Ҳайвонлар патофизиологияси фани ва унинг ривожланиш тарихи - Zoologiya - Slaydlar

Ҳайвонлар патофизиологияси фани ва унинг ривожланиш тарихи

Yuklangan vaqt:

28.02.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

250.1875 KB

Ko'chirib olish

ҲАЙВОНЛАР ПАТОФИЗИОЛОГИЯСИ ФАНИ ВА УНИНГ РИВОЖЛАНИШ ТАРИХИ Режа: 1. Ҳайвонлар патологик физиологияси фанининг вазифалари, мақсади. 2. Патологик физиология фанининг ривожланиш тарихи. 3 . Патологик физиология фанининг тараққиёти, усуллари. 4. Патологик физиологиянинг бошқа фанлар билан боғлиқлиги.

Асосий адабиётлар: 1.С.И.Лютинский, В.С.Степин Патологическая физиология сельскохозяйственных животных, Москва, изд Колос, 2001 год. 2.Д.Э.Эшимов, Р.Ф.Рўзиқулов “Ҳайвонлар патофизиологияси фанидан амалий – лаборатория машғулотлари” ўқув қўлланма. Тошкент. Ўзбекистон файлосуфлари миллий жамияти 2007 йил Қўшимча адабиётлар 1..Р.Х.Хаитов, М.А.Абдуллаев. Қишлоқ хўжалик ҳайвонларининг патологик физиологияси. Тошкент, Ўқитувчи, 1980 йил. 2. А.А.Журавель, А.Г.Савойский. Патологическая физиология сельскохозяйственных животных. Москва, Агропромиздат 1985 год. 3.С.И.Лютинский, В.С.Степин. Практикум по патологической физиологии сельскохозяйственных животных. Москва, Агропромиздат 1989 год. 4..О.А.Хусинов. Патологик физиология фанидан амалиёт дарслари учун қўлланма. Тошкент Абу Али ибн Сино номидаги тиббиёт нашриёти 2004 й. 5.М.Ф.Орлов. Словарь ветеринарных клинических терминов, Москва, 1985 год. 6.Интернет маълумотлари: www. Ziyo.net.uz.; email: zooveterinar @mail.ru; email:sea@mail.net.ru; email: veterinary@actavis.ru ;

1 Патологик физиология фанининг мақсади - касал ҳайвонлар организмида рўй берадиган умумий ўзгаришларни, касалликларни пайдо бўлиш сабаблари, касалликни келиб чиқиш шарт-шароитлари, ривожланиш механизмлари, авж олиши, кечиши ва оқибатларини ўргатадиган ёки касал ҳайвонлар организмининг физиологияси тўғрисидаги фандир. Паталогик физиология фанининг асосий вазифаларидан бири, ҳайвонлар организмида кечаётган патологик жараёнларнинг ривожланишини умумий қонуниятларини очиб бериш, касалликнинг келиб чиқиш сабаблари ва ривожланиш механизми ҳамда оқим ва оқибатларини ўргатишдан иборатдир. Патологик физиология фани касалликларни ривожланиш механизмларининг умумий қонуниятларини оча бориб, касалликнинг моҳияти, аниқ ташҳис қўйиш, касалликнинг олдини олиш ва даволашга йўл очиб беради. Ушбу фан ветеринария врачларида мутахассисликка оид тафаккур ва дунё қарашни шакллантиришда муҳим аҳамиятга эга.

: Патологик физиология фани врач (ҳаким ) дунёқарашини шакллантириб, касалликларнинг келиб чиқишини, кечишини илмий асослаш ҳамда фандаги эскирган, анъанавий профилактик тадбирлар ва даволаш жараёнлари ўрнига, янги, замонавий усуллар яратиб берадиган ветеринария соҳасидаги энг асосий фанлардан бири ҳисобланади. Патологик физиология экспериментал фан бўлиб, иккита сўздан иборат: юнонча Pаthоs - беморлик, касаллик, lоgos - таълимот деган маънони билдиради. Патологик физиология фанининг асосий ва бош усули бўлиб, эксперимент - тажриба ҳисобланади. Бу фан тажрибалар усули ёрдамида инсон ва ҳайвонларда сунъий равишда турли патологик жараёнларни, касалликларни ва уларни сунъий моделларини ҳосил қилиб, бу жараёнларни кечишини, ривожланишини чуқур, атрофлича ўргатишга ҳаракат қилади. Бу борада изчил илмий-тажрибалар олиб боришга асосланган фандир.

