Hashorotlarning tabiatdagi ahamiyati

Hashorotlarning tabiatdagi ahamiyati

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2576.60546875 KB

Ko'chirib olish

Mavzu:Hashorotlarning tabiatdagi ahamiyati

TRA XEYa BILAN NAFAS OLUVChILAR KENJA TIPI. HAShAROTLAR SINFINING MORFOLOGIYaSI.  Traxeya bilan nafas oluvchilar kenja tipiga bir biriga yaqin 3 ta: 1-boshlang`ich traxeyalilar; 2-ko’p oyoqlilar; 3- hasharotlar yoki uch juft oyoqlilar sinfiga kiradi  Hasharotlar sinfi xozirgi zamon faunasida eng boy va katta sinf hisoblanib, 1,5 milliondan ortiq turiga ega. Hasharotlar bo’g`imoyoqlilarning juda murakkab tuzilgan gruppasidir.  Hozirgi zamon hasharotlar orasida eng qadimgi primetiv gruppalari (boshlang`ich qanotsizlar, ninachilar, kunliklar) hamda yuqori gruppalari (kapalaklar, qo’ng`izlar, ikki qanotlilar, pardaqanotlilar) kiradi.

Hasharotlarni o’simlikxo’r hayvonxo’r shuningdek parazitlik ham qiladi. Hasharotlar turli tuman sharoitda yashaydi. Ular shimolning eng sovuq joylarda shuningdek ekvatorda ham uchraydi. Hasharotlarni tanasi bir-biridan aniq ajralgan bosh ko’krak va qorin kabi uch bo’lakka ajralgan. Boshi 5 ta sigmentdan tashkil topgan. Ko’krak uch segmentdan, qorin qismi ko’pi bilan 11 ta sigmentdan iborat. Og`iz organlari asosan yuqorilab, uch juft og`iz o’simtalari va tomoq osti bog`inlaridan tuzilgan. Og`iz apparatini tiplari. Kemiruvchi og`iz apparati tuzilishi. Yuqori lab, bir juft yuqori jag` yoki mandibula bir juft pastki jag` ki maksimalla va pastki labdan tashkil topganligi 01 160205 1002 0304 07 0E02 07 0E06 24 060C 0216160205 27 160203 07

. O’simliklar hasharotlarda yuqori jag`lar qattiq tishchali parcha o’simtalari o’tkir qirrali emasligi yirtqich hasharotlarda esa tishchalari o’tkir va mustaxkamligi. Pastki jag`larni tuzilishi. Yuqori lab ikkala juft jag` va pastki labi og`iz bo’shlig`i atrofida joylashgan bo’lib og`iz oldi bo’shliq bilan tutashganligi. Hasharotlarni so’ruvchi tipidagi og`iz organlarini turlicha tuzilgan. So’ruvchi sanchib so’ruvchi va yalovchi turlariga bo’linadi. Asalari, kapalarklar, chivinlar, o’simlik bitlari, qalqon bitlar, burgalar kabi hasharotlarni og`iz apparatini tuzilishi. Boshning tanaga tutashgan. Gipognatik, prognatik, opistognatik tiplari. Gipognatik bosh o’simlik xurhasharotlar xos, prognatik - yirtqich hasharotlar va apistognatik bosh saratonlar, tripslar va boshqa sanchuvchi, so’ruvchi hasharotlarda uchraydi. 19 16 04 28 16 06 07 0302091C040A 0E02160208 1D 1F 06 0F1205 02 0302091C041211

CHIGIRTKASIMONLAR OILASI  Bu oila vakillaridan O’zbekiston sharoitida 20 ga yaќin tur chigirtkalar ќishloќ xo’jalik ekinlariga zarar etkazadi.  Osiyo chigirtkasi. (to’ќay ko’chmanchisi) Bu zararkunanda O’rta Osiyo, Ќoziѓiston, Rossiyani janubiy xududlarida keng tarќalgan. Uning yashash stanstiyasi to’ќayga boѓliќ bo’lib, cho’l va daryolarning ќirѓoќlaridagi ќamishzorlarda ћayot kechiradi.  Osiyo chigirtkasi yirik 55-60mm kattalikdagi yashil- ќo’nѓir, yashil sarѓish tusdagi ћashorot bo’lib, uning oldingi ko’kragi o’rta ќismidan tiѓlik chok o’tgan ќanot ustilarida ќo’nѓir doѓlar bor. Tuxumlari yirik 6,5-8,5 mm kattalikda, stilindrik shaklda bo’lib, bel ќismida bir oz kamalaksimon egilgan: sarѓish-ќizѓish tusda.

