So’z birikmalari va gap ustida ishlash metodikasi - Tilshunoslik - Slaydlar

So’z birikmalari va gap ustida ishlash metodikasi

Yuklangan vaqt:

13.11.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

981.212890625 KB

Ko'chirib olish

So’z birikmalari va gap ustida ishlash metodikasi

Reja: 1. Boshlang‘ich sinflarda sintaksisga oid materiallarning berilish tizimi, 2. Gap ustida ishlash. 3. So‘z birikmasi ustida ishlash. 4. Gap bo‘laklari ustida ishlash.

Boshlang‘ich sinflarda sintaksis yuzasidan beriladigan bilimlar: 1) amaliy o‘rganiladigan; 2) nazariy o‘rganiladigan turlarga bo‘linadi.

3-ilova Sintaksis bilimlarni amaliy o‘rganish savod o‘rgatish davridayoq boshlanadi va to‘rtinchi sinfda ham davom ettiriladi. Boshlang‘ich sinfda “Bog‘lovsiz”, “Gap”, “Darak gap”, o‘quvchilarda “His-hayajon gap”, “Sodda gap”, “Qo‘shma gap”, “Gap bo‘laklari”, “Gapning uyushiq bo‘laklari”, “Undalma” mavzulari nazariy o‘rganiladi. Bu mavzular yuzasidan turli mashqlar o‘rgatiladi. Boshlang‘ich sinflarda ona tili darslarining muhim vazifalaridan biri fikrni ifodalashda gapdan ongli foydalanish ko‘nikmasini shakllantirish hisoblanadi.

Morfologiya va leksika, fonetika va orfografiya sintaksis asosida o‘zlashtirilgani uchun tilni o‘rganishda gap ustida ishlash markaziy o‘rin egallaydi. Gap nutqning asosiy birligi bo‘lib, boshlang‘ich sinf o‘quvchilari ot, sifat, son, olmosh, fe’l, ularning muhim kategoriyalarning tilimizdagi rolini gap asosida bilib oladilar. O‘quvchilar ona tili leksikasi ham gap negizida egallaydilar. So‘zning leksik ma’nosi va uning qo‘llanish xususiyatlari so‘z birikmasi yoki gapda ma’lum bo‘ladi. So‘z gapda bir ma’noli bo‘ladi (gapdan tashqari bir necha ma’no ifodalash mumkin).

Metodist olima T. G. Ramzayeva boshlang‘ich sinflarda gap ustida ishlashni o‘artli ravishda besh yo‘nalishga bo‘ladi : 1.Gap haqidagi grammatik tushunchani shakllantirish (til birligi bo‘lgan napning muhim belgilarini o‘rgatish). 2.Gap strukturasini o‘rgatish (so‘z birikmasida so‘zlarning bog‘lanishi ustida ishlash, gapning grammatik asosini , bosh va ikkinchi darajali bo‘laklarining xususiyatlari, yopiq va yig‘iq gaplar ustida ishlash). 3. O‘quvchilarning nutqida gapning maqsadga va ohangga ko‘ra turlaridan foydalanish ko‘nikmasini shakllantirish. 4.Gapda so‘zlarni aniq qo‘llash ko‘nikmasini o‘stirish. 5. Yozma nutqda gapni to‘g‘ri tuzib yozish, (uni bosh harf bilan boshlash, tinish belgilarini qo‘yish) ko‘nikmasini shakllantirish. 1E16 0806 1502 18 19 1C 21 07 0E 05 0E 05 0B 20 30 23 1F 24 34 12