Масалан, о либ борилган тажрибалар натижасида Пеьер Мари гипофиз безининг гипофункцияси паканаликга, гиперфункцияси эса акромегалияларга (бирор органни ортиқча ўсиб кетишига) олиб келишини исботлаган. Америкалик олим Симонес эса гипофиз безининг функцияси пасайганда организмда кахексия (ориқлаб кетиш) келиб чиқишини ўрганган. Патфизиология фанини асосчиси В.Пашутин витаминлар аҳамиятини аниқлаш учун, қуёнларни шўр карам билан боқиб, уларни цинга касаллигига чалинганлигини кузатади, лекин уни ривожланиш механизмини тушунтириб бера олмайди. Витаминлар ҳақидаги гипотеза таърифи фанга 1911 йил Лондонда ишлаган биохимик - поляк олими Казимир Функ томонидан берилди. У гуруч кепагидан бери - бери (тиамин- витамин В1 етишмаслиги) касаллигини даволай оладиган оқ кристалл моддани ажратиб олган ва уни витамин деб атаган Vita- лотинча - ҳаёт амини, яъни таркибида азот сақловчи кимёвий бирикма демакдир. К.Функ цинга, пеллагра, рахит, бери-бери касалликларини организмда витаминлар етишмаслигидан келиб чиқади деб фикр юритган.

И.П.Павлов 20 йил давомида овқат ҳазм қилиш системаси физиологиясида илгариги фистула усулини такомиллаштириб, қулоқ олди, жағ ости сўлак безларига найчалар ўрнатиб, ҳайвон жароҳати тузалганидан сўнг турли озиқаларга нисбатан шира ишлаб чиқарилиш фарқини ўрганади. Нерв системасини овқат ҳазмланишидаги аҳамиятини ўрганиш учун ҳайвонларни эзофаготомия усули «ёлғондакам» овқатлантириш натижасида, меъда ширасини рефлектор равишда ажралишини тушунтирган. И.П.Павлов 35 йиллик ҳаётини инсон ва ҳайвонларнинг психик фаолиятини, феъл-атворини ўрганишга бағишлади. Тажрибаларнинг аҳамияти тўғрисида И.П.Павлов қуйидаги иккита муҳим жараёнга эътибор беришни тавсия қилади: 1. Кузатишларга чуқур эътибор бериш керак; 2. Тажриба усулига эътибор бериш билан биз табиатни ўрганамиз деган ғояни илгари суради Француз олими Кувье кузатиш усули билан табиатни эшитамиз ва тажрибада табиат ичининг очилиши ва бўйсинишига мажбур этамиз деган фикрларни билдиради. Ушбу олим патологик физиология фани ветеринария ихтисослигининг бўсағаси, пойдеворларидан бири дейди.

Патологик физиология фанида уч хил муаммо ўрганилади : 1.Нозология - касалликлар ҳақидаги умумий таълимот. Нозологияда врач икки хил масалага дуч келади: а)нима учун касаллик келиб чиқади (этиологияси) ва унинг ривожланиш механизми (патогенези) қандай кечади?; б)касаллик келиб чиқишида ҳайвоннинг тури, зоти, жинси, ирсият ва конституциянинг аҳамияти ҳамда касалликларга бардош бериш хусусиятлари - реактивлик ўрганилади. 2.Барча касалликларда учрайдиган ва улар асосида ётадиган ёки келиб чиқишида кузатиладиган умумий типик ҳолатлар ўрганилади: а). Маҳаллий қон айланишининг бузилиши; б). Яллиғланиш; в). Иситма; г). Гипер ва гипобиозлар (организми фаолиятининг кучайиши ва пасайиши). 3.Патологик физиология фанининг хусусий патофизиология қисмида орган ёки системалардан: қон, қон айланиш, нафас, овқат ҳазм қилиш, жигар, айирув органлари, ички секреция безлари ва нерв системасининг патологиялари ўрганилади.

