logo
  1. Bosh sahifa
  2. Slaydlar
  3. Tilshunoslik
  4. Sodda gap

Sodda gap

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

237.771484375 KB
Ko'chirib olish
Sodda gap  Sodda gap  O'zbek tilidagi yig'iq gaplar formai yondashuvda asosan ras tili qoiiplari asosida ajratilgan. Substansial yondashuvda esa bu masalada ham gapning eng kichik qurilish qolipiga tayaniladi.  Ma'lumki, o'zbek tilida ot, sifat, son yoki boshqa so'z turkumi bilan ifodalangan kesim predikativlikning shaxs-son ko'rsatkichini qabul qila oladi yoki predikativ so'zlar orqali ifodalaydi, shuning uchun ular egasiz gapda ham kesim vazifasini bajara oladi. Ammo ras tilida esa otlar predikativlik ko'rsatkichiga ega bo'la olmaydi, shuning uchun predikativ maqomdagi otlar ega bilan kelgandagina kesim vazifasini bajara oladi. Sodda gap Sodda gap  O'zbek va rus tillarida kesim o'ziga xos grammatik xususiyatga ham ega. O'zbek tilida kesim sodda va tarkibli turga ega, turli kesimlik ko'rsatkichlari bilan shakllanadi. Kesim vazifasida kelgan so'zlarda, odatda, tasdiq-inkor, shaxs-son, modallik va zamon ko'rsatkichi bo'lishi lozim. O'zbek tilida ot-kesimdan iborat gap ham mavjud. Bu ot-kesim larda birоik va ko'plik, shaxs qo'shimchalari shaxs ma'nolаrini ifodalashi bilan birga, hozirgi zamon ma'nosini ham ko'rsatadi. Masalan, Tadbirkorman. Uydaman. Sodda gap  O'zbek tili sintaktik qurilishida ot-kesimlar ham, fe'1- kesimlardagi kabi egali yoki egasiz qo'llanishi mumkin. Rus tilida esa, tilshunoslar e'tiroficha, otlarga qo'shiladigan predikativ shaxs-son qo'shimchalari yo'qligi tufayli bu tilda otning o'zi mustaqil holda ma'lum bir morfologik ko'rsatkich yordami bilan kesimga aylana olmaydi. U faqat ega bilan kelib, kesim vazifasini bajarishi mumkin. Masalan, Tadbirkorman. - Я бизнесмен.  Demak, o'zbek tilidagi gaplarning lisoniy sathdagi eng kichik qurilish qolipi asosan [WP,„] shaklida bo'lsa, Hind- Yevropa tillarida gapning minimal qolipi asosan [E-WPJ ko'rinishida. Bu esa bu tillar orasidagi asosiy tipologik va milliy farqlardan hisoblanadi. Sodda gapda teng bog'lanish  O'zbek tilida sodda yig'iq gap uch xil ko'rinishda namoyon bo'ladi:  1) egasi ifodalanmagan sodda yig'iq gap. Bu gapning qolipi [WP„J ko'rinishida berildi.  2) egasi ifodalanishi lozim bo'lgan sodda yig'iq gap. Bu gap [E-WPJ qolipi hosilasi: Men - shoir. Ukam - talaba.  3) So'z-gapdan iborat yig'iq gap (| WP]): Xo'p. Rahmat. Ballikabi.  [WPm] qolipi i gaplar boshqa har qanday, [E-WP] qolipli gaplar ikkinchi darajali bo'laklar bilan kengaysa, yoyiq gap hisoblanadi. So'z-gap tipidagi yig'iq gap kengaynniydi.  Gap o'zaro teng bog'lanishga ega so'zlar bilan ham kengayishi mumkin: Bodomlar, shaftolilar va о 'rпklar gulladi. Bu gapdagi bodomlar, o'riklar, shaftolilar so'zshakllari sintaktik mazmun jihatdan bin ikkinchisiga tobe bo'lmasdan, teng aloqaga kirishgan va bu aloqa teng bog'lovchilar yoki ohang vositasida amalga oshirilgan. Bunday tenglanish qatorini hosil qilgan so'zshakllar bir kengayuvchi so'zshaklga tobelanib, sintaktik jihatdan bir xil mavqega ega bo'ladi. Bunday so'zshakl uyushiq so'zshakl deyiladi. Tenglanish qatori gapda har qanday sintaktik mavqeni egallashi mumkin:  Kesim: Siz aqlli va tadbirkorsiz.  