Tibbiy ta’lim sistemasida biologiyaning tutgan o‘rni. Tibbiy biologiya faniga - Tibbiyot - Slaydlar

Tibbiy ta’lim sistemasida biologiyaning tutgan o‘rni. Tibbiy biologiya faniga

Yuklangan vaqt:

24.08.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

4694.4130859375 KB

Ko'chirib olish

Tibbiy ta’lim sistemasida biologiyaning tutgan o‘rni. Tibbiy biologiya faniga

Reja: 1. Biologiya – tirik tabiat xaqidagi fanlar majmuasi 2. Biologiyaning o’rganish usullari 3. Insonning bioijtimoiy moxiyati 4. Biologiyadagi yutuqlarning tibbiyot fanlari rivojlanishiga ta’siri 5. Mikroskop tuzilishi va ishlashi bilan tanishish 6. Hujayra tuzilishi. Оrganoidlar 7. Yadro

Biologiya – tirik tabiat xaqidagi fanlar majmuasi Хаyotning xamma ko’rinishlarini o’rganish Vazifasi Хаyotning moxiyatini ochib berish Тirik organizmlarni sistemalashtirish O’rganish ob’yektlari: Тiriklikning tuzilishi va funksiyalari Хаyotning xamma Ularning tarqalishi ko’rinishlari Кеlib chiqishi Rivojlanishi Ularning o’zaro va yashash muxiti bilan bog’lanishlari Хаyotning xususiyatlariga qarab klassifikatsiyasi: Хimiko-fizik ko’rinishlari – бioximiya, biofizika, molekulyar biologiya Funksiyalari – fiziologiya Тuzilishini – аnatomiya, gistologiya Хulq-atvorini – etologiya O’zaro va muxit bilan bog’lanishini – ekologiya Irsiyat va o’zgaruvchanlikni – genetika Individual rivojlanishni – rivojlanish biologiyasi, embriologiya Таroxiy rivojlanishni – evolyutsion ta’limot

O’rganish usullari: Кuzatish- Turlarning belgilarini tasvirlash, faktlarni to’plash Solishtirish – оrganizmlardagi o’xshashlik va farqlarni aniqlash Sistematiks (K.Linney) Хujaura nazariyasi (Shleyden, Shvann) Таrixiy – тirik mavjudotlar kelib chiqishi va rivojlanishini – Evolyutsion ta’limot (Ch.Darvin) Таjriba Маqsadga muvofiq o’rganish Хоdisalarni qaytadan yaratish Моdellashtirish (Garvey, Mendel, Pavlov) Аsosiy metodologik prinsipi : Sistemali strukturaviy yondoshish Reduksionizm – аyrim qismlarni ajratib analiz qilish Integratizm – оlingan ma’lumotlarni umumlashtirish

Insonning bioijtimoiy moxiyati: Biologik moxiyati Inson –evolyutsiyaning yuqori zvenosi Хаyvonot olamining vakili Uning organizmi biologik qonuniyatlarga bo’ysunadi Biologik individualligi irsiyat qonuniyatlari asosida nasldan-naslga o’tadi Ijtimoiy moxiyati Inson evolyutsiyasi faqat biologik qonuniyatlarga emas, balki ijtimoiy qonuniyatlarga xam bog’liq Ijtimoiy moxiyat o’qish, o’rganish, tarbiyalash orqali shakllanadi Ruxiy xolatga, xulq-atvorga, biologik jarayonlar kechishiga ta’sir qiladi Хаr bir bemorni davolashda individual yondoshish talab qilinadi