Патологик физиология фани патологик жараёнларни ўрганишда бир қанча фанлар билан яқин алоқада бўлиб, уларнинг усул ва ютуқларидан, тажрибаларидан кенг фойдаланади: нормал физиология билан, патологик жараёнларни ўрганишдан аввал ҳайвонлардаги физиологик жараёнларни ўрганиб, патологик жараёнлар билан таққослаб ўрганамиз. Патологик жараёнларни ўрганишда нормал физиологияда қўлланилаётган усуллардан кенг фойдаланади; Патологик анатомия фани билан жуда яқин бўлиб, улар бир-бирини тўлдириб туради. Патологик физиология касал организмдаги ўзгаришларни ўрганса, патологик анатомия касалликларнинг келиб чиқишини гавда ва органларда ўрганади, яъни ҳар бир касаллик учун хос ўзгаришларни алоҳида органларда ҳосил бўлишини танада кузатади; Биокимё фани билан, унинг усуллари ва ютуқларидан кенг фойдаланади. Ҳар бир патологик жараён ўзига хос биокимёвий хусусият ва ўзгаришлар билан кечади.

Патологик физиология клиник фанлар билан чамбарчас боғлиқ бўлиб, бир томондан патофизиолог патологик жараёнларнинг умумий қонуниятларини очиб бериш учун клиник маълумотларга таянса, клиник фанлар патофизиологга ўзининг хулосаларини текширишга шароит яратади. Фаннинг ривожланиши. Россияда ХVIII асрни охирида патофизиология фани ривожлана бошлайди. Мазкур фан дастлаб нормал физиология ёки умумий патология фанини таркибида ўрганила бошланган. Патологик физиологияни биринчи бўлиб Семён Забелин (1735-1802) Москва давлат универиситетининг медицина факультети талабаларига ўргата бошлайди. С.Т.Забелиндан кейин патофизиология фанини М.Я.Мудров (1776-1831), И.Я.Дядковский (1784-1841), К.В.Лебедов (1802-1884) каби олимлар ўргата бошлаган. Кейинчалик патофизиология ва нормал физиология фанларини йирик олим А.М.Филомафитский (МДУ физиология кафедраси мудири) ўргата бошлаган.

А.М.Филомафитский касалликни кузатиб, ўрганиш мақсадга мувофиқ деб, бир қанча касалликларни тажрибада ўрганган. Масалан: йўталда нерв системасининг аҳамиятини, қон қуйиш усулини, фибринсизлантирилган қонни қуйиб итларни тирилтирган ва бу соҳада асар ёзиб, у ҳозиргача ўз қадрини йўқотгани йўқ. А.Филомафитский Россияда турли патологик жараёнларнинг кечишини микроскоп остида ўрганган. Масалан: қоннинг шаклли элементларидан эритроцитларни, касаллик даврида сийдик ажралиб чиқишининг ўзгаришини кузатган. Унинг наркоз соҳасидаги тадқиқотлари операция ўтказишда катта аҳамиятга эга. Жумладан, у киши ўша замоннинг машҳур хирурги Пироговга қудратли қурол-наркоз усулини яратиб бериб, кўп одамларнинг ҳаётини Россия билан Туркия ўртасидаги урушда сақлаб қолишга муяссар бўлади. У қисқа ҳаёт кечиришига қарамасдан, фан соҳасида катта натижаларга эришиб из қолдирган олимдир.

Фанни ривожлантириш борасидаги тадқиқотлар натижасида 1 - Патофизиологлар мактаби 1874 йили Қозон давлат университети медицина факультетининг патофизиология кафедрасида, йирик рус олими В.В.Пашутин (1845-1901) раҳбарлигида очилади. У собиқ Иттифоқда патофизиология фанининг асосчиси ҳисобланади. Унинг маърузалари 1878 йили икки томда: умумий патофизиология ва хусусий патофизиология номли қўлланма сифатида босмадан чиққан. В.В.Пашутин турли ҳайвонларда моддалар алмашинуви, яъни оч қолиш устида иш олиб боради. У оригинал усуллар яратиб, каллориметрик камера ясаган ва моддалар алмашинувини чуқур ўрганган. Оч қолиш муаммоси моддалар алмашинувининг бузилишига олиб келиши ва каллориметрик тўлиқ, тўлиқсиз оч қолиш ёки оч қолишни сувли, сувсиз қилиб ўрганган. Организмда турли моддалар етишмаслиги натижасида ҳар хил патологик жараёнлар ҳосил бўлишини тажриба асосида кузатиб, цинга, скорбут касаллигини келиб чиқиш механизмини ўрганади. Олим витаминлар таълимотининг пионери ҳамдир.

