Radiatsiya xavfsizligi haqida umumiy ma’lumotlar - Xayot faoliyati xavfsizligi - Slaydlar

Radiatsiya xavfsizligi haqida umumiy ma’lumotlar

Yuklangan vaqt:

28.01.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

19014.075195312 KB

Ko'chirib olish

Radiatsiya xavfsizligi haqida umumiy ma’lumotlar Radiatsiya – (lot. radiatio — nurlanish) — yadroviy oʻzgarishlar oqibatida vujudga keladigan elektromagnit va korpuskulyar nurlanishlar. Radiatsiya - energiyaning zarrachalar yoki to‘lqin shaklida tarqalishidir. Yorug‘lik, ultrabinafsha nurlar, infraqizil issiqlik nurlantirish, mikroto‘lqinlar, radioto‘lqinlar radiatsiyaning turli shakllaridir. Ayrim nurlanishlar ionlashtiruvchi nomini olganki ular nurlangan moddalarda ionlashishni sodir qiladi. Ularning odamga salbiy ta’siri og‘ir oqibatlar bilan yakunlanadi. Shu sababli, mazkur fan o‘quvchilarda radiatsiyaviy xavfsizlik to‘g‘risida tushunchalarni hosil qilishga manba bo‘ladi. Buni bilgandan so‘ng ular bilan munosabatda e’tiborli bo‘lishlari tabiiy.

Radiaktivlik R a d i a k t i v n u r l a n i s h t u r l a r i Tabiiy radiaktivlik Sun’iy radiaktivlik Radiaktivlik – zarrachani o’zi hech qanday tashqi ta’sirlarsiz mus(radio nur, aktiv-faol faol nur chiqaraman degan ma’noni anglatadi)birorta-bir mustaqil ravishda yadro tarkibidagi ayrim zarachalarni tashqariga chiqarish nurlanishi.

Ionlashtiruvchi nurlanish — radioaktiv parchalanishda, yadroviy yemirilishlarda, moddadagi zaryadlangan zarralar harakatining sekinlashuvida hosil bo‘ladigan hamda muhit bilan o‘zaro ta’sir etish chog‘ida har xil qutbli ionlarni hosil qiladigan nurlanish; ionlashtiruvchi nurlanish manbai — o‘zidan ionlashtiruvchi nurlanish chiqaruvchi yoki chiqarishga qodir bo‘lgan qurilma va (yoki) radioaktiv modda;

Ionlashtiruvchi nurlanishlar manbalari klassifikatsiyasi tabiiy radiatsiyaviy fon kosmik nurlanish orqali hamda yerda, suvda, havoda, biosferaning boshqa elementlarida, oziq-ovqat mahsulotlarida va inson organizmida tabiiy ravishda taqsimlangan tabiiy radionuklidlarning nurlanishi orqali hosil bo‘ladigan nurlanish dozasi; texnogen ravishda o‘zgartirilgan radiatsiyaviy fon nson faoliyati natijasida o‘zgargan tabiiy radiatsiyaviy fon.

Ionlashtiruvchi nurlanish umumiy fonining ko‘proq qismi (70%dan ortiq)ni tabiiy manbalar tashkil etadi. Tibbiy muassasalardagi uskunalar bilan bog‘liq nurlanishlar 26% ni, boshqalar esa 2% ni tashkil etadi. Shunday nisbat bo‘lishiga qaramay jamoatchilikni boshqa manbalar (2%) havotirga solidi.

Havoni ionlashtiradi Fotoplastinkalarga ta’sir qiladi Ayrim moddalarda yorug’lik chiqaradi Yupqa metal plastinkalardan ham o’ta oladi Nurlanish intensivligi modda miqdoriga bog’liq Radiaktiv nurlanish xuxusiyatlari

Ionlashtiruvchi nurlanishlarning manbalari ionlashtiruvchi nurlanish — radioaktiv parchalanishda, yadroviy evrilishlarda, moddadagi zaryadlangan zarralar harakatining sekinlashuvida hosil bo‘ladigan hamda muhit bilan o‘zaro ta’sir etish chog‘ida har xil qutbli ionlarni hosil qiladigan nurlanish; ionlashtiruvchi nurlanish manbai — o‘zidan ionlashtiruvchi nurlanish chiqaruvchi yoki chiqarishga qodir bo‘lgan qurilma va (yoki) radioaktiv modda; Korpuskulyar nurlanish guruhi: • alfa nurlanish (alfa- zarrachalar oqimi (geliy yadrosi) ); • beta nurlanish (beta- zarrachalar oqimi (elektronlarning) ); • neytron nurlanish (neytronlar oqimi) To‘lqinli nurlanish guruhi: • gamma- nurlanish (gamma-kvantlar oqimi (fotonlarning)); • rentgennurlanish (ixs- nurlanish)04 0F08 1C14 19 12 04 0F08 20 1B 36 36 36 1E 36 36

A lf a n u r la n is h . A l f a n u r l a n i s h x u s u s i y a t iAlfa nurlanish al’fa zarrachalarining boshlang‘ich tezligi 20000 km/s ga yaqin tezlikda tarqalayotgan al’fa nurlanish hisoblanadi. Ularning ionlashtirish qobilyati juda yuqori, kirish qobilyati esa juda ham past ( havoda uning yurish tezligi 3-11sm bo‘lsa, suyuq va qattiq muhitlarda esa millimetrning yuzlab qismini tashkil etadi, xolos.) R a d io a k t iv a lf a n u r la n is h d a n o r g a n iz m n i h im o y a la s h . • Oq qog‘ozdan ular o‘ta olmaydilar. • Odam ust-boshi unchalik ishonchli himoyavositasi bo‘la olmaydi. Alfa - nurlanishlarda o‘tish qobilyati past, ionlash qobilyati esa yuqori bo‘lganligi uchun ular bilan tashqi nurlanishning zarar yo‘q, ammo organizmga kirib qolsa, unda katta havf tug‘diradi.25 0B 24 02 08 10 11 0E 0B 02 10 04 06 12 0829 11 06 11 06 04 07 02 05 04 25 16 190C 312F2F 07021804 05 1011 26 180C 1B04 12 0711 19 1D 1D 1804 290C 01 02 03 040B 02 05 06 0407 0902 0814 02 090C 10 0F 0802 0C 040D 0E 03 02 0C 09 0B 0F 18 02 0C 041A 12 0C 04090E 0412 0B 15 02 0802 0D 0E 21 36 3A 0C0B 36083A 1110 12 0C0B 25 0C 04 07 11 1011 02 1B 1202