Ishning bu besh yo‘nalishi bir-biriga o‘zaro ta’sir etadi va gapning ayrim tomonlarini o‘rganish maqsadidagina ularning har biri mustaqil muhokama qilinadi. Gapni o‘rganish va nutqda undan foydalanish ko‘nikmasini shakllantirish o‘quvchilarning aniq bilimlarini doimiy kengaytirib , boyitib borishga asoslanadi. O‘quvchi qanday yangilikni bilsa, unda bu yangilik haqida xabar berish ehtiyoji tug‘iladi. U o‘z fikrini ifodalash uchun qulayroq shakl qidiradi. Demak, aloqa qilish talabidan gapni mukammalroq egallash zaruriyati kelib chiqadi. “Gap“ mavzusi barcha sinflarda o‘rganiladi. Gapning belgilari haqidagi bilimlar chuqurlashtirib boriladi. O‘quvchilar fikr ifodalovchi nutq birligi-gap xaqidagi elementar tasavvurdan gapning bosh va ikkinchi darajali bo‘laklari, gapda so‘zlarning bog‘lanishi, gapning uyushiq bo‘laklarini o‘rganishga o‘tadilar.

Gap ustida ishlashning boshlang‘ich bosqichi savod o‘rgatish davriga to‘g‘ri keladi. Bu davrda o‘quvchilar gapning muhim xususiyatlari (fikr ifodalashi, tugallangan ohang bilan aytilishi) bilan tanishadilar. Gapning bu xususiyatlarini bilmasdan turib, so‘zlardan gap tuzib bo‘lmaydi. Agar o‘quvchilar gapning bosh bo‘laklarini ajrata olmasalar , gap nutqning yaxlit birligi ekanini bilmaydilar. Ega va kesim gapning qurilishi va mazmuning asosini tashkil etadi. Shuning uchun ham savod o‘rgatish davrida gapning bosh bo‘laklari ustida kuzatish o‘tkazish ma’qul. Gapning bosh bo‘laklarini kuzatish bilan o‘quvchilar o‘z fikrlarini aniq ifodalashga o‘rganadilar, ularda nutqdan gapni ajratish ko‘nikmasi shakllanadi. Gapni o‘rganish me’yoriga qarab uning tarkibiy qismlari, xususan so‘z birikmasi haqidagi tasavvur aniqlanadi. Boshlang‘ich sinflarda o‘rganiladigan sintaktik material kam bo‘lsa ham, butun o‘quv yili davomida, boshqa mavzularga singdirilgan holda, gap ustida ishlab boriladi.

5A-ilova Dasturga ko‘ra 1-sinfda o‘quvchilarga gap haqida elementar tushunchalar beriladi. Gap tugallangan fikr bildirishi , gap so‘zlardan tashkil topishi, uning oxiriga ma’lum tinish belgilari qo‘yilishi haqida amaliy ma’lumotlar beriladi. 2-sinfda esa o‘quvchilar gap haqida nazariy tushunchalar oladilar. Ular gapdan kim yoki nima haqida aytilganini va u hakda nima deyilganini bildirgan so‘zni ajratishga o‘rganadilar. Aslida gapning grammatik asosi ustida ishlash mana shundan boshlanadi va bu bosh bo‘laklarni o‘rganishga muqaddima bo‘ladi. 3-sinf gap ustida ishlash yangi bosqichdir. O‘quvchilar gapni amaliy o‘rganishdan tushuncha sifatida o‘rganishga o‘tadi. Ular gapning muhim belgilarini bilib oladilar. Bosh va ikkinchi darajali bo‘laklarning ta’rifi, ega va kesim terminlari kiritiladi. Bu sinfda gapda so‘zlarning bog‘lanishiga katta e’tibor beriladi. O‘quvchilar gapning asosi (ega va kesim) ni ajratadilar, ikkinchi darajali bo‘laklarni farqlaydilar va gapdagi ikki so‘z (hokim va tobe so‘zni)ni, so‘zlarning grammatik jihatdan, ya’ni qo‘shimchalar orqali bog‘lanishini bilib oladilar. 4-sinfda uyushiq bo‘laklarini o‘rganish bilan gap bo‘laklari haqidagi bilimlar kengaytiriladi. Shunday qilib , o‘quvchilarda gap bo‘laklari haqidagi tasavvurni o‘stirish gapni o‘zlashtirishda yetakchi hisoblanadi. Birichidan, boshlang‘ich sinf o‘quvchilari gap bo‘laklarini ikkita katta guruhga (bosh va ikkinchi darajali bo‘laklar)ga bo‘linishini o‘zlashtiradilar. Bu sinflarda ikkinchi darajali bo‘laklar turlarga ajratilmaydi.