В.В.Пашутин ташкил қилган Россиядаги йирик патофизиологлар мактабини кейинчалик унинг шогирдларидан М.П.Альбицкий (Пашутиндан кейин кафедра мудири бўлиб ишлаган), А.В.Репров Харьков медицина институтида физиология кафедрасининг мудири, рентген нурини таъсири, эндокринология соҳасида ишлаган олимлар (Харьков медицина институтида патофизиологлар мактабини ташкил қилган) давом эттиришган. 2-Патофизиологлар мактабини Москва давлат университетида А.И.Полуниннинг шогирди йирик олим Александр Фохт (1848-1930) раҳбарлигида ташкил этилди. У орган ва тўқималарда, жумладан: ўпка, юрак системасида учрайдиган патологик жараёнларни ўрганади. Юракнинг суньий порокларининг моделини яратади ва атрофлича ўрганади. Юрак, қон томирлари патологияси, ўпка, юрак фаолияти бузилишида ўпка ва юракда истисқолар ҳосил бўлишини ўрганади. 

3-Патофизиологлар мактабини Киев ва Одессада машҳур олим Владимир Подвысоцкий (1857-1913) ташкил қилган. У организмда иммунитет ҳосил бўлиши, ўсмалар соҳасида паразитар назарияларни яратган. Патофизиологиядан ёзган дарслиги, бир неча тилларда нашр қилинган. У патофизиология фанини ташвиқот қилиш мақсадида, «Патология ва медицина архиви» номли журнал чиқарган. Ўзбекистонда патологик физиология фанини ташкил қилиш ва унинг ривожланиши собиқ Иттифоқ ташкил топиши билан боғлиқ ривожланган. Тошкент шаҳрида Ўрта Осиё давлат университетида медицина факультети ташкил этилган, кейинчалик ТошДУга айлантирилиб, бу соҳада қизғин фаолият бошланган. 1921 йилда ТошДУ да Республикамиздаги дастлабки «Умумий патология» кафедраси ташкил этилиб, у кейинчалик «Патологик физиология» кафедраси деб номланди. Кейинчалик Самарқандда 1930 йилда, Андижонда 1957 йилда, Ўрта Осиё медицина педиатрия институтида 1972 йилда дастлабки патофизиология кафедралари ташкил топди.

Самарқанддаги Ўзбекистон давлат қишлоқ хўжалик институтида (ҳозирги Самарқанд давлат ветеринария медицинаси, чорвачилик ва биотехнологиялар университети) ветеринария патофизиологияси фанини дастлаб Фарходий, 1936 йилдан бошлаб мазкур кафедра мудири, доцент Владимир Волков ўқиган. В.В.Волков кафедра ходимлари билан бир неча оригинал илмий ишларнинг ташаббускори ва ташкилотчиси бўлган. Жумладан: 1.Иссиқ шароитларда қоракўл қўйи ва эчкиларда аллергия ва анафилаксиянинг келиб чиқиш сабаблари ва ривожланиш механизмларини; 2. Қоракўл қўйи ва эчкиларда ёз ойларида келиб чиқадиган пневмонияларнинг сабаблари ва ривожланиш механизмларини ўрганган; 3. Одам ва ҳайвонларда учрайдиган «Триходесматоксикоз» касаллиги чуқур тажрибалар асосида ўрганилган. Бу соҳада Республикамизнинг йирик олимлари, профессорлар Н.Х.Шевченко ва Ф.И.Ибодуллаевлар илмий изланишлар олиб борган ҳамда докторлик диссертациялари ёқлаган ва бир қанча номзодлик диссертация ишларига раҳбарлик қилганлар.

В.В.Волков кўплаб юқори малакали кадрлар тайёрлашга катта ҳисса қўшган. 1953 йил унинг вафотидан сўнг, кафедрага доцент Антон Ярмашкеевич раҳбарлик қилиб, кафедрада олиб борилаётган илмий изланишлар давом эттирилган.  Кафедрада бажарилаётган илмий ишларининг кенг равнақ топиши, асосан 1961 йилдан ўша вақтда кафедра доценти, кейинчалик йирик олим ва жонкуяр раҳбар, ветеринария фанлари доктори, профессор Рўзи Ҳайитович Ҳайитовнинг раҳбарлигида амалга оширилди.  Бу даврга келиб кафедра ходимлари ҳайвонларнинг жигар, талоқ ва бошқа паренхиматоз органларидан тайёрланган экстрактларни соғлом ва касал ҳайвонлар организмига турли миқдорда юбориб, юбориш муддатларига боғлиқ ҳолда, уларнинг таъсир этиш механизмлари тадқиқ этилиб, бир қанча илмий қўлланма ва тавсияномалар ишлаб чиқилиб, Республикамиз ветеринария амалиётига кенг жорий этилган.