Beta nurlanish Beta nurlanish- beta zarrachalar oqimlari bo‘lib, nurlanishi energiyasiga qarab, yorug‘lik tezligiga yaqin tezlikda (300000 km/s) tarqaladi. Ularning zaryadlari al’fa zarrachalar zaryadlaridan kichik bo‘lganligidan ularning ionlash qobilyati o‘tish qobilyatida past. Yuqori energiyali beta-zarrachalarning havoda tarqalishi 20 m bo‘lsa, suv va tirik organizm to‘qimalarida tarqalish tezligi esa 3 sm, temirda esa 1 sm gacha boradi. • beta-zarrachalari derazalar yoki avtomobil oynalari, qalinligi bir qancha mm metall ekranlaridan ham yutiladi. • Kiyim-bosh 50% betta-zarrachalaridan himoya qiladi. Beta – nurlanishlar bilan tashqi nurlanganda tananing 1 mm ichiga 20-25% nur kirib boradi. SHuning uchun ham tanaga bevosita radioaktiv moddalar tushib qolganda jiddiy xavf tug‘diradi.2A1C 05 16 1C 05 3608 191C 1C 36083B 10110E 191C 180C0B

Neytron- nurlanishlar. Neytron- nurlanishlar neytronlar oqilimidan iborat bo‘lib, ularning tarqalish tezligi 20000 km/s ni tashkil etadi. Neytronlar elektron aryadiga ega bo‘lmaganligidan atomlar yadrolariga osonlik bilan kiradilar. Yadro portlashlardaqisqa muddat ichida katta neytronlar ajralib chiqadi. Unda xujayra yadrolariga tez kira olganliklaridan tashqi nurlanish odam or ganizmiga kuchli shkastlovchi ta’sir ko‘rsatadi. Neytron- nurlanishlardan ximoyalash. Ulardan ximoyalanishning eng ma’qul usuli – o‘zida vodorod tutuvchi materiallar hisoblanad: • odatdagi polietilen plenka; • parafin; • Suv va boshqalar35 26 1106 1D 3608 0C0302 3608 1E02 3608 28

Gamma – nurlanish Gamma – nurlanish radioaktiv aylanishlarda atom yadrolaridan chiqadigan elektromagnit nurlanishlardir. Elektromagnit nurlanish, odatda, beta parchalanish maxsuloti hisoblanadi, kamdan-kam holatlardagina al’fa parchalanishlarda hosil bo‘ladi. Gamma – nurlanish tabiatiga ko‘ra elektromagnit maydon hisoblanadi. Ular alohida-alohida porsiyalar- kvantlar holatida chiqarilib, yorug‘lik tezligida tarqaladi. Uning ionlash qobilyati beta va al’fa zarrachalarining ionlash qobilyatlaridan past. Biroq uning o‘tish qobilyati havoda juda yuqori (yuzlab metrdan oshib ketadi.) Al’fa nurlanishning o‘tish qobilyati yuqoriligidan tashqi nurlanishlarda odam organizmiga kuchli shikastlovchi ta’sir ko‘rsatadi. Radioaktiv gamma nurlanishdan himoyalanish Uning ta’sirini 2 martagacha kamaytirish uchun moddalarning quyidagi qalinligi zarur bo‘ladi: • Cho‘yan-3 sm atrofida • Beton-10 sm • Yog‘och-30 sm Gamma – nurlanishning saqlaydiganlar og‘ir metallar xisoblanib, ayniqsa, qo‘rg‘oshin yaxshi himoyaqiladi2C 08

RENTGEN NURLANISH Rentgen nurlanish yoki X ray - nurlanish hamma ionlashtiruchi nurlanishlar ichida eng birinchilardan va yaxshi o‘rganilganlardan hisoblanadi. Ularning fizikaviy tabiatlari huddi gamma nurlanishlarning fizik tabiatlariga o‘xshash bo‘ladi. Ular bir-birlaridan olinish yo‘llari bilangina farqlanadilar. Gamma nurlanishlar yadrodan olinsa, X ray nurlanishlar esa maxsus rentgen joylarda (vakuumlarda) o‘ta tez yuruvchi elektronlar xarakatini tormozlash natijasida olinadi. Rentgen nurlanishning kvant energiyalash ham ko‘plab radioaktiv izotoplarning gamma nurlanish energiyalari ham ko‘plab radioaktiv izotoplarning energiyasidan kichik, shunga ko‘ra o‘tish qobilyati ham sust. Shuning uchun ham ko‘p hollarda gamma nurlanish o‘rniga roentgen nurlanishni ko‘p ishlatiladi, xususan, hayvonlar, o‘simlik urug‘lari va boshqalarda tajribalar olib borilganda rentgen nurlari ishlatiladi. Shu maqsadda ham odamlarda tashxis qo‘yishda rentgen jihozlari ishlatiladi

Rentgen nurlaridan himoyalanish. Og‘ir metallar, ayniqsa, qo‘rg‘oshin rentgen nurlanishdan yaxshi himoya qiladi. Eng muhimi: Shuni esda tutish zarurki, to‘qimaga tushayotgan rentgen nuri energiyasi qancha ko‘p bo‘lsa, shikastlanish ham shuncha yuqori bo‘ladi. Radioaktiv izotoplar bilan ish bajaradigan sanoat korxonalarida, bu korxonalarda to‘g‘ridan-to‘g‘ri shu izotoplar bilan ishlayotganlardan tashqari, qo‘shni yaqin xonalarda boshqa ishlar bilan shug‘ullanayotganlar, shuningdek sanoat korxonasi joylashgan zonada yashovchilar ham birmuncha radioaktiv nurlanishlar ta’siriga tushib qolishlarini hisobga olish.

