logo
  1. Bosh sahifa
  2. Slaydlar
  3. Tilshunoslik
  4. Юкламалар стилистикаси

Юкламалар стилистикаси

Yuklangan vaqt:

30.03.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2712.7763671875 KB
Ko'chirib olish
ЮКЛАМАЛАР СТИЛИСТИКАСИ Режа: • 1. Юкламаларнинг грамматик, семантик ва стилистик табиати. • 2. Юкламалар синонимияси ва функционал-услубий хусусиятлари. • 3. Юкламалар пресуппозицияси. • Юклама моҳият эътибори билан стилистиканинг кузатиш объектидир. Буни юкламага берилган қуйидаги таъриф ҳам исботлайди: «Айрим сўз ёки гапга қўшимча маъно жилоси (оттенкаси) бериш учун хизмат қиладиган ёрдамчи сўзлар юкламалардир». • Акад.Виноградов В.В.: юкламалар ёрдамчи сўзлар доирасидаги ўз лексик-грамматик белгисига, тарихий тараққиётига ва семантик-грамматик группаларига эга бўлган мустақил категориядир. Уларнинг лексик маънолари грамматик, логик ва экспрессив-стилистик функцияларга тенг келади. Шунинг учун уларнинг мазмуний томони кенг, синтактик сатҳда фойдаланиш қулайдир.1. Юкламаларнинг грамматик, семантик ва стилистик табиати . ЮКЛАМАНИНГ ГРАММАТИК ТАБИАТИ ҚУЙИДАГИЧА: ЮКЛАМА- ҚЎШИЧА, ЮКЛАМА-СЎЗ.. • Юкламанинг семантик табиати қуйидагича: ажратиб кўрсатади, сўроқ, ҳис-ҳаяжон, таажжуб, таъкид ва кучайтирув, тасдиқ, инкор, чегаралов, қистов маъноларини ифодалайди. • -сўроқ ва таажжуб юкламалари ( -ми, -чи, -а, -я ), • -кучайтирув ва таъкид юкламалари ( -ку, ҳам, -у, -ю, -да, -оқ, -ёқ, - ки, ким, ҳатто, ҳаттоки, наҳотки, тим, лиқ, лим, ғирт, ғарқ, жиққа ), • -айирув ва чегаралов юкламалари ( -гина/-кина/-қина, фақат ), • -аниқлов юкламаси ( худди, нақ ), • -гумон юкламаси ( -дир ), • -инкор юкламаси ( на-на ). • Қавс ичида келтирилган грамматик ёки грамматикализациялашган бирликлар бир вақтнинг ўзида ҳам семантик, ҳам стилистик маъноларни англатади. Семантик маънолар уларни гуруҳларга ажратиб таҳлил қилиш имконини берса, стилистик маънолар субъектив характерда бўлади ва уларнинг барчасига тегишли бўлади.и гуруҳларга ажратиб таҳлил қилиш имконини берса, стилистик маънолар субъек Шунга кўра юкламалар 6 турга бўлинади:  Хўш, юкламаларнинг стилистик табиати ҳақида нима дейиш мумкин? юкламага хос бўлган стилистик оттенка унинг семантик маъноси билан ёнма-ёндир. Масалан, нутқда у орқали айириш ёки чегаралаш маъноси англашиладиган бўлса, айни пайтда у орқали нутқ эгасининг субъектив муносабати ҳам акс этади: Фақат сен шеъримни севма ҳеч қачон, Фақат сен ҳимоя қилма номимни (А.