Профессор Р.Х.Хайитов узоқ йиллар Самарқанд қишлоқ хўжалиги институти ректори, Ветеринария факультети декани, кафедра мудири лавозимларида ишлаш жараёнида кафедрада 1965 йилдан то умрининг охиригача ҳайвонларда иммунитет ҳосил бўлиши соҳасида турли изланишлар олиб борди. Хусусан, ёш бузоқлар организмига гипериммун қон зардоблар юбориб, иммунокомпенент органлар хусусияти ўрганилди. Қоракўл қўйлари ва бузоқларнинг турли касалликларида иммунитетни турли биологик препаратлар ёрдамида кучайтириш йўллари ишлаб чиқилди. У кишининг шогирдлари доцентлар Н.Г.Бочкарёв, М.Н.Нурмуҳаммедова, Д.Э.Эшимов ва Я.А.Ахбутаевлар ҳайвонлар организмига гипериммун қон зардобларининг таъсирини бузоқларда учрайдиган касалликларга қарши синаб кўриб ўрганишган.

1. Шунингдек, профессор Р.Х.Хайитовнинг шогирдларидан Ў.М.Джураев, З.О.Болквадзе ҳайвонлар организмида иммунитет ҳосил бўлишига фосфор органик бирикмаларнинг таъсирини, фан номзодлари Т.Беспалова, Т.А.Абдурахмонов, Б.Шамсиев, Қ.Қамчибеков, Ш.Абдуғаниев, Муртабаев, В.А.Палиев ва бошқалар турли касалликларнинг келиб чиқишини, кечишини экспериментлар асосида ўрганган. 2. Қоракўл қўйларда ва турли рангли қўзиларда табиий иммунитетнинг ирсий хусусиятлари атрофлича ўрганилган ва ҳозир ҳам ўрганилмоқда. Бу соҳада кафедранинг доценти бўлиб ишлаган А.Д.Душанов ҳайвонларда табиий имменитетни шакллантирувчи синтетик вакцина яратиб, ветеринария соҳасида яхши натижаларга эришган. 3. Бугунги кунда кафедра доцентлари Д.Эшимов, М.А.Абдуллаев Р.Ф.Рўзиқулов ва бошқалар патофизиология соҳасида муҳим илмий изланишларни амалга ошириб келмоқда.

Профессор Р.Х.Хаитов раҳбарлигида “Ветеринария асослари” 1-2 том 1972 йил, Р.Ҳ.Ҳаитов ва А.Душановлар томонидан «Ҳайвонлар физиологияси» фанидан 1975 йилда, Р.Ҳ.Ҳаитов ва доцент М.А. Абдуллаевлар «Қишлоқ хўжалик ҳайвонларининг патологик физиологияси» фанидан 1980 йилда ўзбек тилида дарслик, бир қанча услубий қўлланмалар, 1000 дан ортиқ илмий мақолаларни турли нашриётлар, илмий тўпламлари ҳалқаро конференциялар материалларида чоп эттилган. Кафедра олимларининг бевосита раҳбарлигида 10 та докторлик, 350 нафар номзодлик диссертациялари ихтисослашган илмий Кенгашларда ҳимоя қилинган. Ўзбекистонда ветеринария патофизиологияси Самарқанд давлат ветеринария медицинаси, чорвачилик ва биотехнология университетининг патофизиология кафедрасида, Ветеринария илмий-тадқиқот институти патофизиология лабораторияларида ҳозирги замон ветеринария ва медицина фанининг назарий ҳамда амалий жараёнларини ўрганилмоқда.

Эътиборингиз учун раҳмат!

O'xshashlar

Зоология фани, предмети, ривожланиш тарихи ва вазифалари

Содда ҳайвонлар (Protozoa)типи

Умумий нозология

Бургут тарихи

Ўсимликлар ва ҳайвонларда ҳароратнинг ўрни