Biologiyadagi yutuqlarning tibbiyot fanlari rivojlanishiga ta’siri : Аntiseptika (ximiyaviy moddlar bilan yaralar yiringlanishining oldini olish) 1 Хоzirgi paytda xayotning o’z- o’zidan paydo bo’lishi mumkinmasligining isbotlanishi (L. Paster) Аseptika (yaralar yiringlashini xirurgik asboblarni sterilizatsiya orqali oldini olish) Каsalliklar profilaktikasi choralarini ishlab chiqish2. Sitologiya yutuqlari: б) Yomon sifatli o’smalar kelib chiqish mexanizmlari- ni o’rganish в) Pаtologik anatomiyaning rivojlanishi 3. Fаgotsitozning kashf etilishi (M.Mechnikov) Хujayra immunitetining vujudga kelishi 4. Мikroorganizmlar orasida turlararo kurash mavjudliginngi aniqlanishi Аntibiotiklar kashf etilishi 5 . Evolyutsiyada a’zolar va sistemalar o’zgarishlari qonuniyatlarining aniqlanishi Аtavizmlar, rudimentlar, rivojlanish nuqsonlari kelib chiqishini tushunish А’zolar rekonstruksiyasining optimal usullari ishlab chiqilishi 6 . Irsiyat va o’zgaruvchanlik qonuniyatlarining aniqlanishi Irsiy kasalliklar profilaktikasi va davolanish usullarining ishlab chiqilishi 7. Ekologiya, biosfera muammolarini o’rganish 8. Моlekulyar biologiya va genetikaning rivojlanishi Тug’ma anomaliyalani oldini olish choralarini ishlab chiqilishi Genetik injeneriya va biotexnologiya rivojlanishi . Irsiy kasalliklar profilaktikasi va davolash choralarining ishlab chiqish а) Rеgeneratsiya muammolarini tushunish Меditsina mikrobiologiyasining jadal rivojlanishi

Оrganoidlar klassifikatsiyasi: Umumiy Хususiy Мемbranali Мемbranasiz Sitoskelet xosil qiluvchi Ribosoma, endoplazmatik to’r, Goldji apparati, lizosoma, mitoxondriya, mikronaycha, mikrofibrilla, xujayra markazi (xayvonlarda), plastida (o’simliklarda) Хivchinlar, kiprikchalari, neyrofibrillalar, miofibrillalar Мitoxondriya, lizosoma, plastida, endoplazmatik to’r, Goldji apparati Хujayra markazi, ribosoma, mikrofibrilla, mikronaycha Мikrofibrillalar, mikronaychalar Тiriklikning fundamental xususiyatlari: 1. O’z-o’zini yangilash 2. O’z-o’zini yaratish 3. O’z-o’zini boshqarish Моddalar, energiya, axborot oqimi tufayli amalga oshadi Тiriklikning ajralmas belgilari: 1. Моddalar va energiya almashinuvi 2. Irsiyat va o’zgaruvchanlik 3. Tа’sirlanuvchan- lik (taksis, tropizm, nastiya, reflekslar) 4. Gomeostaz (ichki muxit doimiyligini saqlash) 5. Individual va tarixiy rivojlanish (ontogenez, filogenez) 6. Diskretlik va yaxlitlikBiologiyaning shifokorlar tayyorlashda tutgan o’rni Biologiya-tibbiyot poydevori. « Nazariya jihatidan qaraganimizda tibbiyot – avvalombor umumiy biologiyadir » (I.V.Dаvidovskiy) О rg a n o id la r

Yadro(Nukleus) Strukturasi Funksiyalari 1 . Interfaza xromosomalari (xromatin)) 2. Yadro shirasi (karioplazma) 3. Yadro qobig’I (kariolemma) 4. Yadrocha (nukleola)) 1. . Irsiy moddani saqlash, ko’paytirish, yangi xujayralarga o’tkazish Тranskripsiya-axborotni DNKdan RNKga ko’chirish iRNK sitoplazmaga o’tkazish Каrioplazma Тiniq, suyuq qism Fibrillyar oqsillar (skelet- tayanch)Regulyator oqsillar Replikatsiyada qatnashadi Тranskripsiyada qatnashadi Моddalarni tashishda qatnashadi

