Tilning leksik qatlamlari - Tilshunoslik - Slaydlar

Tilning leksik qatlamlari

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

491.5498046875 KB

Ko'chirib olish

Tilning leksik qatlamlari

REJA: 1. O‘z qatlam 2. O‘zlashma qatlam 3. O‘zbek tili leksikasining ijtimoiy - dialektal tarkibi 4. O‘zbek tili leksikasining tarix iy - funksional xususiyatlari 5. Uslubiy jihatdan o‘zbek tili leksikasi 6. Frazeologiya 7. Leksikografi ya

O‘z qatlam. Ma’lumki, o‘zbek, qozoq, qirg‘iz, turkman, uyg‘ur qoraqalpoq singari tillar o‘zaro qarindosh tillar bo‘lib, ular birligi turkiy tillar guruhini tashkil etadi. Tilimizda faol qo‘llanadigan oyoq, qo‘l, ikki, uch, ol, kel, yaxshi, men, sen singari so‘zlar ko‘pchilik turkiy tillar uchun ham faol so‘zlar hisoblanadi. Barcha turkiy tillar uchun umumiy iste’molda bo‘lgan bunday so‘zlar umumturkiy so‘zlar deyiladi. O‘zbek tili leksikasining katta qismini umumturkiy qatlamga mansub so‘zlar tashkil etadi. Tilimizda umumtukiy so‘zlarning quyidagi leksik- tematik guruhlari faol ishlatiladi: 1) inson tushunchasi bilan bog‘liq so‘zlar: kishi, el, yurt ; 2) qarindoshlik tushunchalari bilan bog‘liq so‘zlar: ota, ona, opa, enaga, aka, uka, singil, qayin, qayinog‘a, yanga va boshqalar; 3) odam va hayvon tana a’zolari nomlari: barmoq, bag‘ir, bel, bo‘g‘iz, biqin, milk, miya, og‘iz va boshqalar. Muayyan tushuncha doirasida birlashuvchi bunday so‘zlar guruhi uyadosh so‘zlar deyiladi.

Shuningdek, tilimiz lug‘at boyligining ma’lum bir qismi o‘zbek tilining milliy tarixiy taraqqiyoti jarayonida tilning ichki imkoniyatlari, o‘ziga xos qonun - qoidalar asosida hosil qilingan so‘zlardan iborat. Ular quyidagi uch holatda kuzatiladi: 1. O‘zbekcha o‘zak va qo‘shimcha asosida hosil qilingan so‘zlar: qatnashchi, terimchi, og‘machi, birlashma, qotma, o‘tkazgich, turg‘un, qo‘llanma, yoqilg‘i. 2. O‘zlashma o‘zak (so‘z) va o‘zbekcha yasovchi qo‘shimchalar yordamida hosil qilingan so‘zlar: a) tojikcha so‘zlardan: jangchi, mardlik, charxlamoq, xastalanmoq, do‘stlik ; b) arabcha so‘zlardan: rahbarlik, qimmatli, ovqatlanmoq, nomusli ; v) ruscha va boshqa xorijiy tillardan o‘zlashgan so‘zlar asosida: sportchi, shofyorlik, betonchi.

3. O‘zbekcha o‘zak va o‘zlashma qo‘shimchalardan hosil bo‘lgan so‘zlar: tug‘ruqxona, so‘rovnoma . 4. Boshqa tillardan kirib kelgan o‘zak va yasovchi qo‘shimchalardan: tilshunos, madadkor, mehnatkash, vagonsiz, ilmiy, gazetxon . Qayd etib o‘tilgan umumturkiy so‘zlar va o‘zbek tilining o‘z ichki imkoniyatlari asosida shakllangan so‘zlar tilning o‘z qatlamini tashkil etadi. Shuningdek, tilimiz o‘zbek lahja va shevalaridan, qardosh turkiy milliy tillardan kirib kelgan so‘zlar hisobiga ham boyib boradiki, bu ham uning o‘z qatlami imkoniyatlarini oshiradi.

