. Bu xislatlar uning ijodi uchun ham xosdir. Bobur lirikasida ruboiy va qit’alar ham katta mavqe tutadi. Ularda mumtoz adabiyotimizdagi yetakchi obrazlar tizimi o‘ziga xos tarzda mujassamlashgan. Shu bilan birga, adib she’riyatning ijtimoiy motivlar bilan boyitilishiga ham katta hissa qo‘shdi.

Boburning hayoti o‘zi tug‘ilib o‘sgan yurtlardan yiroqda kechg anini yaxshi bilasiz. Shu bois Bobur ruboiylarida ona Vatanga intilish, g‘urbat, hijron mavzulari keng yoritilgan. Quyidagi ruboiy ham adibning yurt sog‘inchiga to‘la qalbining aks sadosi, o‘ziga xos oynasidir. Ko‘pdin berikim, yor-u diyorim yo‘qdur, Bir lahza-yu bir nafas qarorim yo‘qdur. Keldim bu sori o‘z ixtiyorim birla, Lekin borurimda ixtiyorim yo‘qdur. Birinchi misradayoq yor va diyor sog‘inchi juda oshkor va samimiy ifodalanmoqda. Unda muddatning davomiyligi e’tiborni tortadi. Bunga ko‘pdin berikim ifodasi orqali erishilgan. Keyingi misrada ana shu hodisa-sababning oqibati ko‘rsatilmoqda: bu o‘rinda ham muddat, vaqt, fursat tushunchasiga tayanil moqda. Uning ifodasi – bir lahza yu bir nafas.

Bu o‘z-o‘zidan ko‘p va oz tushunchalari orasidagi ziddiyatni yuzaga chiqaradi. Ularn ing ostidagi ma’no tovlanishlari bizni o‘ziga jalb etadi. Keyingi ikki misrada ham mantiqiy ziddiyat aks etgan. Ulardagi tayanch so‘zlar keldim va borurimdadir. Ruboiy qofiyasi asosiy mavzuni ochishda muhim omil bo‘lgan. Shunga ko‘ra, asosiy fikrni ifodalovchi so‘z – diyor qofiyaga surilgan. Ikkinchi misra esa lirik qahramon ruhiy olamini aks ettir ishga qaratilgan, shuning uchun qarorim so‘zining qofiyada keltirilishi tasodifiy emas. Oxirgi misradagi ixtiyorim qofiyasi ham umumiy ma’noni kuchaytirishga xizmat qiladi. Muhimi, bu ruboiy ham boshqalari kabi ifodalarning tabiiy va quymaligi, turkona so‘zlarning o‘z o‘rnida, jonli holda qo‘llangani bilan ajralib turadi.

Dastlabki misra ro‘y bergan hodisa mohiyati haqidagi axborot tarzida berilgan. Ammo uning mahzun va tushkun kayfiyat ifodasi ekani ham ko‘rinib turibdi. Keyingi misrada esa lirik qahramonning shu hodisaga munosabati ko‘rsatilgan. Unda bezovtalik, iztirob, taqdir oldidagi ojizlik e’tirofi aks etgan. Ayni paytda, bu qayg‘uning oniy, qisqa emas, aksincha, muntazam va uzluksizligi ta’kidlangan. Natijaning yomonligi uchun o‘zining aybdorligini tan olish har kimning ham qo‘lidan kelavermaydi. Boburda mana shunday mardonalik har doim ochiq namoyon bo‘ladi. Bu yerda ham shu xislatning yana bir qirrasi ko‘rinib turibdi.

Ammo taqdir buyrug‘iga bo‘ysunmaslikning ham imkoni yo‘q. Oxirgi misra mana shu e’tirofning go‘zal ifodasi sifatida yaratilgan. Bobur ruboiylari bu janrni yangi mavzu bilan boyitdi. Ularga hasbi hol ohanglarining, yurtsevarlik, vatanparvarlik g‘oyalarin ing ustuvor tarzda singdirilishi mana shu yangilikning bir qismini tashkil etadi. Yana bir yangilik ularning tabiiy, samimiy ruhi bilan belgilanadi. Bobur ruboiylari hayotning turli qirralari haqida bahs yuritadi. Bobur ruboiylari ham g‘azallari kabi hasbi hol xarakteriga ega: ularda adib o‘z ko‘rgan-kechirgan tuyg‘ularini ifodalashga ko‘proq e’tibor beradi: Necha bu falak solg‘usi g‘urbatqa meni, Har lahza tugangusiz mashaqqatqa meni. Ne chora qilay, netayki, Tengri go‘yo Mehnatni menga yaratdi, mehnatqa – meni.