Yadrocha Strukturasi Funksiyasi Оdamda 5juft xromosomaning yadrocha xosilqiluvchi qismlari yordamida shakllanadi 1. Оch bo’yaluvchi DNK qismi 2. Ribonukleproteid fibrillalar 3. Preribosoma granulalari Yetilmagan ribosomalarni xosil qiladi (preribosomalarni) Yadro qobig’I (nukleolema) Strukturasi Funksiyasi 1. Yadro va sitoplazma orasida moddalar transportida 2. Yadro siklini ta’minlashda1. Ikki qavat membranadan iborat 2. Таshqi membranada ribosomalar joylashadi 3. Ichki membrana tagida fibrillalar joylashgan 4. Perinuklear (yadro atrofi) bo’shlig’i 5. Yadro teshiklari (porasomalar) 4000 ga yaqin

Zamonaviy tibbiyot fani tiriklikning o’rganish sohasidagi biologiyaning barcha tarmoqlari yutuqlariga tayanadi.Odam organizmining bir butunligi va unda ro’y beradigan jarayonlarning atrof-muhit, sharoitlari bilan uzviy uyg’unlashgan holda ro’y berishini chuqur tushunib yetish (o’rganish), tibbiyot fani ihtiyoridagi barcha amaliy tadbirlani to’la tatbiq etib hastalikning oldini olish va davolash imkonini beradi.

Hayotning tiriklik darajalari “ Human Biology” Sylvia S. Mader, 2010 dan keltirilgan

 Mikroskop(grek micros-kichkina scopus-koraman)- optik asbob bo’lib ko’z bilan ko’rib bo’lmaydigan obyektlarni katta hajimdagi ko’rinishi olish uchun hizmat qiladi.

 Mikroskopni kim yaratganini aniq aniqlash mumkin emas. Birinchi mikroskopni golland ko’z oynak ustasi Xans Yanssen va unin og’li Zaxariya Yanssen yaratishgan deb sanaladi, lekin bu Zaxariya Yanssenning o’zini XVIII asrdagi bayonoti bo’lgan. Sana aniq emasligi turgan hol, chunki Zaxariya 1590 yilda tug’ilgan.  Mikroskopning yaratilishiga boshqa davogar bu Galileo Galiley.  Yana bir golland Kristian Guygens 1600 yillarda oddiy ikki tizimli linza okulyari yaratuvchisi hisoblanadi. Uninjg linzasi axromatik boshqarilardi va bu mikroskopni rivojlanishida judda katta qadam bo’lgan.Guygensning okulyari hozirgacha ishlab chiqariladi, lekin ularga zamonaviy,kengko’rsatadigan okulyarlardan farqi olaroq ko’rinish maydonini kenligi yetishmaydi va ular ko’z uchun noqulaydirar.

HOZIRGI KUNDA MIKROSKOP ISHLAB CHIQARISHDAGI YUTUQLAR.  Biofizika institutidan bo’lgan nemis olimi Shtefan Xelling guruhida, argentinalik olim Mariano Bossi hamkorligida 2006 yilda Nanoskop nomli mikrposkop yaratilgan . U Abbe baryerini yengib o’tishga va 10nm olchamli obyektivlarni ko’rinuvchi nur diapazonida kuzatishga imkon beradi. Bundan oldin oddiy nurli va konfokol mikrokopiya ko’rsata olmagan uch o’lchamli yuqori sifatli tasvirlarni olishga imkon beradi