2. O‘zlashma qatlam. Tilimizning lug‘at tarkibida boshqa xalqlar tilidan kirib kelgan so‘zlar ham mavjud. Bunday so‘zlar tilning lug‘at boyligidagi o‘zlashma qatlamni tashkil etadi. Ular quyidagi tillardan tarixning eng qadimgi bosqichlarida o‘zlashtirilgan: 1. Hind tildan o‘zlashgan so‘zlar: barcha, bibi, paysa, tovus, chaqmoq . 2. Xitoy tilidan o‘zlashgan so‘zlar: choy, lag‘mon, shiypon . 3. Qadimgi yunon tilidan: iqlim, marvarid, marmar, ark, billur . O‘zbek adabiy tili leksikasining o‘zlashma so‘zlar qatlami asosini keyingi tarixiy bosqichlar mobaynida yaqin munosabatda bo‘lgan fors-tojik, arab, rus va boshqa xorijiy tillardan o‘zlashgan so‘zlar tashkil etadi. Ular quyidagilar misolida ko‘zga tashlanadi: 1. Fors-tojik tilidan o‘zlashgan so‘zlar: osmon, oftob, bahor, baho, barg, daraxt, gul, xona, shamol, dasta, mehribon, agar, ham va boshqalar.

4. O‘zbek tili leksikasining tarixiy - funksional xususiyatlari Tilning lug‘at tarkibi tashkil etadigan so‘zlarning hayotiyligi faol yoki nofaolligiga bog‘liq. Zero, tildagi ba’zi so‘zlar kundalik hayotda iste’mol etilish bilan xarakterlansa, boshqa bir guruh so‘zlar kundalik aloqada juda kam qo‘llanadi. Shu bois so‘zlar tarixiy- funksional xususiyatiga ko‘ra faol va nofaol so‘zlarga ajraladi. Faol so‘zlar adabiy tilning zamonaviy me’yoriga xos so‘zlari bo‘lib, ular kundalik aloqada eng ko‘p ishlatilishi bilan ajralib turadi. Nofaol so‘zlar qatlami esa quyidagi uch turga bo‘linadi:1) tarixiy so‘zlar (istorizmlar), 2) eskirgan so‘zlar(arxaizmlar), 3) yangi so‘zlar (neologizmlar). 1. Tarixiy so‘zlar (istorizmlar). O‘tmishga oid narsa, hodisalarni ifodalagan, biroq hozirgi tilimizda o‘z sinonimiga ega bo‘lmagan so‘zlardir. Masalan: miri, paqir, (pul birliklari) qozi, qushbegi, yasovul, xalifa (mansab nomlari), omoch, yorg‘ichoq, charx kabilar.

2. Eskirgan so‘zlar(arxaizmlar). Hozirgi kunda mavjud bo‘lgan narsa va hodisalarning eskirib qolgan nomlaridir. Eskirgan so‘zlarning hozirgi tilda sinonimi mavjud bo‘ladi. Masalan: budun, ulus, raiyat – xalq; handasa - geometriya; muarrix – tarixchi; dudoq – lab; lang - cho‘loq, oqsoq. 3. Yangi so‘zlar (neologizmlar). Ijtimoiy- iqtisodiy taraqqiyot va o‘zgarishlar natijasida vujudga kelgan narsa - hodisalarning yangi nomlaridir. Masalan, O‘zbekiston mustaqil bo‘lgandan so‘ng tilimizda paydo bo‘lgan faxriy - veteran, noib - deputat, tuman - rayon, tayyora - samolyot kabi so‘zlar yangi so‘zlardir. Yangi so‘zlarning nofaol so‘zlar qatoridan o‘rin egallashi sababi shundaki, ular paydo bo‘lgandan keng iste’moldagi so‘zlar singari barchaning nutqida birdek ishlatilavermay- di. Biroq vaqtlar o‘tishi bilan yangi so‘zlar ham keng iste’moldagi so‘zlar qatoridan o‘rin egallashi mumkin.