Орипов) . Тўғри, муаллиф субъектив муносабатини ифодалаш тўлалигича шу сўз зиммасида эмас. Бу муносабат матн яхлитлигида англашилади. Аммо юклама матнда ўзига алоҳида вазифа олади: гапнинг кимга қаратилгани янада аниқ бўлади, таъкидланади. Булар айни пайтда сўзга юкланган стилистик маъно ҳамдир. Фикрнинг қанчалик асосли эканлигини матндан бу юкламани олиб ташлаш орқали ишонч ҳосил қилиш мумкин.    Юкламалар ўртасида синонимик муносабатлар мавжуд. Фақат бу муносабат бир семантик гуруҳ доирасида, юкламаларнинг миқдор жиҳатдан нисбатан кўпроқ бўлган ҳолатларда кузатилади. Масалан: -да – -у: бордим- да қайтдим – бордим у қайтдим; -да – ҳам: кўрмаса- да , кўрмаса ҳам ; -а – -ку: айтганимни қилмабсан- а – айтганимни қилмабсан- ку ; -гина – фақат: бир гина сен келмадинг – фақат сен келмадинг; худди – нақ: у худди отасининг ўзи бўлибди – у нақ отасининг ўзи бўлибди. Шунингдек, фақат юкламасига ёлғиз сўзи ҳам синоним бўлиш ҳолатлари кузатилади: фақат ўзим қолдим – ёлғиз ўзим қолдим. Иккинчи ҳолатда экспрессивлик оттенкаси кучли. Синонимия нафақат юклама+юклама шаклида, балки юклама+кўмакчи ва юклама+боғловчи кўринишларида ҳам содир бўлиши мумкин: -ю – ва: эрта ю кеч – эрта ва кеч;-у ва билан: сен у мен, сен билан мен; -у билан -ва: сен у мен – сен ва мен каби . 2. Юкламалар синонимияси ва функционал-стилистик хусусият- лари. ЎЗБЕК ТИЛИДА ЮКЛАМАЛАР СОН ЖИҲАТДАН КЎПЧИЛИКНИ ТАШКИЛ ЭТМАГАНИДАН УЛАРНИНГ ФУНКЦИОНАЛ УСЛУБЛАРАРО ЧЕГАРАЛАНИШЛАРИ ҲАҚИДА ГАПИРИШ ҲАМ МУШКУЛ. МАСАЛАН, СЎРОҚ ЮКЛАМАСИ -МИ ВА -ЧИ ЭНГ ФАОЛ ЮКЛАМАЛАРДАН САНАЛАДИ ВА БАРЧА УСЛУБЛАР УЧУН БАРАВАРДИР: БОРДИНГМИ, КЕЛДИНГМИ… НЕЧАНЧИ, ОЛДИНГИСИ- ЧИ… АММО -ЧИ НИНГ ҚИСТАШ, ИСТАК, ИЛТИМОСНИ БИЛДИРГАНИДА – ЮРСАНГ-ЧИ, ТУРСАНГ-ЧИ, АЙТСАНГ-ЧИ КАБИ ҲОЛАТЛАРДА КИТОБИЙЛИК, АДАБИЙЛИК ОТТЕНКАСИ БОР. СЎЗЛАШУВ НУТҚИДА УНИНГ ЎРНИДА СИНОНИМИК ВАРИАНТ СИФАТИДА - ГИН ҚЎЛЛАНИЛАДИ: ЮРГИН, ТУРГИН, АЙТГИН КАБИ. БУ ҚЎЛЛАНИШДА ҚИСТАШ, ИСТАК, ИЛТИМОС МАЪНОЛАРИ БИР ҚАДАР МАДАНИЙ ВА МУЛОЙИМ ТАРЗДА ИФОДА ЭТИЛАДИ. • КУЧАЙТИРУВ ВА ТАЪКИД МАЪНОСИНИ БЕРАДИГАН