Insonlar xavfli radiatsiya dunyosida Radiatsiyaviy avariyalar natijasida bo‘ladigan radioaktiv ifloslanish lokal yoki yalpi (umumiy) bo‘ladi. Yalpi ifloslanishlar aholi uchun xavfli, qisman yokiumumiy evakuatsiyani talab qiladi, katta masshtabda tiklash ishlarini o‘tkazish zaruriyati hosil bo‘ladi Lokal radioaktiv ifloslanish odatda katta masshtabda sodir bo‘lmaydi, ma’lum darajada chegaralangan bo‘ladi. Masalan, bir korxonaning ichida, ma’muriy chegaralov doirasida, alohida binoda, texnikada bo‘lishi mumkin. Bunday hollarda hudud aholisini ko‘chirishga yoki katta masshtabda tiklash ishlari o‘tkazilmaydi. Lokal ifloslanish o‘z navbatida nuqtali xarakterda bo‘lishi mumkin. Radioaktiv modda alohida bir idishda bo‘lishi mumkin. Shundan tarqalayotgan nurlanish, radioaktiv moddalarni tarqalishi sodir bo‘ladi. Lekin katta quvvatga ega bo‘lgan radioaktiv modda katta maydonga ham tarqalishi mumkin. Shuni hisobga olib qutqaruv tiklash ishlari bo‘yicha chora-tadbirlarni belgilash kerak bo‘ladi.

Radon gazi Rn — Mendeleyev davriy sistemasining VIII guruhiga mansub kimyoviy radioaktiv element. Tartib raqami 86. Inert gazlar jumlasiga kiradi. 1899-yilda ingliz olimlari E.Rеzеrford va R.Ouens radonning birinchi izotopini (Rn) olishdi. Radon – radioaktiv, rangsiz, hidsiz inеrt gaz Radon Yer qobig'ida bir kilogramm 4 x10-13 milligramm miqdorida mavjud. Bu har doim ochiq havoda va tabiiy manbalardan ichimlik suvida, lekin ochiq joylarda past darajada. Bu, asosan, yopiq joylarda yoki shaxta kabi muammolar. AQSh o'rtacha ichki radon konsentratsiyasi litr boshiga 1,3 pikokur (pCi / L). Taxminan, AQShda 15 ta uyda taxminan 1ta yuqori radon mavjud, ya'ni 4.0 pCi / L yoki undan yuqori. Qo'shma Shtatlarning har bir davlatida yuqori radon darajalari aniqlangan. Radon tuproq, suv va suv bilan ta'minlanadi. Ba'zi qurilish materiallari ham radon, masalan, beton, granit tayanch punktlari va devor panellarini chiqaradi. Bu konsentratsiya juda ko'p omillarga bog'liq bo'lgani uchun, faqat katta binolar yoki ma'lum bir dizayndagi yuqori radon darajalariga sezgir bo'lgan mifdir. Bu juda og'ir bo'lgani uchun, bosim past joylarda to'planadi.

Radon, sigaret chekadiganlarda o'pka saratoni (sigaretadan keyin) va o'pka saratonining asosiy sabablaridan biri sanaladi. Ba'zi tadkikotlar bolalik davridagi leykemiya ta'sirini radon bilan bog'laydi. Element teriga kira olmaydigan alfa zarralarini chiqaradi, lekin element nafas olayotganda hujayralar bilan reaksiyaga kirishadi. Bu monatomik bo'lgani sababli, radon materiallarning ko'pchiligiga kirib, uning manbasidan osonlikcha tarqalib ketadi. Radon ilmiy tadqiqotlarda va tibbiyotda (Radonli vannalar) ishlatiladi ( Alfaterapiya ). Metall sirtlarining notekisligini aniqlashda, radioaktiv elementlarni topishda qoʻllanadi. Radonning yer osti suvlaridagi konsentratsiyasi o’zgarishiga qarab, zilzilani oldindan aytish metodi ishlab chiqilgan.

Nurlanish olish hodisasi. Nurlanish olish oqibatida ta’sir qiluvchi omillar Inson uchun alfa, betta va gamma nurlanish ancha xavfli bo‘lib, ular ancha jiddiy kasalliklarga (nur kasali, genni buzilishi, farzandsizlik va hatto o‘lim) sabab bo‘lishi mumkin. Inson sog‘ligiga ta’sir etadigan radiatsiya darajasi uningzararlanish turi, vaqti va chastotasiga bog‘liq. Insonni nurlanishi radioaktiv moddalar bilan bog‘liq ishlab chiqarishda uylarda saqlanadigan ayrim antikvar predmetlarni (ular radiatsion ishlov berish bilan tayyorlanadi) saqlashdan, mahsulotlardan hatto kiyimlar orqali sodir bo‘lishi mumkin. Ionlashtiruvchi radiatsiyaning o‘ziga xos biologik ta’siri uning ko‘rinmasligi va sezilmasligidir. Shuning uchun u xavfli hisoblanadi. Odam uni aniqlolmasligi mumkin. Odam radioto‘lqin va ma’lum darajadagi optik nurning ta’sirini to‘qimalarni qizishi, issiqlikni sezilishi orqali bilishi mumkin.