Gapni o‘zlashtirish uchun bosh va ikkinchi darajali bo‘laklarning mohiyati ochiladi: bosh bo‘laklar gapning grammatik asosini tashkil qiladi, fikr, asosan gapning grammatik asosi orqali ifodalanadi; ikkinchi darajali bo‘laklar esa bosh bo‘laklarning aniqlovchilik va to‘ldiruvchilik vazifasini bajaradi. Ikkinchi darajali bo‘laklarning mohiyatini ochish uchun o‘quvchiliar gapni tahlil qiladilar va ular qaysi gap bo‘lagiga bog‘lanib, uni izohlab kelayotganini aniqlaydilar. Ikkinchi darajali bo‘laklarning xususiyati gapni yoyish (yig‘iq gapni yoyiq gapga aylantirish) jarayonida yaqqol ko‘rinadi. Masalan, o‘quvchilar Qaldirg‘ochlar uchib keldi gapini yozadilar. Fikrni to‘liq ifodalash uchun gapga qayerga? va qachon? so‘roqlariga javob bo‘lgan so‘zlarni qo‘yish topshiriladi. O‘quvchilar bu vazifani bajarib , qaysi gap bo‘lagi (ikkinchi darajali bo‘lak)fikrni yana aniqroq ifodalaganiga ishonch hosil qiladilar. O‘quvchilarda gapda so‘zlarning bog‘lanishini aniqlash ko‘nikmasini shakllantirish muhim sintaktik va nutqiy ko‘nikmalar qatoriga kiradi. So‘z birikmasi gap qismi sifatida ajratiladi va boshlang‘ich sinflarni uning muhim belgilari idrok qilinadi.

” So‘z birikmasi” atamasi darsliklarga kiritilmagan, ta’rifi berilmaydi. Ammo kichik yoshdagi o‘quvchilar uning quyidagi muhim belgilarini amaliy bilib olishlari zarur: 1. So‘z birikmasi mazmun va grammatik tomondan bog‘langan ikki so‘z. Masalan, Dunyo xalqlari tinchlik uchun kurashadilar gapida ikki so‘z birikmasi bor: 1) dunyo xalqlari; 2) tinchlik uchun kurashadilar. 2. So‘z birikmasida bir so‘z hokim ikkinchi so‘z tobe bo‘ladi. Hokim so‘zdan tobe so‘zga so‘roq beriladi, tobe so‘z shu so‘roqqa javob bo‘lgan so‘zdir. Masalan, (qanday?) iqtidorli o‘quvchilar (qayerga?) to‘garakka a’zo bo‘ldilar. Ega va kesim so‘z birikmasi emas , ular gapning asosini tashkil qiladi. Gap tarkibida so‘z birikmalarni ajratish ko‘nikmasi uzoq mashq davomida shakllantirib boriladi. Buning uchun o‘quvchilarning so‘z birikmasidan bir so‘zning boshqa so‘zga tobeligini tushunishga qaratilgan mashqlar tizimidan foydalaniladi.

