logo
  1. Bosh sahifa
  2. Slaydlar
  3. Zoologiya
  4. Ҳалқали чувалчанглар (Annelides) типи

Ҳалқали чувалчанглар (Annelides) типи

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1406.5 KB
Ko'chirib olish
Халкали чувалчанглар ( Annelides )типи Мавзу: Ҳалқали чувалчанглар ( Annelides )типи Р е ж а 1. Ҳалқали чувалчанглар типига умумий тавсиф. 2. Кам тукли ҳалқали чувалчанглар . Ёмғир чувалчанги тузилиши ва ҳаёти. 3. Кам тукли ҳалқали чувалчанглар вакиллари ва тарқалиши. 4. Кўп тукли ҳалқали чувалчанглар синфи. 5. Кўп туклилар экологияси ва ўрганилиши. 6. Содда ҳалқали чувалчанглар. 7. Зулуклар синфи вакиллари ва тарқалиши. 8. Эхиуридалар синфи. 9. Ҳалқалилар филогенияси ва эволюцияси. 1. Ҳалқали чувалчанглар типига умумий тавсиф  Ҳалқали чувалангчанглар типига 8000 мингдан ошиқроқ тур кириб денгизларда, чучук сувларда ва тупроқда яшайди. Улар танаси бирин – кетин жойлашган аниқ ҳалқалар – бўғимларга бўлинган. Шунинг учун ҳам уларни ҳалқали чувалчанглар деб айтилади. Ҳалқали чувалчанглар типи ( Annelides ) Кўп тукли чувалчанглар синфи. (Oligachaeta) Кам тукли чувалчанглар синфи. (Polychaeta) Зулуклар синфи. (Hirudinea) Эхиуридалар синфи (Echiuroidea) Ҳалқали чувалчанглар 1 2 3 3 Вакиллари: ёмғир чувалчанги, қумёрар , зулуклар , нереид а . 2. Кам тукли ҳалқали чувалчанглар. Ёмғир чувалчанги тузилиши ва ҳаёти. Кам тукли ёки оз қилли ҳалқали чувалчанглар – чучук сувларда, чиринди кўп зах жойлар, экинзорлар, яйловлар тупроғида ҳамда денгизларда тарқалган. 3000 га яқин тури бор. Қилчалар сони кам. Ҳаммаси деярли қўш жинсли, жинсий органлари танасининг бош қисмида жойлашган, пилла қўйиб кўпаяди. Ёмғир чувалчанги тузилиши ва ҳаёти.  Ёмғир чувалчангини елка (орқа) томони қорамтир, қорин томони эса оқишроқ, бош ва дум томонлари бир оз ингичкалашган бўлади. Бош томонида йўғонлашган. камар сегментлари бор. Бу камар кўпайиш вақтида муҳим роль ўйнайди. Гавдаси (100-120 та) сегментга бўлинган. Гавдасининг биринчи сегментида оғиз тешиги, оҳирги сегментида эса чиқарув тешиги жойлашган. Ҳар қайси бўғимда саккизтадан туклар мавжуд. Ёмғир чувалчангининг гавдаси бир-бирига зич ёндашган бир қават ҳўжайралар билан қопланган. Ёмғир чувалчангининг бош қисми тузилиши 1. Оғиз; 2. Ҳалқум; 3. Ҳалқум усти нерв тугуни; 4. Ҳалқум нерв ҳалқаси; 5. Қорин нерв тугунлари; 6. Қизилўнгач; 7. Иккиламчи тана бўшлиғи; 8. Айириш органи (метанефридий); Ёмғир чувалчангининг дум қисми тузилиши 1. Кутикула; 2.