Osiyo chigirtkasi  Osiyo chigirtkasi tuxum fazasida (ko’zachalardagi tuxum) tuproќda ќishlab ќoladi  . Erta boћorda ularning chuvalchangsimon lichinkalari tuproќdagi ko’zachalardan chiќib po’st tashlaydi va 1 yoshga o’tadi.  Lichinkalar 30-50 kun rivojlanib 5 yoshga o’tadi. Shundan so’ng etuk urѓochi va erkak zotlar ќo’shilib 60-80 ta ba’zan 120 ta tuxum ќo’yadilar. Yiliga bu ћashorat 1ta avlod beradi.  Osiyo chigirtkasining tuda va yakka ћolda xayot kechiradi. 22080F15

O’ZBEKISTONDAGI ZARARKUNANDA HASHOROTLAR  Ayrim hashorotlar turlari ba’zan juda tez ko’payib,qishloq xo’jalik ekinlarga ziyon keltira.  Mazkur ekinlarning zararkunandalari ro’yxatiga 700 dan ortiq hashorot turi kiritilgan;bu hozirgacha ma’lum bo’lgan hashorot turlarning 0.5 % tashkil etadi.  O’zbekistondagi donli ekinlarga Osiyo chigirtkasi va xasva qandalasi,g’o’zaga g’o’za tullami,sabzavot va poliz ekinlari,mevali daraxtlarga har xil shira bitlari,mevalarga olma qurti,kartoshkaga esa kolorodo qo’ng’izi katta ziyon keltiradi .

Olma qurti . Carpocapsa pomonella . Urug’li meva, ayniqsa olma qisman nok va bexi daraxtlari zararkunandasi xisoblanadi. Kapalaklari ќanotlari yoyilganda 14-20mm keladi, keladi oldingi juft ќanotlari ќoramtir, ko’ndalang yo’li kulrangida ќanot uchida tuxumsimon cho’ziќ shakldagi jirrang qo’ng’ir tuslik bronzasimon tovlanadigan dog’ bor. Zararli xasva . Eurygaster integriceps . Don ekinlarining asosiy zararkunandalaridan ћisoblanib, qalqondor qandalalar oilasining vakilidir, Tanasi keng ovalsimon, elka tomoni qabariq, kattaligi 10-13mm atrofida, bosh bo’lagining uzunligi enidan qisqa, oldingi kukrak chetga qirralari bir oz qabariq, qalqonchasi ikki cheti tug’ri va tekis bo’ladi.

Parazit va kasal tarqatuvchi hashorotlar .  Bit va burgalar turkumiga mansub bo’lgan hamma hasharotlar,shuningdek to’shak qandalalari,pashshalar vaayrim chivinlar odam va hayvonningqonini so’radi.  Bu hashorotlar qon so’rganida kishilarni qanchalik bezovta qilishini hamma biladi.Odamlar orasida bosh biti va kiyim biti ko’p uchraydi.  Qon so’ruvchi hashorotlar turli kasalliklarni tarqatish bilan odam salomatligiga ziyon keltiradi.  Bitlar tepki-o’lat kasalligini qo’zg’atuvchi bakteriyalarni odamlarga yuqtiradi.  Kalamush burgasi esa tayoqchasini o’zida saqlovchi hamda yuqtiruvchi hisoblanadi.Bu og’ir kasallik mikrobi va burgalarning axlati orqali odam terisiga tushib qolsa ,uning tirnalgan joyidan qonga o’tib,ko’paya boshlaydi.

Biologik usul  Ќishloќ xo’jalik ekinlarining zararkunan-dalarini juda tez rivojlanishini, ko’payishini oldini olishda bu zararkunandalarni tabiiy dushmanlari, yirtќichlar, parazitlar va kasallik ќo’zgatuvchi organizmlardan foydalanishdan iboratdir. Ћozir bizning davlatimizda bu usul juda katta maydonlarda juda ko’p o’simliklarni zararkunandalariga ќarshi ќo’llanilib kelmoќda. Ћozir davlatimizdan 500 dan ortiќ biolaboratoriya va biofabrikalar mavjud bo’lib ular bir necha xildagi entomofaglarni ko’paytirib ishlab chiќarishda ќo’llanilmoќda.  O’simlik karantini ilgari bizda bo’lmagan lekin boshќa davlatlarda mavjud bo’lgan o’ta ћavfli zararkunandalar, kasalliklar va begona o’tlarni kirib kelishini oldini olishdan iborat. Bu tadbir davlatimizda juda xavfli bo’lgan Ќishloќ xo’jalik ekinlarining zararkunanda, begona o’t va kasalliklarni kirib kelishi va tarќalishini oldini olishdan iborat bo’lgan davlat tadbiridir.

