Fe’l so’z turkumi 5 - Tilshunoslik - Slaydlar

Fe’l so’z turkumi 5

Yuklangan vaqt:

13.11.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

149.736328125 KB

Ko'chirib olish

CFe’l so’z turkumi Reja: 1. Fe’lning ma’no turlari 2. Fe’llarning tuslanishi. 3. Fe’llarda zamon ko`rsatkichi

Harakat va harakat bilan bog`liq holatni bildirib, nima qilmoq? nima bo`lmoq? so`roqlarini oluvchi so`z turkumi fe’l deyiladi. Masalan: yugurmoq, sakramoq, suyunmoq, uxlamoq, qurimoq, ko`paymoq, tinchimoq va boshqalar.

Fe’l quyidagi grammatik ko`rsatkichlarga ega: 1. Ma’no turlari bilan ifodaladi. 2. Zamon kategoriyasi mavjud. 3. Nisbat va mayl kategoriyasini ko`rsatadi. 4. Bo`lishli va bo`lishsiz shakllariga ega. 5. O`timli va o`timsiz bo`ladi. 6. To`liqsiz fe’l shakllari ham mavjud.

7. Vazifa shakllariga ega. 8. Yetakchi va ko`makchi shakllarida bo`ladi. 9. Yasaladi. 10. Sodda, murakkab tuziladi. 11. Sintaktik vazifa bajaradi. 12. Mustaqil so`z turkumlarining eng asosiysi sanaladi.

Fe’lning ma’no turlari. Fe’l dastlab ikkiga bo`linadi: harakat fe’llari va holat fe’llari. Shaxs, jonivor, narsa va boshqa tushunchalarning harakati asosida yuzaga kelgan fe’llar harakat fe’llari deyiladi: kuldi, tishladi, ushladi, salomlashdi, siljidi. Narsaning bir holatdan ikkinchi holatga o`tishidan yoki insonning his- tuyg`ulari asosida yuzaga kelgan fe’llar holat fe’llari deyiladi.

Masalan: suyundi, terladi, pishdi, o`yladi, yoqdi, uyg`ondi, his qildi. Bundan tashqari, ba’zi manbalarda fe’lning ma’no turlari bir necha guruhlarga bo`lingan: 1. Yumush fe’llari: pishirdi, supurdi, artdi. 2. Yurish fe’llari: ketdi, keldi, tashrif buyurdi. 3. Ko`rish fe’llari: qaradi, boqdi, nigoh tashladi.

4. Jismoniy harakat fe’llari: siladi, qisdi, burdi. 5. Jismoniy holat fe’llari: isitmaladi, uxladi. 6. Tabiiy holat fe’llari: esdi, portlari, eridi. 7. Ruhiy holat fe’llari: suyundi, siqildi, quvondi. 8.Tafakkur fe’llari: o`yladi, fahmladi, angladi. 9. Ishora fe’llari: lab burdi, ko`z qisdi. 10. Sezgi fe’llari: sezdi, his qildi, tuydi. 11. Eshitish fe’llari: tingladi, quloq soldi. 12. Nutqiy fe’llar: gapirdi, so`zladi, so`radi.

Fe’llarda zamon ko`rsatkichi. Harakat- holatning bajarilish payti fe’l zamonlari deyiladi. Zamonlar dastlab 3ga bo`linadi: 1. O`tgan zamon: ishladi. 2. Hozirgi zamon: ishlayapti. 3. Kelasi zamon: ishlaydi.

Fe’l zamonlari hozirgi zamonga nisbatan, ya’ni nutq so`zlanib turgan paytga nisbatan olinadi. Demak,nutq so`zlanib turgan paytda bajarilgan harakat-holat hozirgi zamon; nutq so`zlanib turgan paytdan oldin bajarilgan harakat-holat o`tgan zamon; nutq so`zlanib turgan paytdan keyin bajariladigan harakat-holat kelasi zamon deyiladi.

O`tgan zamon fe`llarini o`z ichida quyidagi ma’no guruhlarini hosil qiladi: 1. Uzoq o`tgan zamon: harakat-holatni ancha ilgari bajarilganligini bildiradi,- gan(edi)qo`shimchasi orqali hosil qilinadi: U Navoiy kitobini o`qigan(edi). 2. Yaqin o`tgan zamon harakat-holatni yaqinda bajarilganligini va so`zlovchining o`zi ko`rib guvoh bo`lganligin bildiradi: U Navoiyning kitobini o`qidi.

3. O`tgan zamon maqsad fe’li: o`z oldiga maqsad qilib qo`yilgan, lekin bajarilmay qolgan harakat-holatni bildiradi,-moqchi qo`shimchasi orqali yasaladi: U “Jaloliddin” filmini ko`rmoqchi edi. 4. O`tgan zamon hikoya fe`li: harakat- holatni birovdan eshitib bilganini yoki oldindan kutilganligini bildiradi,-(i)bdi orqali yuzaga keladi: “Benom” Farg`onaga kelibdi.

Hozirgi zamon quyidagi qo`shimchalar orqali hosil qilinadi: -yap(ti): Men mavzuni tushunyapman. -moqda: Yurtimizda bahor hukm surmoqda. -(a)yotir: Alpomish kelayotir. Bu qo`shimchalardan –yap…uslubiy betaraf bo`lib, qolganlari asosan badiiy nutqda ishlatiladi.

Kelasi zamon quyidagi qo`shimchalar orqali hosil qilinadi: - a… boraman. - -y… o`qiyman. - Badiiy nutqdagi –ajak, -gusi, -g`usi qo`shimchalari ham Kelsi zamon ma’nosini ifodalab keladi: Hali baxtli- baxtli kunlar kelajak.

Fe’llarning tuslanishi Fe’llarning shaxs-son qo`shimchalarini olishi tuslanish deyiladi. Demak, shaxs-son qo`shimchalari tuslovchi qo`shimchalar deyiladi. Shaxs- son qo`shimchalari harakat-holat bajaruvchisini shaxsini va sonini ko`rsatuvchi qo`shimchalardir.

Shaxs-son qo`shimchalari 3 xil shaklga ega. 1-shakl Bu shakl fe`lning shart mayli qo`shimchasi –sa va yaqin o`tgan zamon qo`shimchasi –di affikslaridan keyin keladi: birlik ko`plik I shaxs keldi m keldi k II shaxs keldi ng keldi ngiz III shaxs keldi keldi(-lar)

2-shakl qolgan barcha zamon qo`shimchalaridan keyin keladi: birlik ko`plik I shaxs kelgan man kelgan miz II shaxs kelgan san kelgan siz III shaxs kelgan kelgan (-lar)

3- shakl. Bu shakldan buyruq- istak maylini hosil qilishda ham foydalaniladi. birlik ko`plik I shaxs bor ay bor aylik II shaxs bor( gin ) bor ing(iz) III shaxs bor sin bor ishsin

Xulosa Demak, fe’l so`z turkumi eng katta mavzulardan biri bo`lib, gap hosil qilishda va gapdagi asosiy hukmni berishda muhim ahamiyat kasb etadi. Fe’lning grammatik ko`rsatkichlari bir nechta bo`lib, ularsiz lingvistika fanini tasavvur qilib bo`lmaydi.

E’tiboringiz uchun rahmat

O'xshashlar

Fe’l - so’z turkumi

Fe’l so’z turkumi 2

Fe’l so’z turkumi 3

Son so’z turkumi

Ot so’z turkumi