Тери эпителийси; 3. Ичак; 4. Орқа ва қорин қон томирлари; 5. Қорин нерв занжирининг оҳирги тугунлари; 6. Анал тешиги. Ёмғир чувалчанги танасининг кўндаланг кесими тузилиши Овқат ҳазм қилиш системаси – узун найдан иборат бўлиб, олдинги учида оғиз тешиги жойлашган. Оғиздан- ҳалқум бошланади. Ҳалқум – қизилўнгачга , қизилўнгач охири кенгайиб жиғилдон ҳосил қилади. Бу ерда озиқ намланади ва юмшайди. Озиқ жиғилдондан мускулли “ошқозонча” га тушади, бу ерда эзилади, бундан сўнг ичакка тушади, ичакнинг охирги қисм орқа чиқарув тешиги аналь билан томомланади. Нафас олиш системаси – Махсус нафас олиш системаси йўқ тери орқали нафас олади. Шилимшиқли тери тупроқ остида ҳаракатланиш ва кислородни ўзлаштиришга ёрдам беради. 1. Оғиз; 2. Ҳалқум; 3. Қизилўнгач; 4. Ошқозон; Ўрта ичак.  Қон айланиш системаси – Ёмғир чувалчанги – қон айланиш системаси бўлиши билан ясси ва юмалоқ чувалчанглардан фарқ қилади. Агар ёмғир чувалчангининг устки (елка) томонига диққат билан қаралса тери остига узунасига кетган ингичка қизил найчани кўриш мумкин. Бу елка қон томирларидир. У ҳазм системасининг устида ётади ва бутун гавда бўйлаб чўзилади . Шундай томир чувалчанг танаси қорин томонида овқат ҳазм қилиш системасининг остида ҳам бор. Бу қорин қон томирларидир. Бу томирлардан қизил рангли суюқлик – қон оқади. Елка қон томиридан қорин қон томирига ичакни ўраб турадиган ҳалқасимон қон томирлар ўтган. Ҳалқасимон қон томирларининг йўғонроқ ва йирикроқлари қизилўнгач атрофида бўлиб, улар “юрак” деб аталади ва уриб туриш хусусиятга эга.1. Елка қон томири; 2. Қорин қон томири; 3. Юрак; 4. Кўндаланг қон томирлари.  Айириш органлари – Ҳар бир сегментда бир жуфтдан очилган киприкли воронкасимон нефридиялардан иборат бўлиб, уларнинг жуда узун букланган найчалари диссепимент пардаларга ёпишиб жойлашган. Найчанинг учи эса пастдаги сегмент орқали ташқарига очилган. 1. Айириш воронкалари   Нерв системаси – бош сегментида ҳалқумнинг устида жойлашган бир жуфт ҳалқум усти нерв тугуни (“бош мия”) ва ўзаро бир-бири билан туташган нерв тугунидан ва шу тугунлардан кетадиган нервлардан иборат. Қорин томонида гавданинг ҳар қайси бўғимида бир жуфтдан нерв тугуни бор.  Кўпайиши – Ёмғир чувалчанги – гермофрадит ҳайвон. Унинг кўпайиш органлари гавданинг олдинги қисмига жойлашган, эркаклик жинсий органларида – уруғдонда сперматазоидлар, уруғочилик жинсий органларида – тухумдонларда тухум етишади. Эрта кўкламда, кўпайиш даври келиши билан чувалчанг белбоғи шилимшиқ модда ишлаб чиқаради, белбоғ атрофида шу моддадан муфтача ҳосил бўлади. Мускулларнинг қисқариши туфайли муфтача чувалчанг гавдасининг олдинги қисмида сирғаниб боради.тухум йўли ва уруғ йўли белбоғ ташқарисига очилган бўлиб, белбоғ устида ҳосил бўлган муртача ичига уруғ ва тухум ҳўжайра чиқади. Муфтача ичига уруғ ва тухум ҳўжайра уруғланади ва чувалчангдан уруғлаб тушган ичида уруғланган тухум ҳўжайра бўлган муфтача пиллага айланади. Ёмғир чувалчанги жинссиз йўл билан кўпаймайди. Аммо чувалчангни иккига бўлсак унинг айрим қисмлари ўсиб, бутун организмга айланиши мумкин. 