Ushbu ruboiy mavzusiga ko‘ra boshqa ruboiylarga uyg‘un. Unda ham yor, ham diyordan yiroqlik, ulardan ayrilib yashash iztiroblari aks etgan. Ayni paytda, kundalik hayot maromining o‘zida ham kutilmagan azob-uqubatlar, ranj-u kulfatlarning ko‘ngilga beradigan og‘riqlari ham aks etgan. Dastlabki ikki misrani yana bir marta o‘qib chiqaylik. E’tibor berdingizmi: solg‘usi fe’li qaysi misraga aloqador? Faqat birinchi misragami? U har ikki misraga ham daxldor. Gapning mana shu shaklda tuzilishi undagi fikriy mantiqni kuchaytirgan. Keyingi ikki misrada ham yangicha shakllar mavjud. Uchinchi misrada savolning takrorlanishi iztirobning kuchini tasavvur qilishga yordam beradi. Oxirgi misradagi mehnat hamda men so‘zlariga qo‘shilayotgan jo‘nalish va tushum kelishigining qo‘shimchalari oxirgi misrada o‘rinlarini almashtirgan.

Bu shoir ko‘zda tutgan ma’noning yanada kuchli va ta’sirchan bo‘lishiga xizmat qilmoqda. Boburning yana bir yirik xizmati she’riy asarlar tilini hayotga yaqinlashtirishda, uning sodda va ravon, tushunarli, sami miy bo‘lishiga intilishida ko‘rinadi. Ba’zan bu g‘azallarda og‘zaki nutqqa juda yaqin bo‘lgan ohanglar sezilib turadi. Asru ko‘p emish jur’at-u himmat sizga, Ro‘zi qilg‘ay Xudoy nusrat sizga. Mardonalig‘ingizni bori el bildi, Rahmat sizga, hazor rahmat sizga.

Ruboiylarning katta qismi o‘zida Boburning hayotiy tajribalari davomida to‘plangan haqiqatlarni mujassam etgan. Tuz oh, Zahiriddin Muhammad Bobur, Yuz oh, Zahiriddin Muhammad Bobur. Sarrishtayi ayshdin ko‘ngulni zinhor Uz, oh, Zahiriddin Muhamrnad Bobur. Bobur o‘zbek tilidagi so‘zlardan juda o‘rinli hamda unumli foydalanadi. Ularning kuchi va qudratini, ichki imkoniyatlarini, tarovatini chuqur his qiladi. Yuqoridagi ruboiy birgina so‘zning o‘zgarishi asosida hosil bo‘lgan. Ammo unda boshqa she’rlarda bo‘lgani kabi, ichki bir dard, abgor bo‘lgan ko‘ngil, afsus va nadomatlar ichidagi ruh egasi yorqin tarzda namoyon bo‘ladi.

Ruboiyda tuz, yuz, uz qofiya vazifasini bajargan. Birinchi, ikkinchi hamda to‘rtinchi misralarning qolgan so‘zlari radif vazifasini bajarmoqda: Ilmi qofiyada qofiyaning bu shakli bosh qofiya deb yuritiladi. Biz qofiyani misra oxirida ko‘rishga ko‘nikib qolganmiz. Mazkur misolda esa u misraning boshida turibdi. Bunday hodisalar o‘zbek tilining ifoda imkoniyatini ko‘rsatishiga ko‘ra ham e’tiborlidir. Ruboiylarda taxallusni qo‘llashga ko‘ra ham Bobur boshqa shoirlardan ajralib turadi. She’rning mazkur shaklda yaratilishi har ikki misradagi so‘zlarning takroriga tayangan yuksak ohangdorlikni hosil qiladi. Natijada yoqimli musiqiy ohang, takrorlanmas she’riy jarang yuzaga keladi. Ruboiydagi uchinchi misra, ko‘pincha yakunlovchi misra uchun munosib tayanch vazifasini bajaradi.

