Etimologiya - Tilshunoslik - Slaydlar

Etimologiya

Yuklangan vaqt:

19.03.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

125.0830078125 KB

Ko'chirib olish

ETIMOLOGI YA Reja: 1.Etimologiya tushunchasi. 2.So’zlarning kelib chiqish tarixi. 3.Etimologiyaning o`rganish obyektlari. 4. Xalq etimologiyasi

So’zlarning kelib chiqishi tarixini o’rganuvchi soha etimologiya (grekcha etymon -haqiqiy ,logos –ta’limot) deyiladi.Etimologiya tilshunoslikning juda qadimiy sohasi bo’lib ,eramizdan avvalgi faylasuf va filologlar ham so’zlarning dastlabk i kelib chiqishi tarixi bilan shug’ullanganlar.”Etimologiya”termini qadimiy Rumo olimlari Xrizipp va Varron nomlari bilan bog’liq ekanligi ehtimol qilinadi.So’zlarning haqiqiy va birinchi asl ma’nolari va shakllari til tarixi ,boshqa tillar va dialektlardagi shu so’z to’g’ri kelgan o’zakka ega bo’lgan so’zlar bilan qiyoslash asosida aniqlanadi.Bunda so’zlarning avvalgi ma’nosi va shakllari chuqur o’rganiladi.So’zlarning kelib chiqish tarixi tarix,arxeologiya,geografiya ,antropologiya ,madaniyat va san’at kabi qator fanlar yordamida aniqlanadi.So’zlarning kelib chiqish tarixini o’rganish tamoyillari va metodlari ancha murakkab bo’lib ,boshqa fanlarga murojaat etishni taqozo qiladi.”Etimologiya”termini tilshunoslikda ikki ma’noda ishlatiladi: leksikologiyaning ma’lum tilda so’zlarning kelib chiqish tarixini o’rganuvchi sohasi ma’nosida hamda biror so’zning birinchi asl ma’nosi va shakli ma’nosida. Yangi so’zning kelib chiqishini aniqlash oson ,lekin eski so’zning qachon paydo bo’lgani va qaysi tildan yoki shevadan olinganini bilish ancha qiyin.Biror so’zning kelib chiqishini aniqlashda shu so’z qardosh tillardagi so’zlarning tovush strukturasi va ma’nolari bilan qiyoslanadi.

Biroq doim ham shunday ilmiy izlanish aniq natijaga olib kelavermaydi.Chunki ba’zan so’zlarning shakli ,ya’ni tovush tarkibi bir-biriga yaqin bo’lsa ham, ,ularning ma’nolari turlicha bo’ladi.Masalan,ba’zi tilshunoslar “daftar”so’zini grek tildagi devter -”ikkinchi teri “so’zidan kelib chiqqan deb hisoblaydilar.Biroq ko’pchilik tilshunoslar bu so’zni fors tilidagi daftar so’zidan kelib chiqqnanligi va XI asr qadimiy uyg’ur tilida ba’zi o’zgarishlar bilan “tepter ” shaklida ishlatilganini ko’rsatadilar.Bu so’z defter “тетрадь” ,”реестр” ma’nosida XV asr qo’l yozmalarida ham uchraydi.Biroq bu so’z rus tiliga дафтер, дефтер , деотерь shakllarida o’zlashgan .Bu so’z qipchoq va bulg’or tillari orqali tatar va boshqird tillariga daftar shaklida o’zlashgan.Ko’rinadiki,daftar so’zining grekcha “TOVUSH”tarkibiga yaqin bo’lgan “teri” ma’nosidagi so’zga deyarli aloqasi yo’q .Arxitektor so’zi esa ko’pchilik tillarda bor.U grekcha architecton –”quruvchi” so’zidan olingan .Biroq bu so’z har qanday quruvchini emas , balki faqat “haykal quruvchi yoki binoning loyihasini chizuvchi”ma’nosini bildiradi,ya’ni uning ma’nosi ancha toraygan. Rus tilidan o’zbek tiliga qabul qilingan va kelib chiqishi ham ruscha bo’lgan samovar so’zi “choyxona”ma’nosida va shu so’zga sinonim bo’lib ishlatiladi.Demak , samovar so’zi o’z ma’nosini kengaytirgan,ya’ni u ,birinchidan,choy qaynatadigan idishni ,ikkinchidan,choy ichadigan joy ma’nosini ifodalaydi.