1. Ҳалқум усти нерв тугуни; 2. Ҳалқум ости нерв тугуни; 3. Қорин нерв занжири 3 . Кам тукли ҳалқали чувалчанглар (Oligachaeta синфининг) вакиллари ва тарқалиши.  Кам тукли ҳалқали чувалчанглар Ер юзида энг кўп тарқалган бўлиб, 3000 га яқин тури маълум. Буларнинг тупроқда яшайдиган ва ёмғир чувалчанглар номи билан юргизиладиган турлари мазкур гуруҳининг кўпчилигини ташкил этади. Мазкур гуруҳ 7-8 оилага мансуб бўлиб, 200 дан ортиқ турини бирлаштиради.  Лимбрицидалар ёки ҳақиқий ёмғир чувалчанглари оиласи 200 га яқин турдан таркиб топган. Булар ўртасида 1-2 мм , 2-3 см ли майда чувалчанглардан тортиб 30-50 см ли катта формалар учрайди. Кўп тарқалган 30-40 см гача узунликдаги катта “қизил чувалчанг” (Lumbricus terresfris) Ўрта Осиё ва Қозоғистон территориясида кенг тарқалган. Бу чувалчанг турли чиринди ва тупроқ чириндилари билан озиқланганидан ичаги ҳамма вақт деярли “тупроқ” билан тўлган бўлади. У кечалари кўпинча ташқарига тупроқ чиқариб ташлайди. Тупроқнинг уски ва оски қаватларини аралаштириб ва унда ҳаво ўтадиган ғовак йўллар ҳосил этиш билан булар тупроқ ҳосилдорлигини ортдиришда катта ўрин тутади. Жанубий Осиё, Австралия, Африкада ва бошқа жанубий тропик мамлакатларда тўртта оилага мансуб 1800 турга яқин тупроқ ҳалқали чувалчанглари тарқалган. Буларнинг баъзилари дарахт қавзагидаги чириндиларга ёпишиб яшайди. Бир қанча турлари кичик ҳавзаларда яшашга мослашган. Ҳалқалиларнинг шу хилдаги жанубий турлари ўртасида мегасколицидалар алоҳида ўрин тутади. Мазкур оиланинг Австралияда учрайдиган гигант вакили Австралия мегосколицидаси 2,5 – 3 м гача узунликда бўлиб, узоқдан илонга ўхшаб кўринади. Бу чувалчанглар ҳам ер остида яшаб, ташқарида тупроқ уюмлари ҳосил этади. Мегасколицида чувалчанглари ўртасида тропик ўрмон дарахтларга чиқиб яшайдиган турлари ҳам учрайди. 4.Кўп тукли ҳалқали чувалчанглар (Polychaeta) синфи.  Кўп тукли ҳалқалилар ёки полихеталар – турли денгизларда ниҳоятда кўп тарқалган ўртача катталикдаги чувалчанглардир. Бир қанчалари эркин сузиб юриб, кўп турлари денгиз тубида, баъзилари қум ёриб ҳаёт кечиради. Денгиз ҳаётида ғоят муҳим ўрин тутувчи мазкур синф 5000 га яқин турни бирлаштиради.  Сузиб юрувчи нерис – кўп қилли ҳалқалиларнинг энг кўп тарқалган неренидалар оиласига мансуб бўлиб, денгизларнинг соҳил (литторал) зонасида, кўпинча денгиз тубига яқин жойларда сузиб юриб ҳаёт кечиради. Уларнинг кўп қилли ҳалқалилар учун характерли бўлган ҳамма органлари яхши ривожланган. Ўртача 8-15 см узунликдаги нериснинг бош қисми танадан аниқ ажралиб туради. Бош сегменти – простома ва оғиз олди сегменти-перистомалардан тузилган. Бош сегменитининг устки томонида 2 жуфт кўз, бир жуфт пальпи ва бир жуфт калта “мўйлов” ўсимтаси бўлиб, оғиз олди сегментининг қорин томонида оғиз, икки ён томонида 4 жуфт узунроқ пайпаслагичлар жойлашган.  