Odam radiatsiya okeanida yashaydi deb aytadi soha olimlari. Hamma joyda tabiiy radioaktivlik mavjud. Uning miqdori hamma joyda bir xil bo‘lmasada ruxsat etiladigan me’yorlardan past. Shu joyda doimiy yashaydigan odamlar organizmi shu fonga ma’lum darajada moslashadi. Tabiatda ko‘zga ko‘rinmaydigan radiatsiya zarrachalari erda, suvda, havoda, materiallarda, kiyimlarda, binolarda, oziq-ovqatda taqinchoq, o‘yinchoqlarda doimo mavjud. Hatto odamning o‘zi ham ma’lum darajada radioaktivlikka ega, tanada kaliy, rubidiy va ularning izotoplari mavjud, organizmda radiaktiv parchalanish jarayoni bo‘lib turishi to‘g‘risida ham ma’lumotlar mavjud. Radiatsiyaning odam organizmiga ta’siri to‘qimalarni o‘zgarishi bilan belgilanadi, ular zararlanadi. Radiatsiyaning organizmga ta’sir jarayoni nurlanish deb tushuniladi. Bu shunday buzadigan kuchki uning ta’sirida to‘qimalar o‘zgaradi, ular DNK larini deformatsiyalaydi, buzadi va genetik zararlaydi. Bu buzilish jarayonini radiatsiyaning bitta zarrachasi harakatga tushirishi mumkin.

Odam tirik ekan uning organizmida doimo ikkita qarama qarshi jarayon bo‘lib turadi: to‘qimalarni o‘lishi va yangilanish jarayonlari. Odam tanasida o‘rtacha 60 trillion to‘qimalar mavjudligi aytiladi. Ulardagi o‘lish va yangilanish doimiy jarayon hisoblanadi. To‘qimalardagi muvozanatni buzilishi odam tanasidagi to‘qimalarni o‘limi asosida ro‘y beradi. To‘qimalar tirikligini ta’minlab turish uni asosan kislorod bilan ta’minlash orqali bajariladi. Kislorodni tashuvchi bu qon. Qonning tarkibi murakkab qismlardan iborat, asosini qon hosil qiluvchi to‘qimalar tashkil etadi, uning asosi bu eritrotsitlar, leykotsitlar va trombotsitlardir.

Insonlarning radiatsiyaviy nurlanish darajalari Nur kasalligining 1 darajasi (yengil) – 1-2 Gr (100-200 r) miqdordagi radiatsiya doza ta’sirida rivojlanadi. Zararlangan kishilarda 3-5 soatdan so‘ng ko‘ngil aynishi, qusish kuzatiladi. Qon va suyak iligida deyarli o‘zgarishlar sodir bo‘lmaydi. Kuchsizlik, bosh og‘rishi, ishtaha yo‘qolishi mumkin. Yashirin davr 30 kungacha davom etishi mumkin. Kasallik yengil kechib, 1-2 hafta davomida astenik holat saqlanib qoladi.

Nur kasalligining 2 darajasi (o‘rta) - 2-4 Gr (200-400r) miqdoridagi radiatsiya dozasidan nurlanganda kelib chiqadi. Nurlanishning dastlabki klinik simptomlari53 nurlanishdan ikki soat o‘tkach paydo bo‘ladi va 1-2 sutka mobaynida davom etadi. Bunda umumiy holsizlik, bosh og‘rishi, bosh aylanishi, ko‘ngil aynishi va takrorlanib turuvchi qayt qilish simptomlari rivojlanadi. Qon tekshirib ko‘rilganda leykotsitoz, limfopeniya aniqlanadi. Yashirin davr 3 haftagacha davom etadi. Kasallikning qo‘zg‘alish davrida odam o‘zini yomon his etayotganligidan shikoyat qiladi, tana harorati ko‘tariladi, ayrim hollarda qon quyilishlar kuzatiladi. Qonda leykopeniya, trombotsitopeniya, gipoplastik anemiyaga xos o‘zgarishlar aniqlanadi, SOE oshgan bo‘ladi. Bu davr 2-3 hafta davom etadi. Sog‘ayish astasekinlik bilan davom etadi. Bunday zararlanganlar 1-1.5 oy mobaynida statsionarda davolanadilar.

Nur kasalligining 3 darajasi (og‘ir) - 4-6 Gr (400-600r) miqdordagi radiatsiya bilan nurlanganda klib chiqadi. Nur ta’sir etgandan 30-60 daqiqa o‘tgach zararlangan kishi ketma- ket qusadi, kuchli bosh og‘rishi paydo bo‘ladi, kuchli holsizlik, adinamiya holati rivojlanadi, qo‘zg‘alishlar paydo bo‘ladi. Bu davr 3-4 sutkagacha cho‘zilishi mumkin. Yashirin davr 1-2 haftani tashkil qiladi. Klinik simptomlarning rivojlanish davrida zararlanganlarning umumiy ahvoli keskin yomonlashadi, o‘zoq vaqt davom etadigan bezgak, badan titrashi va terlash holatlari rivojlanadi. Teri, shilliq qavtlar ostiga qon quyilishi, me’dadan, ichaklardan, bachadondan qon ketishi kuzatiladi. Soch to‘kila boshlaydi, og‘iz shilliq qavatlari shishib ketadi, yarali-nekrotik stomatit, gingivit, tonzillit paydo bo‘ladi, pnevmoniya rivojlanadi, tan vazni keskin kamayib ketadi. Kasallikka vaqtida davo qilinsa klinik simptomlar asta sekin yo‘qola boshlaydi va uzoq muddatli sog‘ayish davri boshlanadi. Birinchi 4-6 hafta mobaynida kasallar statsionar sharoitda davolanadi, ular maxsus tibbiy yordamga muhtoj bo‘ladilar.

Nur kasalligining 4 darajasi (o’ta og’ir) - 6 Gr (600-r) dan ortiq nurlanish dozasining miqdori ta’sir etganda rivojlanadi. 15 daqiqadan so’ng zararlanganlarda boshlang’ich davri kuchli ravishda rivojlanib boradi. Zararlangan odam beto’xtov ravishda qusa boshlaydi, adinamiya holati paydo bo’ladi, psixomotor qo’zg’alishlar sodir bo’ladi, kollaps rivojlanadi. Teri va shilliq qavatlar qizarib, tana harorati ko’tariladi. Paydo bo’lgan dastlabki alomatlar 3-4 kun davom etadi. Ikkinchi haftaning oxiriga borib o’lim kuzatiladi.

