Денгиз юлдузлари (asteroidea) синфи - Zoologiya - Slaydlar

Денгиз юлдузлари (asteroidea) синфи

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

667 KB

Ko'chirib olish

Денгиз юлдузлари (ASTEROIDEA) СИНФИ

ДЕНГИЗ ЮЛДУЗЛАРИ (ASTEROIDEA) СИНФИ  Денгиз юлдузлари денгиз тубида турли чуқурликда хаёт кечиради. Айрим вакиллари қирғоқ бўйида, бошкалари эса бир неча минг метр чукурликда учрайди. Улар сувнинг шўрланиш даражасига жуда сезгир бўлганидан фақат очиқ денгизларда яшай олади. Катталиги 70 см гача етади.

 Ташқи тузилиши. Танаси ясси, беш нурли ёки кўп Ташқи тузилиши. Танаси ясси, беш нурли ёки кўп нурли юлдузга ўхшаган бўлиб, марказий дискдан ва нурли юлдузга ўхшаган бўлиб, марказий дискдан ва нурлардан ташкил топган. Нур-ларининг сони 5 дан нурлардан ташкил топган. Нур-ларининг сони 5 дан 13 гача ёки кўпроқ бўлиши мумкин. Танаси нинг 13 гача ёки кўпроқ бўлиши мумкин. Танаси нинг остки томонида дискнинг марказидан бошланадиган остки томонида дискнинг марказидан бошланадиган икки хил чизиқларни кўриш мумкин. Марказдан икки хил чизиқларни кўриш мумкин. Марказдан нурларининг четларига караб тараладиган чизиклар нурларининг четларига караб тараладиган чизиклар радиуслар, уларнинг оралиғида жойлашган радиуслар, уларнинг оралиғида жойлашган марказий дискнинг четига келиб такаладиган калта марказий дискнинг четига келиб такаладиган калта чизиклар эса ин-террадиуслар дейилади. чизиклар эса ин-террадиуслар дейилади. Марказий Марказий дискинингдискининг оғиз оғиз тешиги жойлаш ган остки томони тешиги жойлаш ган остки томони орал, унингорал, унинг қарама-карши қарама-карши томони эса аборал томон томони эса аборал томон дейилади. Аборал томондадейилади. Аборал томонда чиқарув чиқарув тешиги тешиги бўлади. бўлади. Танасининг остки томониданТанасининг остки томонидан ҳар ҳар бир нур бир нур бўйлаб бўйлаб амбулакрал эгатчаамбулакрал эгатча ўтади. ўтади. Бу эгатча тубида махсус Бу эгатча тубида махсус ўсимталарўсимталар шаклидаги амбулакрал шаклидаги амбулакрал оёқчалар оёқчалар жой- жой- лашган. Денгиз юлдузлари ана шулашган. Денгиз юлдузлари ана шу оёқчалар оёқчалар ёрдамидаёрдамида ҳаракат қила ҳаракат қила ди ди

Расм. Расм. НинатерлиларНинатерлилар А – денгиз А – денгиз илдизи , Б – илдизи , Б – денгиз денгиз нилуфари, В – нилуфари, В – денгиз денгиз бодринглари, Г – бодринглари, Г – денгиз денгиз типратикани типратикани

 Тана девори бир қ_ават киприкли эпителий, унинг остида жойлаш-ган бириктирувчи тўқима ва тана бўшлиғини чегаралаб турадиган ички эпителийдан иборат. Бириктирувчи тўқима қаватида мезодермал оҳак скелет ҳосил бўлади. Орал томонида скелет кучлироқ ривожланган. Нурлар бўйлаб икки қатор бўлиб жойлашган амбулакрал пластшкалар амбулакрал эгатчаларни ёпиб туради. Марказий дискиинг аборал то-монидаги интеррадиуслардан бирининг устида майда тешикчалари бўлган мадреопор пластинкаси жойлашган. Аборал томонининг сир-тида майда оҳак ниналари бор. Айрим вакилларида бундай нина-лардан иккитаси бирлашиб, қайчига ўхшаш педицеллярияларни х_осил қилиши мумкин.

