Leksik ma’noning taraqqiyot yo’llari - Tilshunoslik - Slaydlar

Leksik ma’noning taraqqiyot yo’llari

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1399 KB

Ko'chirib olish

1. Leksik ma’noning kengayishi va torayishi 2. Differensial va integral ma’no Leksik ma’noning Leksik ma’noning taraqqiyot taraqqiyot yo’llariyo’llari

So‘z ma’nosining rivojlanishi sifat va miqdor o‘zgarishiga, ma’noning kengayishi va torayishiga, hatto tildan umuraan tushib qolishiga olib keladi. Bundajamiyat tarixining ahamiyati katta. Har biryangi narsa yoki hodisaga yangi nom yaratmasdan mavjud so‘zlar yordamida ifodalash .ham mumkin. Natijada leksik- semantik ma’no kengaya boradi. Masalan: uchmoq - faqat parrandani bildiruvchi so‘zlar bilan birikkan. Hozir uning ma’nosi ken- gayib ko‘z, varrak, samolyot, yer yo‘ldoshi kabi tushunchalar bilan alo- qaga kirishadigan bo‘lgan. LEKSIK MA’NONING KENGAYISHI VA TORAYISHILEKSIK MA’NONING KENGAYISHI VA TORAYISHI

So‘zning leksik ma’nosi kengayishi natijasida ko'p ma’noli (polisemantik) so‘zlar paydo bo'ladi. Leksik ma’noning torayishi so‘z ma’nosining kengayishiga nisbatan aks jarayondir. Bunda so‘zning qoilanish doirasi chegaralanib qoladi. Masalan: osh so‘zi barcha ovqat turini bildirar edi. Hozirda ko‘proq palov ma’nosini anglatadi.

So‘zlarning ma’no kengayish yoki torayishi hodisasini “baxshi” so‘zi timsolida chuqurroq tanishamiz. Baxshi so‘zi asli xitoycha bo’lib, «uning xitoy tilidagi shakli «pak - si» (hozirgi xitoy tilida «bo - shi») boigani holda turkiy tilga mo‘g‘ul tili vositasida o‘zlashgandir. Ushbu xitoycha so‘z yapon tilidagi «hakase // hakusi» so‘zlari uchun ham manba bo‘lib hisob- lanadi. «Turk tilining etimologik luqati»da baxshi so‘zi haqida quyidagilami o‘qiymiz: «Xitoycha pak - si (po - si ham deyiladi: ustoz; yozuvchi, kotib ma’nolarini anglatadi)dan bahsi — baksi. Bu so‘z Anadoli turkchasida u qadar keng qoilanilmagan, u, asosan, shaman e’ tiqodli turklarga oid bo‘lib, «to’y-tantanalarni boshqaruvchi kishi»ga nisbatan ishlatilgan. Osiyo turkchasida «p» tovushi «b» bilan beriladi. Shu sababli: po — si /bo — si / baski / baksi . Ushbu so‘zning xitoy tilidagi talaffuzi bilan lahjalardagi talaffuz farqliliklari birgalikda qo‘llanishda bo‘lgan. Sanskritcha - bhiksu , mo‘g‘ulcha baksi. Shuningdek, «Drevnetyurkskiy slovar»da tabib yoki hakimlarning otachi baqshi deb atalgani aytib o‘tiladi. Bu yerdagi o tachi so‘zi qadimgi turkiy tilda «ot» (o‘t, maysa)ga - amak (amak) qo‘shimchasir qo'shish natijasida vujudga kelgan «otamak» (o‘tamoq) — «sog‘aytirmoq fe’lidan yasalgan. Ushbu so‘z qadimda «dorivor o‘t-oianlardan dori-dar mon tayyorlab, bemorni xastalikdan xalos etuvchi tabib, hakim ma’nosir ifodalagan.

Hozirgi o‘zbek tilida ota c i so‘zi mavjud emas. Lekin bu so‘z bugung turk tilida mavjud bo‘lib, «otamak — dori-darmon berib kasalni tuzatish ota c i - hakim, tabib» ma’nolarini ifodalaydi. «Attuhfatuz zakiyatu fillug‘at turkiya»da ham otachi leksemasining «tabib» ma’nosini ifodalashi ko‘rsati o‘t il adi. Shuningdek, “Devonu lug‘otit turk”da ham otachi so’zining «tabib ma’nosini ifodalashi aytilgan. Prof. E.R.Tenishev baxche leksemasi uyg‘ ur tilining sharqiy lahjasida «baxshi», «tabib», «shaman», shuningdek, uyg‘u r tili markaziy shevasining dolan lahjasida baqsu - «afsungar», «folbin» oqsuy lahjasida baqshi, baxshi: qush vaxshisi «ovchi qushlar yordamid ov qiluvchi», qashqar va yorkent lahjalarida — «(kasallik keltiruvchi jinlari quvish yo‘li bilan) xastalikni davolovchi»; uyg‘ur adabiy tilida — baxsh X-XIII asrlarga oid qadimgi uyg‘ur yodnomalarida esa, «ustoz», «shogird ma’nolarini ifodalaganini yozadi. Shuningdek, boshi, boshi, baq-si ko‘rmishidagi leksik shakllaming xitoy tilidan o‘zlashganini ko‘rsatib o‘tad Boshqa bir manbada baxshi so‘zining baxshi, bhahsi, pahsi, pahsi shaklidaj ko'rinishlari keltiriladi va ulaming «pak-si»ga bog'liqligi ta’kidlanib, braxrr yozuvlarida bitilgan yodgorliklarga oidligi aytiladi.