Radioaktiv nurlanishlarning inson organizmiga ta’siri Radiatsiyaning odam organizmiga ta’siri kam miqdordan boshlanadi. U jarayonni o‘sib borishi bilan tanada sezilish darajasi boshlanadi. Bu atom darajasida quyidagicha kechadi, radioaktiv zarrachalar juda katta tezlikda uchib chiqadi va to‘qima atomlari elektronini uradi, natijada elektronlar musbat zaryadlanadi. Radiatsiyaning qora ishi mohiyati shunda. Uning oqibati falokatga olib keladi. Erkin elektron va ionlashgan atom murakkab reaksiyaga kirishadi. Uning natijasida erkin radikallar hosil bo‘ladi. Masalan, organizmning taxminan 80 % qismi suvdan (H2O) tashkil topadi. U radiatsiyaning ta’sirida parchalanadi va H va OH radikallarga ajraydi. Bular potologik faol zarrachalar, ular muhim biologik birikmalar-DNK molekulalari, oqsillar, fermentlar, yog‘lardir. Natijada, organizmda zararlangan molekulalar va toksinlar, to‘qima almashinuvi ma’lum vaqtdan so‘ng zararlangan to‘qimalar o‘ladi yoki ularning funksiyasi jiddiy buziladi.

DNKni zararlanishi va to‘qima genlarini buzilishi sababli to‘qimalar ajralishi buziladi. Bu radiatsiya ta’sirining eng xavfli oqibatidir. Kuchli doza bilan nurlanganda zararlangan to‘qimalar shunchalik ko‘p bo‘ladiki uning oqibatida butun organizm ishlamasligi mumkin. To‘qimalar ajralishi faol kechadigan quyidagi qismlar radiatsiyani og‘ir qabul qiladi: • suyak to‘qimasi (ilik); • o‘pka; • qorin shilliq pardasi; • ichaklar; • jinsiy a’zolar.

Organizmda nurlanishning darajasiga bog‘liq holda quyidagi natijalar bo‘lishi mumkin: -o‘tkir nur kasaligi; -markaziy asab tizimining buzilishi; -mahalliy nurdan kuyish; -yomon o‘smalar hosil bo‘lishi; -leykozlar (oqqon); -immun kasalliklari; -farzandsizlik; -buzilishlar.

Nur kasalligi odam tanasiga 1-2 Zv(zvert) qabul qilinganda boshlanadi, buni shifokorlar 1- darajasi deb baholaydi. Bunda doimiy tekshiruvni boshlash lozim. 2- 3 Zv nurlanish qabul qilingani 2-daraja nurlanish deyiladi va davolashni talab etadi. Davolash o‘z vaqtida boshlansa o‘lim holatga tushish kamroq bo‘ladi. Davolab bo‘lmaydigan miqdor 6 Zv nurlanishdan boshlanadi, asosan o‘lim bilan yakunlanadi. Davolashda hatto suyak to‘qimalarini (iligini) almashtirgan taqdirda ham 1/10 nurlanganlar tuzalishi mumkin. 17 Zv nurlanishda davolab o‘lmaydigan rakning rivojlanishi eng yuqori bo‘ladi.

Nurlanishni dozimetr asbobisiz bilish qiyin, organizm bildirmaydi. Ma’lum vaqtdan so‘ng qayd qilish, bosh og‘rig‘i, bo‘shashish, haroratni ko‘tarilishi kuzatiladi. Yuqori darajali nurlanish birinchi navbatda qon ishlab chiqarish tizimiga va gen organlariga salbiy ta’sir etadi. Suyak ichki shillik to‘qimalari (ilik, asosiy taz suyaklari) organizmda qon hosil qiluvchi (qon to‘qimalarini) hisoblanadi. Bu organizmda o‘layotgan to‘qimalarni yangisi bilan almashtirish uchun xizmat qiladi. Tibbiyotda qon tashxisi o‘tkaziladi.

Radiatsiyaning ta’siri quyidagi ko‘rsatkichlarda bilinadi: • gemoglabin darajasini kamayishi (norma 120g/l); • eritrotsitni kamayishi (norma 3,5-5,5*1012/l); • trombotsit kamligi (norma 150-400* 109/l); • retokulotsitlar yo‘qoladi yoki kamayadi (norma 02-1%); • yosh to‘qimalar>20% o‘tkir leykozda, surunkali leykozda (norma 5%gacha); • leykotsit miqdorini o‘zgarishi: 15% o‘tkir leykoz kasallarda>100*109/l, boshqa darajadagi kasallarda kamayishi kuzatiladi. Leykotsit normasi - (4-9*109/l); • neytrofillar kamayishi (norma 45-70%); • tayoqcha yadroli leykotsitlarni yo‘qligi, eozinofillari bazofillar; • SOE ni oshishi(norma 2-12mm/ch). Tekshiruvda yuqorida ko‘rsatilgan qonning umumiy tashxisidan tashqari qonning bioximik tashxisi, Mielogramma, Trepanobiopsiya, Trepanobiopsiya, Sitoximiya tekshiruvvi, Immunologik tekshiruvi, UZI tekshiruvi, Rentgen tekshiruvi kabilar o‘tkaziladi.

Radiatsiyaviy nazorat metodlari va vositalari Dozimetriya - yadro fizikasi va o‘lchov texnikalarining bo‘limi bo‘lib moddaga nurlanishning ionlashtiruvchi ta’siri xususiyatini baholashdir hamda uning metodlari va vositalaridir. Dozimetriyaning asosiy vazifasi ionlashtiruvchi nurlanishning aholiga va boshqa obyektlarga ta’sir darajasini va xavfsiz miqdorini aniqlash va baholashdan iborat.