Etimologiya so’zlarning kelib chiqishi ,shakllanish tarixini o’rganuvchi bo’lim.So’zlarning kelib chiqishini o’rganish quyidagilarda ahamiyatli: 1)So’zlarning lug’aviy ma’no ko’lamini yoritishda 2)So’z o’zagini aniqlashda 3)Tilning tarixiy taraqqiyoti davomidagi o’zgarishlarni tahlil qilishda

Etimologik kuzatishlar ,turkiy tillar etimologiyasiga bog’liq fikrlar muayyan til, jumladan,o’zbek tili tabiatini yoritishda muhim ahamiyat kasb etadi.Turkiy so’zlar etimologiyasiga oid quyidagi xulosalar o’quvchi bilimini boyitishga xizmat qiladi. 1.O’zbek tilidagi turkiy so’zlar asosan ikki bo’g’inli ,qisman bir va uch bo’g’inli bo’lib,to’rt va undan ortiq bo’g’inli so’zlar juda kam. 2.Bir bo’g’inli so’zlar qadimgi turkiy tilga mansub bo’lib ,hozirgi o’zbek tili nuqtai nazaridan tub deb qaraladi. 3.Turkiy tillarga ,jumladan o’zbek tiliga bir bo’g’in tarkibida ikki undoshning ketma-ket kelishi xos emas. O’zbek tilida uchraydigan berk, bo’rk, art ,burch,bo’rt so’zlari oxiridagi undosh aslidaqo’shimcha sifatida keyin qo’shilgan:ber-ik-berk,ari-t-art vaboshqalar. 4.Qadimgi turkiy tilda so’z yasovchi qo’shimchalar hozirdagiga nisbatan ko’p va xilma-xil ko’rinishlarda mavjud bo’lgan.

Boshqa tildan o’zlashgan so’zni tushunarsiz talaffuz etish va ona tilidagi biror so’zga o’xshash talaffuz qilish jarayoni xalq etimologiyasi deyiladi.Masalan,mramor so’zi qaynar,kamar so’zining talaffuziga yaqinlashtirilib marmar deb aytiladi.Xalq etimologiyasiga doir so’zlar badiiy adabiyotda nutqni jonlantirish maqsadida ham qo’llanadi. Ba’zi so’zlarning kelib chiqishi . -Taxminan XVI-XVII asrlardan e’tiboran bitik mustaqil termin sifatida iste’moldan chiqib, uning “ noma”,”maktub”, “yozuv” ma’nolari o’rnida arab va fors tillaridan o’zlashgan xat ,kitob, kitobat, noma kabi so’zlar manbalarda faol qo’llana boshlandi.Bu haqda tilshunos olim E.V.Sevortyan o’zining “Этимологический словарь гюркских языков” nomli kitobida atroflicha to’xtalgan. Lug’atda biti fe’lining quyidagi ma’nolari bayon qilinadi 1)yozm oq,yozib olmoq 2)ko’chiri b olmoq,nu sxa ko’chirm oq 3)chiz moq,ra sm solmoq 4)tuz moq 5)Taq -dirni aniql amoq

So’zlarning kelib chiqishini aniqlashga to’sqinlik qiluvchi ,ularning bir o’zakdan kelib chiqishini bilish uchun qiyinlashtiruvchi jarayon deetimologizatsiya (lotincha –de- “uzoqlashuv”prefiksi )deb yuritiladi.Masalan ,akvarel ( aquarelle – italyan tilidan olingan ) va akvarium (lotincha aquarium ) so’zlari o’zbek va rus tillarida ma’nolari jihatdan bog’lanmaydi.Biroq aslida ularning birinchi qismi lotincha aqua-suv ma’nosini ifoda qilgan.Hozir ularning birinchisi “bo’yoq”ikkinchisi “suvga solingan jonivor “(baliq) ma’nosida qo’llanadi.A.fon Gaben o’zining qadimgi turkiy tilga oid tadqiqotlarining yakuni sifatida “ bit ” fe’li bilan bog’liq ba’zi fikrlarini beradi.Unga ko’ra “bit-yuz, bet;biti –yozmoq ;bitig,ptig-yozuv ,harf,maktub, vasiyatnoma, kitob; bitiguzi- yozuvchi (kotib). A.fon Gaben “ biti ”ning qaysi tildan o’zlashgani haqida hech qanday ma’lumot berib o’tmaydi.Professor A.K.Borovkov ham “ bitik” leksemasining “yozuv,xat ”ma’nolarida kelishini va uni uyg’urcha arxaik so’z sifatida izohlaydi.Demak, bitik – bitig termini etimologiyasi haqida turlicha qarashlar mavjud.Ko’rib o’tilganidek, etimologik tahlillar murakkab bo’lishi bilan birga aniqlikni ham talab etadi.

E`TIBORINGIZ UCHUN RAHMAT

O'xshashlar

Makro va mikro toponimlar

Aniqlovchi olamiga sayohat

Нутқнинг коммуникатив сифатлари

Нутқ маданияти ва нотиқлик санъати. Нотиқлик санъати тарихи

Undov gap (dars ishlanma)