 Ҳазм Қ.ИЛИШ системаси. Орал томонида жойлашган оғиз тешиги қисқа ҳапқум орқали халта-га ўхшаш ошқозонга очилади. Ошқозон қисқа ва тор орқ_а ичакка ўтади. Орқа ичаги аборал томони нинг марказидаги чикариш тешиги орқа-ли ташкарига очила ди. Ошқозондан ҳар бир нур бўйлаб бир жуфтдан узун найлар кетади (206-расм). Найларнинг ён томо нида жойлашган ҳазм қилиш шираси ишлаб чиқарадиган халтача-лари жигар вазифаси-ни бажаради.

 расм.расм. Денгиз Денгиз юлдузининг ички тузилиши. юлдузининг ички тузилиши.  1 —оғиз, 2 —ошкозон, 3 —анус, 4 —жигар, 5 —мадрепор 1 —оғиз, 2 —ошкозон, 3 —анус, 4 —жигар, 5 —мадрепор пластинка, 6 — ўц орган, 7 — тош най, 8 — амбулакрал пластинка, 6 — ўц орган, 7 — тош най, 8 — амбулакрал системаси ҳалка найи, 9 — амбулакрал системаси радиал системаси ҳалка найи, 9 — амбулакрал системаси радиал найи, 10 — амбулакрал оёклар, 11 —оеқлар ампуласи, 12 найи, 10 — амбулакрал оёклар, 11 —оеқлар ампуласи, 12 — крн айланиш системаси ҳалка қрн томири, 13 — крн — крн айланиш системаси ҳалка қрн томири, 13 — крн айланиш системаси радиал кон томири, 14 — ^алкум айланиш системаси радиал кон томири, 14 — ^алкум атро-фи нерв ҳалкаси, 15 —радиал нсрвлар, 16 — жинсий атро-фи нерв ҳалкаси, 15 —радиал нсрвлар, 16 — жинсий без.без.

 Денгиз юлдузла ри йиртқич ҳайвонлар. Улар икки тавакали моллюскалар, денгиз тип-ратиканлари ва бошқа секин ҳаракатланадиган умуртқасизлар би- лан озиқланади. Кичикроқ ўлжани бутунлигича ютади. Йирикроқ ўлжани эса оғзидан ташқарига чиқариладиган ошқозони билан қ_оп-лаб олади. Бу ҳолда озиц унинг танасидан ташқарида ҳ_азм бўлади.

 Амбулакрал системаси ҳаракатланиш учун хизмат қилади. Бу систе ма сув билан тўлғазилган найлардан иборат. Амбулакрал системаси або  рал томонда жойлашган мадреопар пластинкадан бошланади. Пластин-кадаги тешикчалар орал томонга кетадиган тош найи билан боғлан- ган. Тош най орал томонда ҳалқумни ўраб турадиган ҳалқа най билан туташади. Ҳалқа найдан ҳар бир нурга радиал найлар кетади. Ради ал найларнинг икки ёнида калта ён найчалар жойлашган. Ҳар бир ён най-ча бир томондан тана бўшлиғидаги қисқарувчан пуфакча—ампула би лан, иккинчи томондан орал томондаги қисқариш хусусиятига эга бўлган амбулакрал оёқча билан туташган. Оёқчалар орал томонидаги амбулакрал эгатчаларда 2 ёки 4 қатор бўлиб жойлашган учида сўрғич-лар бўлган ўсимталардан иборат. Танасининг ҳаракатланаётган томон даги ампулалари ва амбулакрал оёқчаларининг галма-галдан қисқари-ши туфайли денгиз юдцузи ҳаракат қилади.

 Бу қуйидагича содир бўла-ди. Ампулалар қисқарганида сув амбулакрал оёқчаларга ўтади, оёқча-лар чўзилиб, бирон нарсага ёпишади. Сўнгра оёқчалар қисқариб, сув ампулаларга тушади. Жуда кўп оёқчаларнинг бирданига қисқариши туфайли ҳайвоннинг танаси аста- секин олдинга сурилади. Тош найи деворидаги киприкчаларнинг ҳаракати туфайли сув амбулакрал систе-маси найи орқали тана ичкарисига оқади. Амбулакрал оёқлардаги сўрғичлар ёрдамида денгиз юлдузлари қояларга ёпишиб олиб, тик кўтарилиши мумкин. Кўпчилик денгиз юлдузларининг ҳ_алқа найи-да пуфакчага ўхшаш заҳ_ира сув сақлайдиган халтачалар ҳ_ам бўла-ди. Амбулакрал оёқчалари ёрдамида денгиз юлдузлари соатига 3-5 м тезликда ҳаракатлана олади.