V.V.Bartoldning fikricha, bahshi (sankritcha asli - bhikshu ) leksema Sharqiy Turkistondagi uyg‘ur kotiblarga hamda uyg‘urlar ichida yashaga buddist rohiblarga nisbatan qo‘llangan. Mo‘g‘ullar davlatida baxshi so‘ z «kotib», «ma’mur» ma’nolarini anglatgan. Shuningdek, «Turkiston hukn dorlarining forscha bilmagan kotiblari ham baxshi deb atalgan. A.K.Boro' kovning izohlashicha, XII-XIII asrlarda Sharqiy turk kitobatchiligida uyg'i kotib — baxshilaming o‘mi katta bo‘lgan. Ular, asosan, rasmiy devonxona da faoliyat ko‘satganlar.

XV-XVI asrlardagi yozma manbalarda, xususan, Alisher Navo iy asarlarida qo‘llanilgan baxshi termini, asosan, «kotib», «mirzo» ma’nol a rini anglatib kelgan. Baxshi termini «Bobumoma»da ham «kotib», «mirzo «yozuvchi» ma’nolarini ifodalagan. XVIII-XIX asrlarda baxshi leksema Buxoro xonligidagi lavozimlardan birining nomini anglatgan va u hukmd or tomonidan olib borilayotgan qurilish uchun belgilangan mablag l arni ng hisob-kitobini yuritgan. Hozirgi o‘zbek tilida ham baxshi so‘zi mavjud bo‘lib, u quyidagi ma’nolarni ifodalaydi: 1. Xalq dostonlarini kuylovchi shoir, oqin. 2. Duolar o‘qib, dam solib, irim-sirimlar qilib davolovchi tabib. Ko‘rinib turibdiki, baxshi leksemasining bugungi ma’no anglatish doirasida o‘zgarishlar sodir bo‘lgan. Uning qadimgi davrdagi ma’nolaridan ayrimlarigina bugungi kunda ham saqlanib qolgan, xolos. Tilimizda baxshi so‘zining «kotib» ma’nosi yo‘qolgan va unga uyg‘un holda baxshi so'zi kitobatchilik termini sifatida iste’moldan chiqib ketdi.

Tahrir so‘zining ham arab tilidagi «asar yozish» ma’nosi o‘zgarib, endi «asarga tuzatishlar kiritish» yoki ilmiy terminologiyada uning mazkur ma’nosi yanada kengaygan holda «nashrga tavsiya etilayotgan asarning bugungi ijtimoiy, siyosiy, ilmiy, g‘oyaviy, adabiy talablarga shaklan va mazmunan uyg‘un kelishi, ya’ni asarning ijtimoiy qiymatini belgilash hamda muallifga asarni to‘liq nashrga tayyorlashda yordam ko‘rsatish jarayonlari» tarzida ifodalanadi.

Lavh, munshiy, musavvir, xattot, insho kabi so‘zlarda ham kitobatchilik nuqtayi nazaridan ma’lum miqdorda ma’no torayishi hodisasi sodir bo‘lgan. Buning aksi o‘laroq, ba’zi arabizmlarda, termin sifatida emas, balki so‘z sifatida, ularning leksik ma’nolari awalgisiga nisbatan yanada kengroq ma’nolarni ifodalashi tufayli ularda ma’no kengayishi hodisasi sodir bo‘lgan. Masalan, xa t so‘zi dastlab uch ma’noda qo'llangan bo‘lsa, bugun u to'qqiz ma’noni ifodalashga xizmat qilmoqda. Qalam so‘zining ma’no anglatish ko‘lamida keskin o‘zgarish sodir bo‘lgan va u ham ma’no kengayishi tufayli awal ikki ma’noda qo‘llangan bo‘lsa, hozir olti ma’noni bildirmoqda. Shuningdek, sa hf a, hoshiya, bob, lavha, juz(v) kabi so‘zlarda ham semantik ma’no kengayishi hodisasi sodir bo‘lgan.

Masalan, arab tilida polisemantik hisoblangan va ayni shaklda o‘zbek liliga o‘zlashgan sa hf a so‘zi quyidagi ma’nolami ifodalagan:«l. Sahifa, varaq, bet. 2. Har narsaning yuzatomoni; 3. Yoq, qirra; 4. Majoziy. Kitob». Hozirgi o'zbektili leksikasida safha o‘mida uning arab tilidagi sinonimi bo‘lgan sahifa qo‘llanadi. Ta’kidlash lozimki, sahifa so‘zi safha anglatgan barcha ma’nolami ifodalamaydi, undan faqat birinchi ma’nosi o‘rnida foydalaniladi, xolos. Safha so‘zining qolgan ma’nolari yo‘qolgan. Ularning o‘rnida bu ma’nolarni ifodalashda boshqa so‘zlar muomalada mavjud. Xususan, uning ikkinchi ma’nosini ifodalashda asli turkiy «ust», «ustki qism», «yuza», «sirt» hamda yana bir arabcha «sath» so‘zlari, uchinchi ma’nosida ham asli turkiy «yo ’ q», «qirra», «tomon» va arabcha «taraf» so‘zlari ishlatiladi. Safha yoki sahifa so’ zining to ’ rtinchi , ya ’ ni « kitob » ma ’ nosi o ’ rnida kitob ishlatiladi

O'xshashlar

Tilning leksik qatlamlari

Tilning taraqqiyot bosqichlari

Sifat so’z turkumi, leksik grammatik xususiyati

Olmosh so’z turkumi, leksik grammatik xususiyati

So’z tarkibini o’rganishda leksik mashqlarni tashkil etish