Денгиз ва океанларда сузиб юриб ҳаёт кечирувчи кўп қилли ҳалқалиларнинг турлари жуда кўп. Булар нериеда, алционида ва томоптерида оилаларига мансуб чувалчанглардир. Уларнинг бир қанча турлари денгизнинг соҳил доирасидан узоқ жойларда, очиқ денгиз ва океанларда кўп тарқалган. Баъзан океан оқими (гольфстрим ва бошқа оқимлар) уларни жуда кенг тарқалишига сабаб бўлади. Буларнинг ҳаммасида параподиялар ва улардаги катта-кичик қил- тиканчалар узун ва яхши ривожланган. Чувалчанг мана шу ҳаракатчан органлари ёрдамида ва бутун гавдасини чаққон эгиб, ҳаракатлантириб эркин сузади.  Кўп қилли ҳалқалиларнинг бир қанча турлари бўлиниш йўли билан кўпаяди. Силлидалар оиласига кирувчи ҳалқалилар куртакланиб ҳам кўпаяди. Етишган куртаги ажралиб, вояга етади. Мирионидалар оиласига мансуб чувалчанглар дум томонида бир қанча бир-бирига туташган куртакларни олиб юради.  Денгиз тубида ўрмалаб яшовчи ҳалқалиларнинг бир қанча турларида бўлиниб кўпайиш- эпитокия ҳодисаси мавжуд. Тинг океанининг баъзи ороллари соҳилларида яшовчи паллоло номли анча йирик чувалчанг ҳар йили октябрда ой тўлишган тунда танасининг пастки (гонадалари ва жинсий маҳсулоти бўлган) қисмини ажратиб юборади. 40 см гача узунликдаги эпиток деб аталувчи бу қисмида парапод ва қиллари узун бўлиб, сузишга мослашган; унда тухум ёки спермалар етилади. Шу хилдаги эпитоклар ойдин кечаларда миллионлаб денгиз бетига кўтарилиб, жинсий кўпаяди ва шундан сўнгра ўлади. Уларнинг маҳаллий аҳоли овлаб овқатга ишлатади. Палолонинг денгиз тубида қолган бош томони – аток қисми эса ҳаёти ва бўлиниб кўпайишини давом эттиради.  Атлантика океани ва денгизларида яшовчи бошқа палоло (Eunice fucata) эса шу заилда июлда кўпаяди. Оқ денгиз тубида яшовчи нерис (N. virens) ҳам пастки жинсий эпиток қисмини ажратиб кўпаяди.  Денгиз ҳалқали чувалчанглари денгиздаги турли ҳайвонлар ва хусусан балиқлар ҳаётида ғоят катта аҳамиятга моликдир. Шунинг учун ҳам академик А. Л. Зенкевич раҳбарлигидаги Рус зоологлари Каспий денгизидаги балиқ озуқасини кўпайтириш мақсади билан нерис чувалчангларини шу денгизда иқлимлаштирдилар. Океан ва денгизларнинг деярли ҳамма биотопларини эгаллаган жуда кўп тур ва хилма-хил формалардан ташкил топган ҳалқалилар аксари ниҳоятда кўплаб кўпайиш хусусиятига эга (Баренц денгизида яшовчи ҳалқалилар тур 1м 2 жойда 90 мингтагача учрайди). 5.Зулуклар (Hirudinea) синфи вакиллари ва тарқалиши.  Ҳозирги вақтда зулукларнинг 400 га яқин тури мавжуд; уларнинг кўпчилиги кўллар кичик сув ҳавзалари, дарёлар қисман денгизларда яшайди. Ҳозирги зоология системасига кўра зулуклар синфи қадимги зулуклар (Archihirudinea) ва ҳақиқий зулуклар (Euhirudinea) кичик (кенжа) синфлардан таркиб топган.  