• 1. Gaplarni yoyish. Buning uchun gapning qaysi bo‘lagi yoyishni talab qilishini aniqlash. Masalan, Daraxtlar gullabdi gapini tahlil qilish uchun berilgan ega va kesim (gapning asosi)ajratiladi, daraxtlar qachon gullashini aytish uchun gapga qanday so‘zni qo‘shish kerak? Bu so‘z gapning qaysi bo‘lagi bo‘ladi? (Ikkinchi darajali bo‘lak). U gapning qaysi bo‘lagiga bog‘lanadi? (tobelanadi?) (Kesimga bog‘lanadi) Qachon gullaydi? (aprelda gullaydi) Gapga egani izohlaydigan yana bitta so‘z qo‘ying. Qanday gap hosil bo‘ldi? (Mevali daraxtlar apreldv gullaydi. • 2. So‘zlar aralash berilgan gapni qayta tiklash. Avval gapning asoslari (ega va kesim) tiklandi (aniqlanadi), so‘ng so‘roqdar yordamida ikkinchi darajali bo‘laklar (so‘z birikmalari) “topiladi”, tiklanadi. Masalan, Mashinada terimchi, teradi, paxtani. -Gap kim haqida aytilgan? (Terimchi haqida, Kim? terimchi) U haqda nima deyilgan? (Teradi. Terimchi teradi-bosh bo‘laklar). -so‘roqlar yordamida so‘z birikmasini toping. Nimani teradi?(Paxtani teradi) Nimada teradi? (Mashinada teradi). Keyin gapda so‘zlarning qo‘lay tartibi aniqlanadi. (Terimchi paxtani mashinada teradi). Gap ohangi ustida ishlanadi.

3. U zluksiz (tinish belgilarisiz) matndan gaplarni ajratish. Mashqning bu turi ongli bo‘lishi uchun har bir gapning bosh bo‘laklarini va so‘z birikmalarini ajratish lozim. 4.Gapni tahlil qilish va sxemani tuzish. Gap tahlil qilinayotganda dastlab uning asosi ajratiladi, keyin egani izohlovchi ikkinchi darajali bo‘lak, kesimni izohlovchi ikkinchi darajali bo‘lak, boshqa ikkinchi darajali bo‘lakni izohlovchi ikkinchi darajali bo‘lak ajratiladi. Shunday qilib, asta-sekin so‘z birikmalari aniqlana boradi. 5. O‘qituvchi bergan sxema yoki so‘roqlar asosida gap tuzish: kim? kimlarni? Nima qiladi? (Shifokorlar kasallarni davolaydi).

So‘z birikmasi ikki yo‘nalishda olib boriladi: 1) So‘zbirikmasiga gap ichida gapning tarkibiy qismi sifatida qaraladi; 2) So‘z birikmasiga predmetning yoyiq nomi sifatida qaraladi, masalan, soat-so‘z, oltinsoat, qo‘l soat, osma soat, elektron soat-so‘z birikmalari. Quyida gapning bosh bo‘laklarini o‘rganish mavzusi namunasini keltiramiz. 01 1314 0C 1C 19 0C02 2122 0E

Darsning maqsadi: 1. O‘quvchilarda gap kim yoki nima haqida aytilganini (egani) va u haqda nima deyilgan so‘zni (kesimni) gapdan topish ko‘nikmasini shakllantirish. 2. Nutqdan –gapni ajratish ko‘nikmasini o‘stirish.