Dozimetriyaning biologik metodlari. U ma’lum dozadagi nur energiyasi ta’sirida tirik organizmda, shu jumladan odam organizmida yuzaga keladigano‘zgarishlarni belgilashga asoslangan. Biologik metod asosan to‘qimalardagi o‘zgarishlarni baholash bilan bajariladi. Dozimetriyaning bu metodi asosan eksperimental radiobiologiyada qo‘llaniladi.

Dozimetriyaning kimyoviy metodi. Bu metod nurlanish ta’sirida ayrim moddalardagi kimyoviy reaksiyalarni hisobga olishga asoslangan. Radioximik metod ionlashtiruvchi nurlanish ta’sirida ikki valentli temirni uch valenli temirga (Fe2+ Fe3+), aylanishiga asoslangan, bu teri rangini o‘zgarishi (tiniqligi) bilan bilinadi, buni aniqlash uchun ferrosulfat dozimetrlar ishlatiladi. Ularni o‘lchash oralig‘i katta, 20 dan 400 Gr ni tashkil etadi.

Dozimetriyaning fotografik metodi. Ionlashtiruvchi nurlanishning ta’sirida fotoplenka qorayadi. Qoralik darajasi (zichligi) bo‘yicha nurlanish dozasini baholanadi. Bu metodning kamchiligi ko‘rsatkichlarni nurlanish tarkibi sifatiga bog‘liqligidir. O‘lchashning aniqlik darajasi yuqori emas. Fotoplenkali dozimetrlarni qulayligi nur bilan davolashda yorug‘lik va radiatsion maydonlarni aniqlanishidir.

Rentgenografik nazorat radiatsion nazoratning ko‘proq foydalanadigan metodi hisoblanadi, unda rentgen nurini xosil qilish rentgen trubkasi bilan bajariladi, bunda anod moddasi atomi bilan tez elektronlarning birgadikdagi harakati vijudga keladi, tasvirni nurlanish detektori yordamida plankada yoki plastinada belgilanadi.

Dozimetrik asboblar va ulardan foydalanish Detektorlar - turli ionlashtiruvchi nurlanishlarni belgilovchi qurilma. Ularning ishlashi unda belgilanayotgan zarrachalar keltirib chiqarayotgan jarayonlardan foydalanishga asoslangan. Detektorlar 3 guruhga bo‘linadi: 1) integralli detektorlar, 2) schetchiklar, 3) trekli detektorlar. Integral detektorlar - ular ionlashtiruvchi nurlanishlarnining to‘liq oqimi to‘g‘risida ma’lumot beradi.

Indikatorlar. Asosan gamma va beta nurlanishlarni ekspozitsion dozasini taxminan aniqlash uchun yaratilgan asbobdir. Unda detektor sifatida gazrazryad schetchik qo‘llaniladi. Bunga indikator-signalizator DP- 64, dosha quvvatini o‘lchagich IMD-21 va boshqalar kiradi.

Rentgenmetrlar. Ular rentgen va gamma - nurlanish dozasini o‘lchashga mo‘ljallangan. O‘lchash oralig‘i rentgenning yuzlardan bir qismidan bir necha yuz rentgengacha (R/s). Unda datchik sifatida ionlashtiruvchi kamera yoki gazrazryad schetchik ishlatiladi. Ularga DP- 3B, Kaktus, DP-2 va boshqalar kiradi.

Radiometrlar - radioaktivlikni va uning solishtirma miqdorini o‘lchaydi. Asboblar ishlatilish joyiga qarab: - cho‘ntakda olib yuriladigan - shaxsiy dozimetri va radiometrik nazorat uchun mo‘ljallangan. Cho‘ntak dozimetrlari sifatida sanoatda havodagi ekspozitsion dozani o‘lchashga mo‘rjallangan rentgenometr kabi ishlaydigan («Master-1», «Gorizont», «Bela-2», «Sosna» va boshqa) asboblar rusumlari ishlab chiqariladi. Ularni radioaktiv ifloslangan zonalarda gamma-fonni nazorat qilish va seziy-137 bilan kuchli ifloslangan joydan chiqish maqsadida ishlatiladi.

Radiatsion himoya, radiatsion xavfsizlik – radioaktiv va boshqa ionlovchi manbalardan xavfsizlikni ta’minlovchi tadbirlar majmui. Radiobiologiya, yadro fizikasi, kosmik biologiya, kosmik tibbiyot va boshqa fanlar yutuqlariga asoslanadi. Radiatsion himoyaning asosiy maqsadi – biosferaning radioaktiv moddalar bilan ifloslanishiga yo‘l qo‘ymaslik, odam va hayvonlar organizmini zararli nurlanishlardan asrash va h.k. Zararli nurlanishlarning organizmga biologik ta’siri haqidagi ma’lumotlar radiatsion himoya yoki radiatsion xavfsizlik me’yorlarini ishlab chiqish uchun asos bo‘ladi.

Radiatsiyaviy xavfli obyektlar toifasi ga quyidagilar kiradi: -yadro yoqilg‘isi korxonalari: uran va radiokimyo sanoati, radioaktiv chiqindilarni qayta ishlash va ko‘mib yo‘q qilish joylari; -atom stansiyalari: atom elektr stansiyalari, atom issiqlik elektr stansiyalari, atom issiqlik qurilmalari; -yadroviy energetik uskunali obyektlar (YaEU): kema YaEU, kosmik YaEU, askarlik YaEU; -yadro jangovar zahiralari va ularni saqlash joylari. Radiatsion avariya - bu jihozlarni buzilishi tufayli, ishchi (xodim)larni noto‘g‘ri faoliyatlari sababli, tabiiy ofat yoki boshqa sabablar tufayli odamlarni belgilangan me’yordan ortiq nurlanishga yoki atrof muhitni radioaktiv ifloslanishiga olib keluvchi ionlashtiruvchi nurlanish manbaining boshqaruvini yo‘qotishdir.