Qarsildoq qo’ng’izlar  Bu oilaning 10ga yaqin turlari qishloq xo’jalik ekinlarda zarar etkazib, bizning sharoitda qora, keng tanalik, targ’il karsildoq qo’ng’iz, qo’proq uchraydi.  Bu qo’ng’izlar qoramtir tuslik bo’lib, birinchisi 7-9, ikkinchisi 10-15mm kattalashdi. Tuxumlari mayda 0,5 mm, ok tusli, valsimon liniyalari 25 mm rangi sarѓish.  Karsildok qo’ng’izlarining yetuk zotlari va lichinkalari tuproqda ќishlab qoladi, Baћorda aprel may oylarida qishlashdan chiqib qishloq xo’jalik ekinlarini ildiz, ildiz bog’izi, er yuzi qismlarini ko’proq zararlaydi. Bu ћashorotlar ko’p yillik generastiyalik bo’lib, 4-5 yilda 1ta avlod beradi. Urg’ochi zotlari o’rtacha 200-250 tuxum qo’yadi. Qishlovchi zotlari tuproqqa 10-15 sm, ba’zan 100sm chuqur tushib ketadi

Karam kapalagi  Karam kapalagining qurtlari karam,sholg’om,turp,achambiti kabi karamdoshlar oilasiga mansub o’simliklarning bargi bilan oziqlanadi.Shuning uchun bu hashorot karam kapalagi deb aytiladi.  Uning qanotlari oq rangda bo’lganidan oq kapalak ham deyiladi.  Karam kapalagi tuxumlarni o’simlik bargi ostiga qo’yadi.  Tuxumdan chiqqan yosh qurtchalar dastlab sariq rangda,keyinrivojlanib,ko’k –yashil rangga kiradi.  Qurtlar barglar bilan oziqlanib,po’st tashlab rivojlanadi.  Yetilgan qurtlar daraxtlar vadevorlarga o’rnalib chiqib olib,g’umbakka aylanadi.

Kapalaklarning turlari 26

Beda barg filchasi yoki fitonomus Bu zararkunanda markaziy Osiyo, Qozoѓiston, Sharqiy Xitoy, Shimoliy Hindiston, Pokiston mamlakatlarida keng tarqalgan. Fitonomus uzunburun qo’nѓizlar oilasining vakili bo’lib, kattaligi 5-7mm atrofida, boshi cho’ziq xartumsimon ko’rinishda, yosh ќo’nѓizlar sarg’ish, kul rang ќo’nѓir, ulg’ayganlari esa to’q kul rangli. Tuxumlari mayda 0,5-0,6 mm kattalikda ovalsimon, yangi quyilgan tuxum limonsimon sariq tusda, yaltiroq. Lichinkalari 10 mm gacha kattalikda, cho’ziq, oyoqlari shakllanmagan, ostki tomonidagi segmentlarda joylashgan g’uddachalar (so’gallar) yordamida ћarakatlanadi. Lichinkalar yashil rangli bo’lib orqa qismidan to tana oxirigacha qadar oqish cho’ziq o’tgan. G’umbaklari ochiq xilda bo’lib, g’ovak o’ralgan to’rsimon pilla ichida bo’ladi, uning kattaligi 5,5 - 8 mm atrofida.