Зулуклар ҳалқали чувалчанглар типининг ўзига хос белгиларига эга бўлган авлодларидан. Қон сўриб ёки майда ҳайвонлар билан овқатланади. Уларда ҳалқалиларнинг бир қанча асосий харакатли белгилари – ички сегментлар, метанефридиялар, бош нерв тугуни ва қорин нерв занжири, яхши ривожланган қон айланиш системаси ва бошқалар сақланган. Шу билан бирга қадимги (қисман ҳозирги) авлодларининг қон ёки тана сдюқлигини сўриб – эктопаразитлик билан ҳаёт кечиришга лаёқатланиши натижасида, маълум даражада ўзгариб бошқача хусусиятлар ҳосил этган. Йиртқич формалари ҳам бор.  Кўпайиши ва ривожланиши. Зулуклар, жумладан медицина зулуги ҳам жинсий йўл билан кўпаяди. Ичдан оталанади, алмашиниб урчийди. Кўпайиш вақтида катталашган “камар” қисмидаги безлар ажратган суюқлик қотиб, қалин- хитин қобиқли каттагина (2 см ли) “пилла” ҳосил қилади. Оталанган тухумларини озиқни суюқлиги билан шу хилдаги “пилла” нинг ичига қўяди. Зулуклар ўз пилласини сув ҳавзалари атрофидаги зах тупроқ оралиғига, баъзан ер пилладан 5-10 тагача ёш зулук етишиб, сувга тарқалади ва 2-3 йилда вояга етади. Умуман зулуклар 15-20 йилгача умр кўради. 6. Эхиуридалар (Echiuroidea) синфи  Эхуридалар денгиз ва океанларнинг тубида, соҳил доирасидан тортиб океаннинг катта чуқурликлари – абиссал зонасида қум ва балиқ ёриб ҳаёт кечирувчи чувалчанглардир. Буларнинг ташқи кўриниши юқорида кўриб ўтилган ҳалқалиларга ўхшамайди. Танаси қопчиқсимон, бош томонда узун хартумчаси бор. Танасида сегментлар сақланмаган, иккиламчи тана-целом бўшлиғи умумий ички бўшлиқни ташкил этади. Лекин, эхиуридаларнинг ҳамма авлодларида тери қилчаларининг оз бўлсада, мавжудлиги, бир неча жуфт нефридия “воронкача” ларининг бўлиши, қон айланиш системасининг тузилиши ва хусусан трохофора личинкалари шаклида ривожланиши буларнинг ҳалқалилар авлоди эканлигини далолат беради.  Хартумнинг ички (қорин) томони ариқчалик, у майда киприкчалар билан қопланган, унинг пастки қисми оғизга туташган. Эхиуриданинг қоирн томонида “бош”дан пастигача чўзилган ариқча чизиғига қараб, қорин томонини аниқлаш осон. Шу томонда оғизга яқин қорин қилчалари ва жинсий йўлларининг тешикчалари жойлашган. Тананинг настки қисмида анал тешиги, унинг атрофида- анал қилчалари бор. 7 . Ҳалқалилар филогенияси ва эволюцияси  Ҳалқали чувалчанглар ўртасида энг қадимгилари бирламчи ҳалқалилар (Archiannelidae) эканлиги уларнинг морфологик тузилиши ва бошқа хусусияларидан равшандир. Кўп қилли ҳалқали чувалчанглар (Polychaeta) мазкур синфнинг авлодларидан ривожланган (ёки шулар билан бир вақтда, бир хилдаги даслабки авлоддан пайдо бўлган) ва ҳозирги даврда ниҳоятда хилма-хил равишда денгизга яшашга лаёқатлашган ва шу муносабат билан жуда кўп турлар ҳосил қила олган синфдир. Айни вақтда кўп қиллилар-ҳалқалиларга хос бўлган энг характерли ва қадимги тузилиш хусусиятларини сақлаб қолган гуруҳдир. Яқинда фанга маълум бўлган полеозой эрасида яшаган кўп қиллиларнинг қазилма қолдиқларининг тузилиши ҳам мазкур фикрни тўла тасдиқлайди.  