Ega: Go 'yo Navoiy va Boyqaro qarshimda edi.  Hoi: Suv о 'ynoqlab, ko 'piklanib oqardi.  To'ldiruvchi: U qalam, daftar, ruchkaoldi.  Aniqlovchi: Nasibaning va Karimaning opalari keldi.  Undalma: Aziz do 'stlar, yurtdoshlar, sizlarni sog 'inib yashadim.  Ko'rinadiki, gapning konstruktiv bo'laklari ham, nokonstruktiv bo'laklari ham uyushishi mumkin.  Uyushiq so'zshakllar bir biitun holda, yaxlit a'zo sifatida gap struktur qolipiga bevosita (uyushiq kesim, ega, hoi) yoki bilvosita (to'ldiruvchi, aniqlovchi va boshqa so'z kengaytiruvchisi) daxldor bo'ladi. Tenglanish qatoridagi so'zshakllar sintaktik jihatdan bir xil mavqega ega bo'lmasligi ham mumkin. Ya'ni ular bir hokim uzvga tobelanishsa va o'zaro teng aloqaga kirishishsa-da, sintaktik vazifa jihatdan farqlanadi. Masalan: Har joyda va har kimga sen haqingda gapirdim. Sodda gapda teng bog'lanish  Uyushiq so'zshakllar bir biitun holda, yaxlit a'zo sifatida gap struktur qolipiga bevosita (uyushiq kesim, ega, hoi) yoki bilvosita (to'ldiruvchi, aniqlovchi va boshqa so'z kengaytiruvchisi) daxldor bo'ladi. Tenglanish qatoridagi so'zshakllar sintaktik jihatdan bir xil mavqega ega bo'lmasligi ham mumkin. Ya'ni ular bir hokim uzvga tobelanishsa va o'zaro teng aloqaga kirishishsa-da, sintaktik vazifa jihatdan farqlanadi. Masalan: Har joyda va har kimga sen haqingda gapirdim. Adabiyotlar ro`yхati:  1. Abdullayeva D.A. Semantik-sinlaklik valcntlik va o'zga gapli qurilmalar: filol. fan. nomz.... diss, avtoref. -Samarqand, 2002.  2. Abdurahmonov. O'zbek tili grammatikasi. - T.: O'qituvchi, 1996.  3. Abuzalova M. O'zbek tilida sodda gapning eng kichik qurilish qolipi va uning nutqda voqelanishi: filol. fan. nomz.... diss. -T., 1994.  4. Akramov Sh. O'zbek tilining gap qurilishida to'ldiruvchi va hol [WPm] valentligi asosida: filol. fan. nomz.... diss, avtoref. -T., 1997.  5. Bashmanov M. O'zbek tilining gap bo'laklarini «til-nutq» dixotomik bo'linishida o'rganish. Til sathi: filol. fan. nomz.... diss, avtoref. -T., 1991.  6. Bobokalonov R. O'zbek tilida gap sintaksisi va so'z-gaplarning sistem-struktur talqini: monografiya. -T.: Fan, 2006.  7. Bozorov O. O'zbek tilida gapning kommunikativ (aktual) tuzilishi: filol. fan. nomz.... diss, avtoref. -Farg'ona, 2004.  8. JJumabayeva. Mustaqillik davri publitsistik asarlarida qo'shma gap talqini (O'zbek va ingliz tillaridagi matnlar asosida): filol. fan. nomz. ... diss. -T., 2006.  9. Mahmudov N., Nurmonov A. O'zbek tilining nazariy grammatikasi. (Sintaksis). -T.: O'qituvchi, 1995.  10. Mahmudov N.M. O'zbek tilidagi sodda gapiarda semantik-sintaktik asimmetriya. -T., 1984.

O'xshashlar

Darak gap
Gap bo'laklari
Gap bo'laklari
Gap bo’laklari 3
Sodda gaplar formal-funksional talqinda