Tok kanasi . Kanalar mayda 0,16mm kattalikda, tanasi stilindrik shaklda chuvalchangga o’xshash, oq yoki somon kabi sariq tuslik. Etuk kanalarning 2 juft oyoqlari bor. Tuxumlari tiniq, uzunchoq tuxumsimon shaklda, kattaligi 38 mikron. O’rovchi kanalar kurtaklar asosida va po’stloq yoriqlarida qishlab qoladi. Baћorda barglar yorilishi bilan kanalar ularning orqa tomoniga ko’chib o’tib uning shirasini so’rib yotadi. Kana zararlash gipertrofiya kuzatilib, (barg ustida). Barg ostida esa namatga o’xshash qoplam ћosil bo’ladi. Kanalar ana shu qoplam tanalarning ichida yashaydi. Yoz davomida bir nechta avlodi rivojlanadini poyasining asosi yoki undan yuqoriroq qismiga o’rnashib oladi va xartumini poyaga sukib o’simlik shirasi bilan qo’shimcha ozqqlanadi. Ma’lum muddat oziqlangan qandala, lar qo’shilib urg’ochi zotlari o’z tuxumlarini (odatda 200gacha yakin) don ekinlari barglariga 2 qator ќilib 7tadan qo’yadi. Tuxumlar 9-16 kun rivojlanib, so’ngra lichinkalar chiќadi. Bular 3-4 kun bir joyda to’dalashib, keyin o’simlikda tarќalib ketadi. 16 29 07 2E 13 0E 0E 13 160E 07 2B 15 24 0B 18 03 18 0D12 0E 15 18 0D0E 13

O’SIMLIKLARNI ZARARLOVCHI HASHOROTLAR

CHUMOLILAR JAMOASI  Chumolilar keng tarqalgan va jamoa bo’lib yashaydigan hashorotlar.Nashtari juda qisqa bo’lgani tufayli ular chaqa olmaydi.  Chumolilar oilasida individlar soni bir necha yuzdan mingga,yaqin turlarda turlarda esa bir necha millinga yetadi.  Ularning og’iz organlari kemiruvchi tipda tuzilgan bo’lib,qattiq oziqni chaynashga moslashgan.

Chumolilar  Ishchi chumolilar oziq yig’ish,qurtlarni parvarish qilish qilish va ko’chirib yurish,uyani toza saqlash vazifasini bajaradi.Shuningdek,ular jig’ildonida chala hazm bo’lgan oziq bilan qurtlari,navkarlari,lichinkal ari va ona chumolini oziqlantiradi.  Chumolilar tuproqqa,toshlar ostiga va chiriyotgan to’nkalarning ichiga juda ko’pxona va yo’laklardan iborat uya quradi.

Beda qandalasi . (Adelphocoris lineolotus Goere). Beda, ѓo’za kabi o’simliklarni zararlab, asosan o’zining oѓiz apparati bilan shona gul, kusaklarni, sanchib-surib zararlaydi. Kattik zararlangan shona va gullar kurib ќoladi, kusakdagi tola kamayib, sifati pasayadi. Beda ќandalasi cho’zinchoќ 6,5-9,5 mm bo’lib ќoramtir yoki sarѓish-yashil, erkaklari urѓochilariga ќaraganda tuproќ tuslidir. Yelkasidagi 2 ta ќora nuќtasi boshќa ќandaladan ajratib olish mumkin. Ќandala o’simlik poyalari ichiga joylashgan tuxum fazasida ќishlaydi, yil davomida 3-4 marta avlod beradi

Chumolilarning tuzulishi  Chumoli oilasi qanotsiz ishchi chumolilar,yirik boshli va jag’li kuchli rivojlangan navkarlar,qanotli erkaklar va bir necha ona chumolilardan tashkil topgan  Erkak chumolilar faqat ko’payish davrida paydo bo’ladi,urg’ochisini urug’lantirgandan keyin halok bo’ladi.  Ona chumolining qorin qismi juda katta bo’lib,uyasidan chiqmaydi.  U tuxim qo’yib,nasl qoldirish vazifasini bajaradi.  Ona chumolini ishchi chumolilar parvarish qilib boqadi.  Navkar chumolilar chumoli uyasini dushmandan himoya qiladi.  Ular uyaga kiradigan teshiklarni boshlari bilan yopib oladilar.  Uyaga kiradigan ishchi chumolilar mo’ylovlarini navkarlar boshiga tekkizadi.  Shundan keyin navkarlar ularni uyaga kirishiga ruxsat et adi.

O'xshashlar

O’zbekistonda uchraydigan baliqlarning ahamiyati

Hasharotlar sinfi

Zaharsiz ilonlarning biologiyasi va ahamiyati

O’rgimchaksimonlar sinfi vakillarining biologiyasi va ahamiyati

Hasharotlarning trofik adaptatsiyasi