Radiatsiyaviy xavfsizlik xizmatini tashkil qilish va uning vazifalari. Korxonalarda ionlashuvchi nurlanish manbalari bilan ishlash nazoratini maxsus xizmat-radiatsion xavfsizlik xizmati amalga oshiradi. Xizmat a’zolari maxsus tayyorgarlikdan o‘tgan, soha bo‘yicha maxsus bilimga ega bo‘lgan mutaxassislardan kompleklashtiriladi. Bu xizmat maxsus asbob- uskunalar va texnikalar bilan ta’minlangan bo‘ladi. O‘zbekiston Respublikasi favqulodda vaziyatlar vazirligi tasarrufida maxsus laboratoriya tashkil etilgan va u barcha laboratoriya tekshiruvlari o‘tkazishi uchun yetarli darajada kerakli asbob uskunalar bilan jihozlangan. Radiatsion nazorat tarkibi ga quyidagi kiradi: - rentgen dozasi quvvati u nurlanish va p zarrachalar oqimi, neytronlar, ish joyida korpuskulyar nurlanish; - korxonalar hududida havodagi radioaktiv gazlar va aerozollar borligi; - ish xarakteriga bog‘liq shaxsiy nazorat, tashqi nurlanish shaxsiy nazorati, organizmda yoki alohida organda radioaktiv moddalar borligi; - atmosferaga radioaktiv moddalar chiqishining nazorati; - kanalizatsiyaga tashlanadigan oqova suvlarda radioaktiv moddalar borligi nazorati; - radioaktiv qattiq va suyuq moddalarni zararsizlantirish, chiqarib tashlash va yig‘ish ustidan nazorat; korxona atrofi obyektlarida ifloslanish darajasining nazorati.

Radioaktiv izotoplar bilan ish bajariladigan sanoat korxonalarida, bu korxonalarda to‘g‘ridan- to‘g‘ri shu izotoplar bilan ishlayotganlardan tashqari, qo‘shni yaqin xonalarda boshqa ishlar bilan shug‘ullanayotganlar, shuningdek sanoat korxonasi joylashgan zonada yashovchilar ham birmuncha radioaktiv nurlanishlar ta’siriga tushib qolishlarini hisobga olish kerak. Ishchilarni va boshqa ishlar bilan radioaktiv zonalarda shug‘ullanayotgan va yashayotgan shaxslarning xavfsizligini ta’minlashning asosiy vositalari: xavfsiz oraliq masofalari bilan ta’minlash, nurlanish vaqtini kamaytirish, umumiy muxofaza vositalari va shaxsiy himoya vositalaridan foydalangan holda amalga oshiriladi. Bunda radioaktiv nurlanishlar miqdorini o‘lchash asboblaridan foydalanib nurlanish dozasini bilish muhim ahamiyatga ega. Radioaktiv moddalar bilan ishlayotgan ishchilarni nurlanishdan muhofaza qilishning usullari.

Shuning uchun radioaktiv nurlanishlar xavfsizlik normalari NRB-76 bo‘yicha, yo‘l qo‘yilishi mumkin bo‘lgan dozalari (YQD) ichki va tashqi nurlanishlar bo‘yicha belgilanganda, nurlanuvchilar kategoriyasi va xavfli organlar hisobga olinadi. A - kategoriyasi: ionli nurlanishlar manbalarida mehnat qilganliklari sababli, nurlanish ta’siriga duchor bo‘lishi mumkin bo‘lgan shaxslar. B - kategoriyasi: nurlanishlar bilan ish olib boriladigan sanoat korxonasi joylashgan joyda, yoki unga yaqin zonalarda yashovchi shaxslar. V - kategoriyasi: mamlakatning xamma aholi yashash punktlari. Ichki va tashqi nurlanishlar uchun yo‘l qo‘yilishi mumkin bo‘lgan doza (YQD) inson organizmining muhim qismlarini 3 guruhga bo‘lish bilan belgilanadi. I - butun tana, qizil suyak iligi; II - muskullar, qalqonsimon bez, yog‘ to‘plovchi hujayralar, jigar, buyrak, taloq, ovqat hazm qilish organlari, o‘pka, ko‘z qora chig‘i va boshqalar. III - suyak to‘qimalari, qo‘l terisi, elka, boldir va tovonlar. Nurlanuvchi kategoriyalar

Radiatsiyaviy avariya sodir bo‘lganda odamlarni kam zarar ko‘rishi bu asosan o‘z vaqtida xabardor bo‘lishidir. Aholini xabardor qilishda “diqqat hammaga” chaqirig‘i bilan ogohlantiriladi. Aholiga xabar berish tizimi vositalari sifatida quyidagilardan foydalaniladi: -mahalliy radio va televideniya; -sirena signallari; -telefon tarmoqlari shu jumladan mobil telefonlar; -transport vositalari; -boshqa ulovlar (ot, eshak va b.) -ishlab chiqarish korxonalarida elektrosirenalar va b. Bulardan tashqari atom elektr stansiyalarida mahalliy xabar berish vositalari ishlatiladi, uning ta’sir etish hududi 5 kmli radiusda bo‘lib uning ishlatilishini stansiya smena boshlig‘i boshqaradi Radiatsiyaviy avariya to‘g‘risida xabar berish

Odamlar har qanday radiatsion avariya holatlarida o‘zlarini ichki va tashqi nurlanishdan himoyalanishlari tavsiya etiladi. Buning uchun odamlar avvalo nafas yo‘llarini imkoniyat darajasida himoyalashi kerak. Buning uchun respirator, gazniqob, doka-materialli maskalar, sharif va hatto gazlama materiallaridan foydalanishlari mumkin. Buning uchun odamlarda ma’lum darajada tushuncha bo‘lishi lozim. Tushuncha hosil qilish ishxonalar, maktablarda va aholiga axborot vositalari orqali beriladi. Odamlar binolarga yashirinishlari kerak, yaxshisi o‘z uylariga. Binoga kirishidayoq ust va oyoq kiyimlarini echishi va ularni plastik paketlarga yoki elimli xaltalarga joylashtirishi kerak. Eshik va oynalarni tezda yopishlari, iloji boricha germetik berkitishlari kerak. Binoni shamollatish va yerto‘la teshiklarini yopishlari kerak. Axborot vositalari (radio, televizor) yoqilgan bo‘lishi kerak. Xona ichida oyna va eshiklardan uzoqroq joylashishlari, axborot qabul qilishga tayyor bo‘lib o‘tirishlari kerak. Aholini xabardor bo‘lgandan keyingi harakati