ҲАМ ЮКЛАМАСИ ҲАМ БАРЧА ФУНКЦИОНАЛ УСЛУБЛАРДА ФАОЛ: ҲАМ ШИРИШ, ҲАМ АЧЧИҚ… ЮҚОРИДАГИ КЎРМАСА-ДА – КЎРМАСА ҲАМ СИНГАРИ ҲОЛАТЛАР ТАҚҚОСЛАНГАНДА ҲАМ НИНГ УМУМУСЛУБИЙ ВА - ДА НИНГ КИТОБИЙ ЭКАНЛИГИ СЕЗИЛИБ ТУРАДИ. АММО СЕНУ МЕН, СЕН БИЛАН МЕН, СЕН ВА МЕН БИРИКУВЛАРИДА ЭСА СЎЗЛАШУВ УСЛУБИ УЧУН СЕН ВА МЕН ВАРИАНТИ ҚУЛАЙ ЭКАНЛИГИ КУЗАТИЛАДИ. ГУМОН ЮКЛАМАСИ - ДИР БАРЧА ФУНКЦИОНАЛ УСЛУБЛАР ВА МУСТАҚИЛ СЎЗ ТУРКУМЛАРИДА ФАОЛ БЎЛСА, ИНКОР ЮКЛАМАСИ НА-НА БАДИИЙ УСЛУБГА ХОСЛАНГАНИ КУЗАТИЛАДИ: НА КУЛДИ, НА ҚАТРА ТЎКДИ ЁШИНИ (А.ОРИПОВ). • Пресуппозиция гапнинг вазият, контекст ҳамда сўзловчи ва тингловчиларнинг олдиндан маълум бўлган умумий билимларини ўз ичига олувчи ҳодисадир. Пресуппозицияга ишора қилувчи воситалар ичида юкламалар ва кўмакчилар алоҳида ўрин тутади. • Юкламалар пресуппозицяси ҳақида У.Раҳимов номзодлик диссертациясини ҳимоя қилган 3. Юкламалар пресуппозицияси . • РАҲИМОВ У.: ЮКЛАМАЛАРНИ АНИҚЛАШДА КОНТЕКСТ АЛОҲИДА РОЛЬ ЎЙНАЙДИ. ЧУНКИ БИРОР СЎЗ ЁКИ ГАПГА МАЪНО ЖИЛВАСИ ЮКЛАШИНИ КОНТЕКСТСИЗ ТАСАВВУР ҚИЛИБ БЎЛМАЙДИ. ШУНИНГ УЧУН ЮКЛАМАЛАРНИНГ ХУСУСИЯТЛАРИНИ БЕЛГИЛАШДА, УЛАРНИНГ ТУРЛИ МАЪНОЛАРИНИ АНИҚЛАШДА ТЕКСТ ЁКИ ТЕКСТНИНГ КИЧИК БИРЛИГИ ГАП БИЛАН БОҒЛИҚ ҲОЛДА ТАДҚИҚ ҚИЛИШ КЕРАК БЎЛАДИ ВА ГАПГА МАЪНО ЖИЛВАСИ БЕРСАГИНА ЮКЛАМАГА КИРИТИШ МУМКИН БЎЛАДИ. ЮКЛАМАЛАР АЛБАТТА ГАПГА У ЁКИ БУ ТАРЗДА МАЪНО ЖИЛВАСИ БЕРАДИ. ЎЗБЕК ТИЛИДАГИ ҲАМ, ҲАТТО, ҲАТТОКИ, НАҲОТ, НАҲОТКИ, ФАҚАТ, ЁЛҒИЗ, ЯККА, БИРГИНА, ҲУДДИ, НАҚ, НА, ХОЛОС, ЯНА, ТАҒИН, ТУГУЛ, -ДА, -ОҚ, -ЁҚ, -КИ, -КИМ, -ЧИ, -А, -Я, -ГИНА (-КИНА, -ҚИНА) КАБИ АФФИКС ЮКЛАМАЛАР АЛОҲИДА ТУРЛИ МАЪНОДАГИ ПРЕСУППОЗИЦИЯГА ИШОРА ҚИЛА ОЛИШИ БИЛАН АЖРАЛИБ ТУРАДИ. [ДИСС-Я, 21-БЕТ]. • РАҲИМОВ У.: ЁРДАМЧИ СЎЗЛАРНИНГ МАЪНОЛАРИ МУСТАҚИЛ СЎЗЛАРГА ҚЎШИЛГАНДАГИНА АНГЛАШИЛАДИ. ШУНИНГ УЧУН ЁДАМЧИ СЎЗЛАРНИ БЕЛГИЛАШДА ГРАММАТИК МАЪНО ВА СИНТАКТИК БОҒЛАНИШ АСОСИЙ МЕЗОН ҲИСОБЛАНАДИ. • У.РАҲИМОВ ДИССЕРТАЦИЯСИДА ТАҲЛИЛ ҚИЛГАН БАЪЗИ ЮКЛАМАЛАРНИНГ ПРЕСУППОЗИТИВ ХУСУСИЯТЛАРИНИ КЎРИБ ЧИҚАМИЗ. • ҲАМ ЮКЛАМАСИНИНГ ПРЕСУППОЗИЦИЯСИ. ҲАМ ЮКЛАМАСИ ЎЗБЕК ТИЛИДА ЭНГ КЎП ИШЛАТИЛАДИГАН ЮКЛАМА ҲИСОБЛАНАДИ. АЙРИМ ТИЛШУНОСЛАР [А.Н.КОНОНОВ, У.ТУРСУНОВ, Ж.МУХТОРОВ, Ш.