• O‘zbek tilshunoslaridan Sayfullayeva, Mengliyev, Mirziyayeva kabi olimlar so‘z birikmasi hamda gap ustida o‘z qarashlarini aytib o‘tganlar. Men bugun o‘rganmoqchi bo‘lgan mavzu to‘g‘risida allomalarimiz va tilshunos olimlarimiz fikrlarini yuqorida ko‘rsatib o‘tdim. Endilikda o‘zimni fikrlarimni ham bayon qilmoqchiman. Eng avvalo, so‘z birikmasi nima?, gap nima? degan savollarga javob topib olishimiz maqsadga muvofiq bo‘ladi. Chunki bu atamalar boshlang‘ich sinf o‘quvchilarimiz uchun yangilik hisoblanadi. Boshlang‘ich ta'lim jarayoni o‘quvchining mantiqiy tafakkur qila olish salohiyati, aqliy rivojlanishi, dunyoqarashi, o‘z-o‘zini anglash salohiyatini shakllantirishga, jismonan sog‘lom bo‘lishga, moddiy borliq go‘zalliklarini his etishga, go‘zallik va nafosatdan zavqlanishga, milliy urf-odatlarni o‘zida singdirish va ardoqlash, ularga rioya qilishga o‘rgatadi. O‘zbek tilshunoslaridan Sayfullayeva, Mengliyev, Mirziyayeva kabi olimlar so‘z birikmasi hamda gap ustida o‘z qarashlarini aytib o‘tganlar. Men bugun o‘rganmoqchi bo‘lgan mavzu to‘g‘risida allomalarimiz va tilshunos olimlarimiz fikrlarini yuqorida ko‘rsatib o‘tdim. Endilikda o‘zimni fikrlarimni ham bayon qilmoqchiman. Eng avvalo, so‘z birikmasi nima?, gap nima? degan savollarga javob topib olishimiz maqsadga muvofiq bo‘ladi. Chunki bu atamalar boshlang‘ich sinf o‘quvchilarimiz uchun yangilik hisoblanadi. Boshlang‘ich ta'lim jarayoni o‘quvchining mantiqiy tafakkur qila olish salohiyati, aqliy rivojlanishi, dunyoqarashi, o‘z-o‘zini anglash salohiyatini shakllantirishga, jismonan sog‘lom bo‘lishga, moddiy borliq go‘zalliklarini his etishga, go‘zallik va nafosatdan zavqlanishga, milliy urf-odatlarni o‘zida singdirish va ardoqlash, ularga rioya qilishga o‘rgatadi. . 01 29 1A 0A 1E 12 26 1A 0402 060E 26 13 0516 33 12 040A 0A 03 19 0A 0A 11 03 0F02 0516

• O‘zbekiston Respublikasidagi boshlang‘ich ta'lim tayanch o‘quv rejasi doirasiga ona tili, matematika, tabiat hamda inson va jamiyat ta'limi sohalari kiritilgan. Ona tili ta'limi o‘quvchilarning tafakkur qilish faoliyatlarini kengaytirishga, mustaqil fikrlay olishi, atrofdagilar fikrini anglashi, o‘zining fikrlarini og‘zaki va yozma ravishda bayon qila olishi, insonlar bilan erkin muloqotda bo‘la olish ko‘nikma va malakalarini rivojlantirishga yordam beradi. Boshlang‘ich sinflar ona tili fanini o‘rganishning yetakchi insoniy tamoyili tilning barcha tomonlarini (leksikasi, fonetikasi, grammatikasi, so‘z yasalishi) o‘zaro bog‘liq holda o‘rganish hisoblanadi. Ushbu tamoyil tilni yaxlit hodisa sifatida o‘rganishni ta'minlaydi va til insonlarning aloqa vositasi ekanini o‘quvchilar tushunishlari uchun imkoniyat yaratadi. Bu tamoyil bo‘limlar orasidagi mumkin bo‘lgan bog‘lanishni hisobga olgan holda amalga oshiriladi.

So‘z birikmasi- ikki yoki undan ortiq mustaqil so‘zning tobe grammatik aloqa asosida birikishi natijasida hosil bo‘lgan, borliqdagi narsa va hodisalarning nomini bildiradigan nutq birligi: ignaning koʻzi, kitobni oʻqimoq, oydin kecha va boshqa. Har qanday soʻz birikmasi birdan ortiq mustaqil soʻzning birikuvidan hosil boʻladi. So‘z birikmasini o‘quvchilarga o‘rgatishda interfaol metodlardan foydalanish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Interfaol metodlar o‘z mohiyatiga ko‘ra ta’limiy yoki tarbiyaviy jarayonlarni amalga oshirishda ma’lum darajada samaradorlikka erishishni ta’minlasa-da, biroq, ularning har biri ta’lim yoki tarbiya jarayonida mahsuldorlikni ta’minlash maqsadida turli imkoniyatlarga ega. Shu sababli o‘qituvchilar interfaol metodlarni tanlashda o‘rganilayotgan mavzu, muammo yoki hal qilinishi lozim bo‘lgan masalaga e’tibor qaratishlari zarur hisoblanadi. . 300A 040A 1A0A 1A 0A 1A 15 0E0F0418 1A0A 23 11 1A0E06 1902150305 0E1909 1918 23 12