 Нафас олиш аъзолари. Денгиз юлдузлари ва денгиз типратикан-лари танасининг сиртида ичи бўш юпқа деворли бўртмалар жойлаш ган. Бу бўртмалар тери жабралари дейилади. Денгиз сувида эриган кислород бўртмалар девори орқали целом суюқлигига ўтади. Целом суюқлиги тиниқ ва рангсиз, унда амёбасимон ҳужайралар бўлади. Нафас олиш жараёнида амбулакрал системаси ҳам қисман иштирок этади.

 Перигемал, яъни псевдогемал системаси. Перигемал системаси ҳам найлардан иборат бўлиб, целомдан ҳ_осил бўлади. Бу система оғизолди ҳалқа найи ва ундан нурлар бўйлаб кетган радиал перигемал найлар дан иборат. Перигемал система хам целом суюқлиги билан тўлган. Пе ригемал системаси найлари нерв системасиниўраб туради ва нерв тўқи- маларини озиқ моддалар билан таъминлаш ва ҳимоя қилиш вазифаси-ни бажаради.

 Айириш системаси. Нинатерилиларнинг махсус айириш органлари бўлмайди. Моддалар алмашинуви маҳсулотлари асосан целом сукжли-гидаги амёбасимон ҳужайралар томонидан тана бўшлиғи деворининг энг юпқа жойидан, хусусан тери жабралари орқали чиқариб ташлана- ди. Амёбасимон ҳужайраларни тидеман безлари ва ўц комплекси орга-ни ишлаб чиқаради. Тидеман безлар оғизолди ҳалқа амбулакрал найи-да тош каналининг ёнида жойлашган. Уҳ органи ғовак тўқимадан ҳосил 414 бўлган узунчоқ халтага ўхшаш бўлиб, тош канали яқинида жойлашган.

 Қон айланиш системаси иккита ҳалқа томирлар ва улардан нурлар бўйлаб кетадиган радиал қон томирларидан иборат. Ҳалка томирлар-дан бири оғиз олдида, иккинчиси аборал томонидаги анал тешиги яқи-нида жойлашган. Ҳалқа томирлар қон ишлаб чикарадиган щ органи билан боғланган. Нинатерилиларнинг қон томирлари перигемал сис темаси найлари ичида жойлашган бўлиб, ўз эпителийси бўлмайдиган лакунлардан иборат. Ичак девори орқали қон суюқлигига озиқ модда лар ўтиб туради. Нинатерилилар қони умуртқали ҳайвонларнинг лим фа суюқлигига ўхшаб кетади.

 Уц комплекси органлари. Нинатерилиларнинг ўҳ комплекси ор ганлари тана дискининг тик ўқи бўйлаб жойлашган органлар, хусу сан амбулакрал системасининг мадреопор пластинкаси, тош канал, ўқ органи ва ундаги цон айланиш системаси лакунлари, целомдан ҳ_осил бўлган иккита ўқ. синуслар ҳ_амда жинсий синусдан ташкил топ тан.

 Нерв системаси. Денгиз юлдузларида битта асосий эктоневрал (орал) ва иккита қўшимча- гипоневрал ва аборал нерв системалари бўла- ди. Асосий эктоневрал нерв системаси оғизолди нерв ҳ_алқаси ва ун дан нурлар бўйлаб кетадиган 5 ёки ундан кўпроқ. радиал нервлардан иборат. Бу нерв системасидан чуқурроқда гипоневрал системаси жой лашган. Аборал нерв системаси эса марказий дискнинг аборал то-монида целом эпителийси остида жойлашган нерв ҳалқасидан ва ундан тарқаладиган радиал нервлардан иборат. Эктоневрал систе маси асосан сезги вазифасини бажаради. Бирмунча кам ривожлан- ган гипоневрал ва аборал нерв системалари эса ҳайвон ҳаракатини бошқариб туриш учун хизмат қилади.

 Сезги органлари яхши ривожланмаган. Амбулакрал оёклари ва нур-ларининг учки қисмида жойлашган калта пайпаслагичлар туйғу аъзо лари ҳ_исобданади. Ҳар қайси нурининг учидаги пайпаслагичлари асо- сида биттадан оддий кўзчалари бўлади. Кўзчалар кўз чуқ^рчаси типи-да тузилган бўлиб, фақат ёруғлик сезишга ёрдам беради. Утказилган тажрибалар денгиз юлдузлари ҳидни ҳ_ам яхши ажрата олишини кўрсатади.