Оз қилли ҳалқалилар (oligjchaeta) нинг кўп қиллиларнинг авлодларидан келиб чиққанлиги ҳам равшандир. Мазкур икки синф турлари тузилишини қиёсий ўрганиш, ҳамда озқиллиларнинг даслабки ривожланишида трохофорасимон даврнинг мавжудлиги, бу фикрига далил бўла олади.  Ўтган асрнинг ўрталарида машҳур рус табиётшуноси А. Ф. Мид дендорф томонидан топилган ва кейинчалик Грубе ва Н. А. Ливанов томонидан текширилган қадимги ёки қилли зулуклар-умуман зулукларни оз қилли ҳалқалиларнинг авлодларидан келиб чиққанлиги тўғрисидаги назарияни исбот этишга ёрдам берди. Эхиуридаларнинг сиртқи ва анатомик тузилиши кўп жиҳатдан ҳалқали чувалчангларга ўхшамайди. Чунки, улар миллион йиллар давомида қум ва балиқ ёриб яшашга лаёқатланиш эволюцияси натижасида кучли даражада ўзгариб, сегментлар тузилиши – метамерлик хусусиятларини йўқотган, соддалашган синфдир. Шундай бўлса ҳам уларда ҳалқалиларга хос бир қанча органлар системасининг сақланганлиги, хусусан мазкур синф учун энг характерли бўлган тархофора личинкаси шаклида ривожланиши ва шунингдек, личинка тараққиёти даврида дастлабки сегментларнинг ҳосил бўлиши эхиуридаларни ҳалқалиларга мансуб эканлигини яққол кўрсатади.  Умуман ҳалқали чувалчангларнинг қандай дастлабки формаларидан пайдо бўлиши масаласи, профессор С.В. Аверенцев ва В.Ф. Наталилар таъкидлагани каби, ҳозиргача аниқланган эмасдир. Бу соҳада баён этилган бир неча хил фаразиялар мазкур масалани равшан ҳал этиб бера олмайди. Умуртқасизлар филогенияси масаласи билан кўп шуғулланган Рус зоологи С. В. Аверенцав, Э. Мейер ва А. Лангларнинг фаразияларига ёндашади.Машҳур рус зоологи В.Н. Беклемишевнинг фикрича аннелидаларнинг пайдо бўлиши масаласи – умуман тананинг сегментлардан таркиб топиши (метамерия тузилиши) нинг пайдо бўлиши масаласи билан боғлиқдир. Метамер тузилишнинг қайси дастлабки гуруҳда ва қайси йўл билан пайдо бўлганлиги ҳозиргача равшан ҳал этилган эмас. Назорат ва мулоҳаза учун саволлар.  1. Ҳалқали чувалчанглар типига умумий тавсиф.  2. Кам қилли ҳалқали чувалчанглар. Ёмғир чувалчанги тузилиши ва ҳаёти.  3. Оз тукли ҳалқали чувалчанглар вакиллари ва тарқалиши.  4. Кўп қилли ҳалқали чувачанглар синфи.  5. Кўп туклилар экологияси ва ўрганилиши.  6. Содда ҳалқали чувалчанглар.  7. Зулуклар синфи вакиллари ва тарқалиши.  8. Эхиуридалар синфи.  9. Ҳалқалилар филогенияси ва эволюцияси. Эътиборингиз учун раҳмат!

O'xshashlar

Юмолоқ чувалчанглар (Nemathelmintes) типи
Археоциатлар типи
Нинатанлилар (Echinodermata) типи
Бўғимоёқлилар ( Artuhropoda) типи
Булутлар типи (Spongia)