Mazkur ruboiy ham shunday tuzilgan. Unda yaxshi kishining hech qachon yomonlik ko‘rmasligi ta’kidlangan. E’tibor berilsa, ruboiyni mazmuniga ko‘ra ikki qismga ajratish mumkin. Birinchi qismda, umuman, har qanday odam haqida gap boradi. Ular umumlashgan obraz sifatida tasvirlangan. Ularning bir guruhi vafodorligi, ikkinchi toifasi jafokorligi bilan «mashhur». Keyingi ikki misrada esa nisbatan aniqroq shaxslar: yaxshi va yomon odamlar tilga olingan. Ruboiydagi asosiy tasvir vositalari – so‘z takrori va tazod. Ular vositasida har bir harakat va uning natijasi, olamd agi sabab va oqibat munosabatining tasod ifiy bo‘lmasligi ta’kidlanmoqda. Boburning ko‘pgina g‘azal va ruboiyl arida bo‘lganiday, bu yerda ham yaxshilik qilishga und ash, yomonlikdan uzoqlashishga da’vat asosiy o‘rin tutgan. Muhimi, ular quruq pand-o‘git emas, balki yuksak badiiyat libosida taqdim etilgan. Bobur hayotda kutilmagan sinov va mashaqqatlarga duch keldi.

U hayot zarbalarini juda erta yoshligidan ko‘rdi. Shunga qaramay, uning lirikasida hayotsevarlik, odamga va butun olamga bo‘lgan qizg‘in muhabbat, chuqur samimiyat juda yorqin tarzda o‘z aksini topdi. Bobur asarlari o‘zbek she’riyatining, o‘zbek nasrining, o‘zbek adabiyotining Navoiydan keyingi eng go‘zal, eng nurli sahifalarini tashkil etadi. Ularning barchasi nihoyatda go‘zal va ta’sirchan, takrorlanmas bir shaklda namoyon bo‘lgan. Ular o‘zbek tilining kuch-qudrati, ichki imkoniyatlarini ko‘rsatib bera olishiga ko‘ra ham bebahodir. Bobur ruboiylari o‘zbek ruboiynavisligi taraqqiyotida alohida bir bosqichni tashkil etadi.

Ularda falsafiy teranlik, ijtimoiy hod isalarga uyg‘unlik, hayot rang-barangligining nafis ifodalari, ayni paytda, o‘zbek tilining o‘ziga xos ifor va tarovati takrorlanmas bir tarzda mujassamlashgan. Bobur nazarida olamning munavvarligi odamning istaklari, shu istaklarning amalga oshishi bilan bog‘liq. Agar inson istaklari, tilak va xohishlari amalga oshsa, bu olam yanada go‘zal bo‘ladi, aksincha holatda esa olam uning ko‘zlariga tor va qorong‘i ko‘rin ishi mumkin. Unda bunday kishiga olamda yashashning ma’no va mazmuni yo‘qoladi: Ko‘ngli tilagan murodig‘a yetsa kishi Yo barcha murodlarni tark etsa kishi. Bu ikki ish muyassar o‘lmasa olamda, Boshini olib bir sorig‘a ketsa kishi.

MASNU’ SHE’R « Masnu ’» – arabcha san’atli, sersan’at degani. Ham gorizantal, ham vertikal tomonidan o‘qish mumkin bo‘lgan she’r. U murabba’ (to‘rtburchak), musoviyat tarafayn (ikki tomoni ham teng) degan atamalar bilan ham yuritiladi.

Tishing dur, labing marjon, xading gul, xating rayhon, Yuzung xur, soching anbar, so‘zung mul, menging mo‘lton. Mo‘lton menging, so‘zing mul, anbar soching, yuzung hur, Rayhon, xating, xading gul, marjon labing, tishing dur. Bu yerda birinchi misradagi so‘zlar oxirgi misrada o‘rinlarini deyarli to‘la tarzda almashtirgan holda takrorlangan. Faqat ti shing dur va xating gul takrorlarini tashkil etuvchi so‘zlarning o‘rni almashmay qolgan, xolos. Ikkinchi va uchinchi misralarda ham shu usul mavjud. Bularning barchasi Bobur mahoratining naqadar balandligin ing ko‘rsatkichlari bo‘la oladi.

Похожие

Zahiriddin Muhammad Bobur 11 - sinf

Zahiriddin Muhammad Bobur G‘AZALLAR 11 - sinf

Zahiriddin Muhammad Bobur 10 - sinf

Oybek lirikasi 9 -sinf

MUHAMMAD FUZULIY 8 -sinf