РАҲМАТУЛЛАЕВ] УНГА БОҒЛОВЧИ СИФАТИДА ҚАРАШАДИ. БУ ФИКРДА ҲАМ МАЪЛУМ ҲАҚИҚАТ БОР. МАСАЛАНИ МАТН ИЖОБИЙ ҲАЛ ҚИЛАДИ. • ҲАМ ЮКЛАМАСИ ПРЕСУППОЗИЦИЯГА ИШОРА ҚИЛУВЧИ СЕРМАҲСУЛ ВОСИТАЛАРДАН БИРИ ҲИСОБЛАНАДИ. ҚЎШИБ ХИСОБЛАШ, БИРГАЛИК МАЪНОСИНИ ИФОДАЛОВЧИ ПРЕСУППОЗИЦИЯ: УЙНИНГ ЭШИГИ ҲАМ ОЧИҚ ЭДИ (С.ЗУННУНОВА). ПРОПОЗИЦИЯ – УЙНИНГ ЭШИГИ ОЧИҚ ЭДИ . ПРЕСУППОЗИЦИЯ – УЙНИНГ ДЕРАЗАЛАРИ ҲАМ ОЧИҚ ЭКАНЛИГИ . БУ ГАПДА ЭШИКНИНГ ОЧИҚЛИГИ ТЎҒРИСИДАГИ ҲУКМ ПРЕДИКАТ ОРҚАЛИ АНИҚ АНГЛАШИЛГАН, ДЕРАЗАНИНГ ОЧИҚЛИГИ ТЎҒРИСИДАГИ ҲУКМ ПРЕСУППОЗИЯ ОРҚАЛИ ТУШУНИЛАДИ. (СА: ДЕМАК, ОЧИҚ ВА ЯШИРИН ҲУКМЛАР МАВЖУД). БУ ЕРДА КОММУНИКАТИВ НИЯТ ҲАМ АҲАМИЯТЛИ. ЭРКАКЛАРГА ҲАМ ТУШУНТИРГАНМАН (А.ҚАҲҲОР) ГАПИДА ҲАМ КЎРИБ ЎТИЛГАН ҲОЛАТНИ КУЗАТИШ МУМКИН. БУ ГАПДА ОЧИҚ ПРОПОЗИЦИЯ ЭРКАКЛАРГА ТУШУНТИРГАН, ЯШИРИН ПРОПОЗИЦИЯ – ПРЕСУППОЗИЦИЯ – АЁЛЛАРГА ҲАМ ТУШУНТИРГАН ЭКАНЛИГИ. • Фақат юкламаси пресуппозицияси • Фақат юкламаси кўп қўлланилмайди. Барча лингвистик адабиётларда уни айирув ва чегаралов юкламаси деб аташади. У турли сўз туркумларига қўшилиб келиб, уларни чегаралаб, ажратиб кўрсатиш учун қўлланилади ва асосан, ўзи алоқадор бўлган сўз олдиндан келади. • Фақат юкламаси орқали бирдан ортиқ пропозиция ифодаланади. М.: Ундан фақат Нисо буви хабар олиб турар эди (А.Қаҳҳор) гапида иккита пропозиция мавжуд: Ундан Нисо буви хабар олиб турар эди; Нисо бувидан бошқа ҳеч ким хабар олмас эди. • Фақат юкламаси - гина (-кина) ва холос юкламалари билан биргаликда келиб, турли пропозитив маъноларни ифодалаб кела олади. М.: Фақатгина дилида теран бир маҳзунлик бор (П.Қодиров) гапида фақат ва -гина юкламалари контакт ҳолда қўлланиб, «бошқа кўринишларида маҳзунлик сезилмайди» пресуппозициясига ишора қилаяпти. • Фақат юкламаси холос юкламаси билан биргаликда қўлланилиши мумкин. Бу иккала юклама иштирок этган гапларни қўлланилиши жуда кўп ҳолларда гап фақат ва холос юкламасининг рамкаси ичида келиши кузатилади. М.: Фақат кийимлари йигитча холос (Ж.Абдуллахонов).  Яна юкламаси пресуппозицияси  Ҳозирги давргача бўлган тилшуносликда яна сўзининг қандай сўз туркумига киритилиши ҳақида турлича фикрлар бор. Ушбу юкламанинг матн ичида келиш ўринлари кузатилганда, жуда кўп ҳолларда юклама бўлиб келиши кўзга ташланади. М.: Маҳкам чироқни ўчириб, яна уйқуга кетди (П.Қодиров) гапида яна сўзи кесимга боғланиб, битта сўроққа жавоб бўлмоқда.  