MIKROSCOPLARNING QO’LLANILISHI  Inson ko'zi biologik optik tizimini tashkil etuvchi bo’lib, ma'lum bir aniqlik bilan, ya'ni (nuqta yoki chiziq, deb hisoblanadigan) kuzatilayotgan ob'ekt elementlari orasidagi eng kichik masofada bir-biridan ajratishi mumkin. Odam ko'zi uchun normada, eng kichic ko'rish masofada (D = 250 mm), o'rtacha statistik normal ajrata olish qobiliyati 0.176 mm tashkil etadi.  Odam kozining ajrata olish qobiliyati 0,1 mm. Mikroorganizmlar, ko'pchilik o'simlik va hayvon hujayralarining, metallar va qotishmalarni mikro qismlarining o'lchamlari bu qiymatdan ancha kichik. Bunday ob'ektlarni kuzatish va o'rganish uchun har-xil turdagi mikroskoplar mavjud. Yorug‘lik mikroskopi bir- biridan 0,20 mkm yaqinlikdagi ikki buyumni ajrata oladi. Bunday xolat optik mikroskop nanoscope yaratishiga qadar edi.

 Kondensоr yordamida yoritiladigan tizim  Altami 136 mikroskopining okulyarlari

Mikroskop tuzilishi  Mikroskopning optik tizimi asosiy element bo’lgan obyektiv va okulyardan tashkil topdan. Ular buruluvchan tubusda joylashgan bo’lib tubus metal ustunda joylashgan. Metall ustunda buyum stolchasi ham mavjud.  Zamonaviy mikroskopda, deyarli har birida yoritqich tizimi, makro va mikro vintlar mavjud  Mahsus vazifalarni bajarishiga qarab mikrakoplarda yana qo’shimcha trizimlar ishlatilishi mumkin

Binokulyar mikroskoplar  Binokulyar optik mikroskop obyektning bir oz burchak ostida ko’rsatib 2-ta tasvirini olishga va hajmli idrok etishga imkoniyat beradi. Binokulyar optik mikroskopning kattalashtirish kuchi (ob’ektiv korsatkichini okulyar korsatkichiga kopaytmasi) oddiy mikroscopga nisbatan ancha katta.

Eukariotlar Hujayraning yuza apparati (hujayra qobig’i) Sitoplazma Yadro Hayvon hujayrasi sxemasi

O’simlik hujayrasi sxemasi

Hujayranung yuza apparati PlazmolemmaMembrana usti kompleksi (glikokaliks) Membrana osti kompleksi

Plazmolemma Tarkibi:(suyuqlik-mozaika modeli bo'yicha) a) ikki qavatli fosfolipidlar b) Oqsillar c) Oz miqdorda lipidlar va uglevodlar d) Geterogen makromolekulalar Funksiyalari Baryer (to’siq, chegara) Retseptor Transport

Transport I. Passiv transport (konsentrasiyalar gradienti bo'yicha, energiya sarflanmaydi) - Diffuziya - Osmos (suv diffuziyasi) II. Aktiv transport (konsentrasiyalar gradientiga qarshi, energiya sarflanadi) - Tashuvchi oqsillar - Ionli nasoslar

Membrana usti kompleksi (glikokaliks) Tarkibi : Fermentlar Glikoproteidlar Funksiyalari Retseptor Hujayra yuzasida hazm qilish Adgeziyada (yuzaga yopishqoqlik qatnashish)

Membrana osti kompleksi Tarkibi: - Mikrofibrillalar - Mikronaychalar - Tolasimon skelet tuzilmalari

Sitoplazma Gialoplazma Kiritmalar Organoidlar I. Trofik (yog', glikogen, kraxmal) II. Sekretor donachalar (bez hujayralarida) III. Pigment-melanin, gemoglobin, lipofusin IV. Qoldiq tanachalar-lizosoma maxsulotlari

Gialoplazma a) Sitoplazma matriksi (asosi) b) Rangsiz kolloid sistema Tarkibi: Suvda eruvchi oqsillar, fermentlar, polisaxaridlar, lipidlar, RNK lar Funksiyalari: 1. Molekulalar transporti 2.Buferlik xususiyatlari 3. Osmos xususiyatlari 4. Glikolizda qatnashish