- aholini tezdan evakuatsiya qilish; - nurlanganlarga tibbiy yordam ko‘rsatish; - ochiq joylarga kelishni cheklash, radiatsion himoya tartibini o‘rnatish; - barcha bino va inshootlar kirish-chiqish (eshik, romlar, havo yo‘llari) qismlarini ermetiklash; - dori vositalarini qo‘llash; - shaxsiy va farmakologik vositalarni qo‘llash; - radioaktiv moddalar bilan normadan yuqori ifloslangan tana qismlari, kiyimlarni yuvish; - ifloslangan oziq-ovqat mahsulotlarini istemol qilishni cheklash yoki yo‘qotish; - hududga kirish-chiqishni muvofiqlashtirish; - ifloslangan joyni zararsizlantirish (dezaktivatsiya). Radiatsion avariyadan so‘ngi vaziyatdan kelib chiqib quyidagi muhofaza choralari o‘tkaziladi:

Radioaktiv zararlanishda o‘z va o‘zaro yordam. Kechiktirib bo‘lmaydigan yordamda quyidagi asosiy umumiy tadbirlarni amalga oshiriladi: - zararlanuvchini nurlanish ta’siri hududidan chiqarish; - kiyimdagi nafas olishga xalaqit beruvchilarni bartaraf qilish; - teriga va shilliq qobiqlarga sanitar ishlov berish. Tibbiy yordam organizmning nurlanishga ta’sirini kamaytirish yoki bartaraf qilishga qaratilgan bo‘lishi kerak: - yurak-qon tomir etishmovchiligi holatlarida organizmga kordiamin,kofein va boshqa preparatlar yuborish bilan yurak-qon tomir faoliyatini yaxshilash; - kuchli bosh og‘rig‘ida noalkagol preparatlar berish bilan yaxshilash,masalan analgin; - teridagi reaksiyalar (terini qizarishi, shish) holatida zararlangan joyga oksikort, livian, lioksanol kabi maz va aerozollar bilan ishlov beriladi (suriladi,sepiladi); - yaralarni radioaktiv moddalar bilan zararlanishida ularni tamponlash yoki steriallash eritmalari bilan yuvish amali bajariladi. Ular yig‘uvchi va kompleks hosil qiluvchi xususiyatlarga ega (plutoniy bilan zararlanishda pentatsion dorisi ishlatiladi); - qo‘rquv va ruhiy bezovtalik holatlarida fenozepam kabi preparatlardan foydalaniladi.

Bemorlarni radiatsiyadan himoya qilish uskunalari

Radionuklid terapiyasi uchun "faol" bo'limlarda Radiatsiya xavfsizligini ta'minlash

Yadro tibbiyotidagi radiatsiyaviy himoya vositalari Ochiq manbalar bilan ishlashda qo’llaniladigan individual himoyalanish vositalari besh turga bo’linadi: a. maxsus kiyim, b. maxsus poyafzal, c. nafas olish organlarining himoya vositalari, d. izolyatsiya qiluvchi kiyimlar, e. qo’shimcha himoya moslamalari.

Radiatsiya manbalaridan mahalliy himoya

Radioaktiv moddalar bilan ishlashda qo‘llaniladigan uskunalarning tuzilish

Sanitariya uskunalari

Radiofarmatsevtik preparatlarni tayyorlash

Radionuklidlarning kirib kelishidan himoya qilish

Radionuklidlarning kirib kelishidan himoya qilish

Yadro tibbiyoti bo'limlarida radioaktiv chiqindilar • Ishlatilgan jarrohlik qo'lqoplari. • Bemorlarga radiofarmatsevtika vositalarini yuborishda qo'llaniladigan tamponlar, gemostatik bog'lamlar, salfetkalar, dokalar, sochiqlar va boshqalar. • Radiofarmatsevtika in'ektsiyasidan keyin demontaj qilingan bir martalik shpritslar. • Radiofarmatsevtikaning bo'sh flakonlari. • Radionuklidlarni davolash bo'limining "faol" bo'limlaridan filtr qog'ozi va hojatxona qog'ozi ishlatilgan. • Kontaminatsiyalangan xodimlar kiyimi. • Radionuklid terapiyasidan o'tgan bemorlarning ifloslangan kasalxona liboslari. • "Faol" bo'limlarda bemorlarning oziq-ovqat chiqindilari. • Maxsus shamollatish va suyuq radioaktiv chiqindilarni tozalash tizimlari uchun almashtiriladigan filtrlar.

Qattiq radioaktiv chiqindilarni yig'ish va yo'q qilish

Qattiq radioaktiv chiqindilarni saqlash (utilizatsiya qilish yoki yo'q qilish uchun saqlash va yo'q qilish)

Qattiq radioaktiv chiqindilarni saqlash

Qattiq radioaktiv chiqindilarni saqlash (kontaminatsiyalangan buyumlar va ishlatilgan konteynerlar)

Suyuq radioaktiv chiqindilarni saqlash

Suyuq radioaktiv chiqindilarni qayta ishlashning texnologik sxemasi va uskunalari (MosNPO "Radon")

O'xshashlar

Videoterminallar xavfsizligi

Mehnat muhofazasi va texnika xavfsizligi

Ishlab chiqarishda elektr xavfsizligi asoslari

Hayotiy faoliyat xavfsizligi sohasida xalqaro tajriba

Hayot faoliyati xavfsizligi va salomatlik ritmi