So‘z birikmasi mavzusini o‘quvchilarga tushuntirishda quyidagi ta’lim metodlaridan foydalanish tavsiya etiladi: Bahs-munozara metodi. Metod ikki yoki undan ortiq o‘quvchilar tomonidan muayyan vaqt oralig‘i va qat’iy qoidalarga muvofiq tashkil etiladigan og‘zaki bahs bo‘lib, o‘quvchilarda o‘rganilayotgan mavzu bo‘yicha erkin, asosli fikrlarni bildirish qobiliyatlarini shakllantirishga xizmat qiladi. O‘quv mashg‘ulotlarida bahs-munozaradan foydalanishda mavzuga doir ma’lum masalalar hal qilinadi. Shunday qilib, o‘quvchilarga so‘z birikmasini metodlar orqali o‘rgatish qulayroq bo‘ladi. 01 1822 29 0A 230B 19 02 06 2D07 0A 0A 19 02 06

Albatta, o‘quvchilar so‘z birikmasini o‘rganishgandan so‘ng ularda gap haqidagi taassavurlar paydo bo‘la boshlaydi. Gap o‘zi nima? Gap-so‘z yoki so‘zlar vositasida tushuniladigan, tugallangan fikr. Boshlang‘ich sinflarda ona tili darslarining muhim vazifalaridan biri bu - fikrni ifodalashda gapdan to‘g‘ri foydalanish ko‘nikmasini shakllantirish hisoblanadi. Boshlang‘ich sinflarda gap ustida ishlashni shartli ravishda besh bosqichga ajratish mumkin: 1. Gap haqidagi grammatik tushunchani shakllantirish ; 2. Gap qurilishini o‘rgatish (so‘z birikmasida so‘zlarning bog‘lanishi ustida ishlash, gapning grammatik asosini, bosh va ikkinchi darajali bo‘laklarning xususiyatlari, yoyiq va yig‘iq gaplar ustida ishlash). 3. O‘quvchilarning nutqida gapning maqsadga va ohangga ko‘ra turlaridan foydalanish ko‘nikmasini shakllantirish; 4. Gapda so‘zlarni aniq qo‘llash ko‘nikmasini o‘stirish; 5. Yozma nutqda gapni to‘g‘ri tuzib yozish (uni bosh harf bilan boshlash, tinish belgilarini qo‘yish) ko‘nikmasini rivojlantirish.

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati: 1.Umumiy o‘rta ta’limning DTS va o‘quv dasturi (boshlang‘ich sinflar uchun). Toshkent, 2017. 2.Qosimova K.,Matchonov S., G‘ulomova X., Yo‘ldosheva Sh., Sariyev Sh.Ona tili o‘qitish metodikasi. Toshkent, ”Nosir”, 2009. 3.Ona tli 3-sinf uchun darslik. Toshkent: ”O‘qituvchi”nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2019. 4.Ona tili 4-sinf darslik.Toshkent: ”O‘qituvchi” nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2020. Qo‘shimcha adabiyotlar ro‘yxati: 1.S.Usmonov.Umumiy tilshunoslik. T., 1972. 2.A.Nurmonov. O‘zbek tilshunosligi tarixi. T., 2002 Foydalanilgan internet tarmoqlari ro‘yxati: 1.https://cyberleninka.ru/article/n/ona-tili-darslarida-soz- birikmasi-mavzusini-orgatish. 2.https://fayllar.org/boshlangich-sinflarda-gap-ustida- ishlashdagi-izchillik.html

E’tiboringiz uchun rahmat!!!

O'xshashlar

Matnlar ustida ishlash

Fonetika va grammatika asoslarini o’rgatish metodikasi

Sodda gap

Darak gap

Gap bo'laklari