5. Uslubiy jihatdan o‘zbek tili leksikasi Tilning lug‘at tarkibidagi so‘zlar nutqning biror uslubiga xoslangan bo‘lishi yoki nutq uslublariga betaraf bo‘lishi mumkin. Shunga ko‘ra lug‘aviy birliklar ikki guruhga bo‘linadi: uslubiy betaraf so‘zlar va uslubiy xoslangan so‘zlar. Uslubiy betaraf so‘zlar nutq uslublarining birortasiga xoslanmay, barcha uslublarda birdek qo‘llanilaveradigan lug‘aviy birliklardan tashkil topadi: havo, suv, daraxt, bir, ikki, hamma, biz, siz, turmoq, yugurmoq kabilar shular jumlasidandir. Nutqning ayrim-ayrim ulublari uchungina xizmat qiladigan so‘zlar uslubiy xoslangan so‘zlar deyiladi. Bunday maxsus so‘zlar dastavval og‘zaki nutqda yoki yozma nutqda qo‘llanishiga ko‘ra ikkiga ajraladi. Masalan, hazar qilmoq, birlashmoq, hunar, o‘rin, arzimagan (kichik) so‘zlari ko‘proq og‘zaki nutqda qo‘llansa, ularning sinonimlari bo‘lgan jirkanmoq, uyushmoq, kasb, makon, juz’iy so‘zlari ko‘proq yozma nutqda qo‘llanadi.

Frazeologiya Ikki yoki undan ortiq so‘zdan tarkib topgan va yaxlit bir ma’no ifo-dalaydigan til birligi frazeologik ibora deyiladi. Frazeologizmlar yaxlit-ligicha yoki muayyan so‘zning ko‘chma ma’noda qo‘llanishi asosida yuzaga keladi. Masalan, og‘zi qulog‘ida iborasi tarkibidagi so‘zlar bir butun holda ko‘chma ma’noda qo‘llanib, xursand tushunchasini ifodala-gan. Biroq qo‘l ko‘tarmoq birikmasida esa ko‘tarmoq so‘zining ko‘chma ma’noda ishlatilishi iborani vujudga keltirgan. Shu bois ular nutqning erkin sintaktik birliklaridan farqli ravishda, tilning turg‘un birikmalari hisoblanadi. Frazeologik iboralarning so‘zlar singari tilning lug‘aviy bir-liklari qatoridan o‘rin egallaydi. Bunga quyidagi omillar sabab bo‘ladi: 1.Frazeologizmlar ikki yoki undan ortiq so‘zdan tashkil topgan turg‘un birikmalar bo‘lsa ham, so‘zlar singari, odatda, yaxlit bir tushun-chani ifodalash uchun xizmat qiladi. Bu xususiyat ularni so‘zlar bilan sinonimik munosabatga kirisha olishini ta’minlaydi: Uchiga chiqqan-o‘taketgan, turgan gap-albatta, yeng ichida-xufiya, yashirin kabilar shular jumlasidandir.

6. Leksikografiya Leksikografiya (yunoncha lexs-so‘z, grapos-yozaman demakdir) o‘z mohiyatiga ko‘ra lesikologiya bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan bo‘limdir. Chunki leksikografiya tilning leksik qatlamiga mansub bo‘lgan so‘zlar, iboralarni lug‘atlarda alfavit tartibida va ba’zan uyadoshlik asosida jamlash, ularni turli tomondan izohlash bilan shug‘ullanadi. Demak, leksikografiyada lug‘at va lug‘at turlari xususida bahs yuritiladi. 1-§. Lug‘at va uning turlari. Lug‘at ma’lum bir tildagi so‘zlarning barchasini yoki aksariyat qismini jamlab, ularning ma’nolarini izohlash, imlosi va talaffuzini ko‘rsatish, so‘z ma’nosini bir tildan ikkinchi tilga o‘girish kabi maqsadlarda tuziladigan kitobdir. Lug‘atlar maqsad va vazifasiga ko‘ra, odatda, ikki turli bo‘ladi: 1) qomusiy (ensiklopedik) lug‘atlar; 2) lingvistik (filologik) lug‘atlar.

O'xshashlar

Tilning taraqqiyot bosqichlari

Leksik ma’noning taraqqiyot yo’llari

Lug‘at va tilning grammatik tarkibini tekshirish

Tilning tasviriy vositalari va nutq madaniyati

Sifat so’z turkumi, leksik grammatik xususiyati