Яна сўзи барча гап бўлаклари билан бирга кела олади. Шунинг учун бу сўзнинг турли ўринларида келишини алоҳида таҳлил этиш янги-янги қирраларни очиб беради. Яна сўзининг гапда келиш ўрни эркин ва турли маънодаги пресуппозиция англатиш воситаси бўла олади. Яна юкламаси эга билан бирга келиб, такрорийлик маъносидаги пресуппозицияни юзага келтиради. М.: Зум ўтмай яна Рашид абзи гармонини чўзиб қолди (Ў.Хошимов) гапида иш-ҳаракатни бажарган шахс таъкидланаяпти ва олдин ҳам Рашид абзи гармонини чўзган деган пресуппозицияни англатаяпти. Яна юкламаси кесимга боғланиб келади. М.: Эртаси куни Обид Йўлдошевич уни яна чақирди (П.Қодиров,) гапида айнан бир иш-ҳаракатнинг такрор юзага келганлигини таъкидлаб кўрсатаяпти. • ЯНА ЮКЛАМАСИ АНИҚЛОВЧИ БИЛАН ҲАМ БИРГАЛИКДА КЕЛИБ, ПРЕСУППОЗИЦИЯ АНГЛАТА ОЛАДИ. М.: ЛЕКИН ЯНА АКБАРОВНИНГ ОВОЗИ ЭЪТИБОРИНИ ТОРТДИ (П.ҚОДИРОВ) ГАПИДА ОВОЗ ЭГАСИНИ ТАЪКИДЛАБ КЎРСАТАЯПТИ ВА «АВВАЛ ҲАМ АКБАРОВНИНГ ОВОЗИ ЭЪТИБОРИНИ ТОРТГАН» ДЕГАН ПРЕСУППОЗИЦИЯГА ИШОРА ҚИЛАЯПТИ. • ЯНА ЮКЛАМАСИ ТЎЛДИРУВЧИЛАР БИЛАН КЕЛИБ ҲАМ ТУРЛИ ПРЕСУППОЗИЦИЯЛАРНИ АНГЛАТА ОЛАДИ. М.: КЕЙИН ЯНА РЎЙХАТГА ҲАЁЛИ КЕТДИ (П.ҚОДИРОВ) ГАПИДА «АВВАЛ ҲАМ ҲАЁЛИ РЎЙХАТГА КЕТГАН» ДЕГАН ПРЕСУППОЗИЦИЯГА ИШОРА ҚИЛАЯПТИ. • ЯНА ЮКЛАМАСИ ҲОЛЛАР БИЛАН БИРГАЛИКДА КЕЛИБ ҲАМ ПРЕСУППОЗИЦИЯ АНГЛАТА ОЛАДИ. М .: ПАКАНА КИШИ ЯНА БИРПАС ХЕЗЛАНИБ ТУРДИ-ДА, НАРИ КЕТДИ (Ў.ҲОШИМОВ). • ЯНА ЮКЛАМАСИ ЎЗИ АЛОҲИДА СЎЗ ГАП БЎЛИБ ҲАМ КЕЛАДИ. АВВАЛГИ КОНТЕКСТДАГИ МАЗМУНГА ИШОРА ҚИЛАДИ ХОЛОС. М.: - ОЧИЛ БУГУН ҲАМ КОНСПЕКТСИЗ КЕЛИБДИ. – ЯНА-Я? (П.ҚОДИРОВ). • ГАПЛАРИДАН БИРИНЧИСИ ТУШИРИБ ҚОЛДИРИЛСА, БИРОР МАЪНО ИЛҒАБ ОЛИШ ҚИЙИН. ЛЕКИН БИРГАЛИКДА ОЛИНГАНДА ИККАЛАСИ ҲАМ АЛОҲИДА-АЛОҲИДА МАЗМУН АНГЛАТАДИ. – ЯНА-Я? ГАПИНИНГ МАЗМУН ПРЕСУППОЗИЦИЯ АСОСИДА РЕАЛЛАШАДИ. ЧУНКИ ПРЕСУППОЗИЦИЯСИЗ (АВВАЛГИ БОБЛАРДА АЙТИЛГАНДЕК) СЎЗ ГАПЛАРНИНГ, ТЎЛИҚСИЗ ГАПЛАРНИНГ, АТОВ ГАПЛАРНИНГ МАЗМУНИНИ БЕЛГИЛАБ БЎЛМАЙДИ. • ЯНА ЮКЛАМАСИ ЎРНИДА ТАҒИН ЮКЛАМАСИ ИШЛАТИЛИШИ МУМКИН. БУ ЮКЛАМАЛАР СИНОНИМ ЮКЛАМАЛАР ҲИСОБЛАНАДИ. ФАҚАТ ТАҒИН ЮКЛАМАСИ ҲОЗИРГИ ТИЛИМИЗДА КЕНГ ИСТЕЪМОЛДАГИ ЮКЛАМА ЭМАС. М.: КАРИМ ТАҒИН КЕЛДИ – КАРИМ ЯНА КЕЛДИ .

O'xshashlar

От стилистикаси
Aniqlovchi olamiga sayohat
Нутқнинг коммуникатив сифатлари
Нутқ маданияти ва нотиқлик санъати. Нотиқлик санъати тарихи
Undov gap (dars ishlanma)