 Жинсий системаси. Денгиз юлдузлари айрим жинсли. Жинсий сис темаси содда тузилган. Жинсий безлари шингилсимон шаклда нурлар-нинг асосида жойлашган. Безларнинг йўли нурларнинг оралиғига очи-лади. Жинсий ҳужайралари сувга чикарилади. Тухум х ужайраси сувда уруғланади.

 Ривожланиши. Тухум ҳужайраси тўлиқ. бир текис бўлиниб, кип-риклар билан қопланган бластулани ҳосил қилади. Бластуланинг пастки қутби ботиб кириши туфайли эндодермал ўрта ичак ҳ^осил бўлади ва бластула гаструлага айланади. Мезодерма эса эндодермал ўрта ичак ҳужайраларининг бластоцелга кўчиши (иммиграция) туфайли келиб чикади. Ичакнинг юқори берк учки қисми ажралиб чиқиб, целомни ҳ_осил қилади. Гаструла сиртқи каватининг бир кисмини ботиб кириши натижасида оддинги ичак ҳосил бўлади. Гаструла бла-стопори (бирламчи оғиз) орка чиқарув тешигига айланади ёки орка чиқарув тешиги бластопор ўрнида пайдо бўлади. Иккиламчи оғиэ тешиги эктодерма каватининг ботиб кириши натижасида келиб чика ди.

 Ана шунинг учун нинатерилилар иккиламчи оғизли ҳайвонлар (Deuterostomata) группасига киритилади. Шундан сўнг орқа чиқа- рув тешиги қорин томонга силжийди ва личинка икки ёнлама сим метрияли бўлиб қолади. Личинканинг киприклар чамбари факат оғиз атрофида сакланиб қолади. Бу даврда личинка диплеерула дейилади, Ҳамма нинатерилиларнинг тухумидан чиқкан диплевруласи бир-би-рига ўхшаш бўлади. Нинатерилилар типидаги синфлар диплеврула личинкасининг бундан кейинги ривожланиши давомида турли да-ражада ўзгариши билан бир- биридан фарқ қилади. Денгиз юлдузла-ри личинкаларида киприклар чамбари икки катор — оғизолди ва оғизорқаси ҳалқаларини ҳосил қилади. Бундай личинка бипиннарш дейилади.

 Шундай қилиб, барча нинатерилиларнинг личинкаси дастлаб икки томонлама симметрияли бўлади. Беш ёки ундан ҳам кўпроқ нурли сим метрия кейинроқ пайдо бўлади. Нурли симметрия целом бўпшиғиниш бир неча кисмга бўлиниб, улардан амбулакрал ва бошқа целом систе маларининг пайдо бўлиши натижасида келиб чиқади.  Регенерация. Денгиз юлдузларида регенерация хусусияти кучли ри вожланган. Юлдуз танасидан кесиб олинган битта нурдан хам бир бу тун ҳайвон ривожланиб чиқиши мумкин. Айрим турлари ҳатто нур лар ўз-ўзидан ажралиб кетиб, яна регенерация қилиш орқали жинс сиз кўпайиш хусусиятига эга.

 Таркилишн ва аҳамияти. Денгиз юлдузлари Дунё океанининг ҳамм; жойида, барча нормал шўрланган денгизларда учрайди. Улар айникс; тропик денгизларда қирғоқ яқинида, маржон рифлари орасида жуд; кўп бўлади. Йирик, кўп нурли юлдуз Acanthaster нинг ниналари захар ли бўлади. Акантастер маржонполиплар билан озикланиб, катта зиё] келтиради. Бинафша- қизғиш рангли Solaster кўпинча бошқа нинатери лиларга ҳ_ужум қилади. Узоқ Шарқ денгизларида Asterias (208-расм) в; Patiria авлодига мансуб денгиз юлдузлари кенг тарқалган. Asterias amu riensis Узоқ Шарқ денгизларида, Asterias rabens Баренц денгизида уст рица ва мидия сингари овланадиган қимматбаҳо моллюскаларни қириб катта зиён келтиради.

O'xshashlar

Нинатанлилар (Echinodermata) типи

Ҳашаротлар (Insecta) синфи

Судралиб юрувчилар синфи 2

Сут эмизувчилар синфи туркумларининг ноёб ва йўқолиб бораётган турлари билан танишиш

Ҳалқали чувалчанглар (Annelides) типи