O r g a n o i d l a rUmumiy Xususiy Membranali Membranasiz Sitoskeletni hosil qiluvchi

U m u m i yRibosomalar Endoplazmatik to'r Golji apparati Lizosomalar Mitoxondriyalar Mikronaychalar Mikrofibrillalar Hujayra markazi (hayvonlarda) Plastidalar (o'simliklarda )

X u s u s i yXivchinlar Kiprikchalar Neyrofibrillalar Miofibrillalar

M e m b r a n a l iMitoxondriyalar Lizosomalar Plastidalar Endoplazmatik to'r Golji apparati

S i t o s k e l e t n i h o s i l q i l u v c h iMikrofibrillalar Mikronaychalar

Umumiy organoidlar Kompartmentalizasiya – membranali organoidlar sitoplazmani kimyoviy tarkibi va jarayonlari bilan farqlanuvchi qismlarga ajratishi. Endoplazmatik to’r Strukturasi Donador Silliq (D.E.T) (S.E.T)

Endoplazmatik to’r

Funksiyalari Oqsillar sintezi, to'planishi transporti, o'zgarishlarida qatnashadi - Uglevodlar, yog'lar, steroid gormonlar sintezida qatnashadI - Mushaklarda – qisqarishda qatnashadi (D.E.T.) (S.E.T.)

Golji kompleksi Diktisomalar - (tuzilish birligi) 1. Oqsillar o'zgarishlarida 2. Sekresiya maxsulotlarini membranaga o'rashda 3. Polisaxaridlar sintezida 4. Xujayra membranasini xosil qilishda 5. Lizosomalarni xosil qilishda qatnashadi Strukturasi Funksiyalari Yassi qopchiqlar Mayda va yirik pufaklar

Golji kompleksi

Ribosoma 1. r-RNK 2. Oqsillar 3. Prokariot va eukariotlarda farqlanadiStrukturasi Kimyoviy tarkibi Kichik birlik Katta birlik

FUNKSIYALARI Erkin ribosomalarda – xujayralar o'zi uchun oqsil sintezlanadi - Bog'langan ribosomalar (poliribosomalar) – eksport uchun oqsil sintezlaydi

LIZOSOMLAR 40ga yaqin gidrolitik fermentlar saqlaydiSTRUKTURTASI KIMYOVIY TARKIBI Bir membranali organoid

FUNKSIYALARI Birlamchi lizosomalar - Nofaol fermentlar saqlaydi Uchlamchi Qoldiq tanachalar hujayradan chiqariladiIkkilamchi Fagosom a bilan birikib ferment- lar faolla- shadi 1. Autolizo- somalar- xujayrada eskirgan qismlarini parchalaydi 2.Geteroli- zosomalar yot narsalarni parchalaydi

Mitoxondriyalar Ikki membranali organoid 1. Ichki va tashqi membranalar kimyoviy tarkibi, o'tkazuvchanligi bilan farqlanadi 2. O'z oqsil sintezlovchi apparati mavjud Strukturasi KImyoviy tarkibi Matriks Kristalar

FUNKSIYALARI 1. Energiya to'plash (ATF sintezi) - Krebs sikli - Elektronlar tashilishi - Oksidlanib fosforlanish 2. Oqsillar sintezi 3. Steroid gormonlar sintezi 4. Zaxarli maxsulotlarni to'plash, ajratish

XLOROPLASTLAR 1. Tilakoidlarda- xlorofil, karotinoidlar 2. O'z oqsil sintezlovchi apparatiga ega Strukturasi Kimyoviy tarkibi ikki membranali organoid stroma Tilakoidlar (strukturaviy funksional birligi)

FUNKSIYALARI 1. Fotosintez - Yorug'lik fazasi - Qorong'ulik fazasi 2. Lipidlar sintezi va gidrolizi 3. Kraxmal to'planishi 4. Oqsillar sintezi

Sentriola (sentrosoma) Diploid xujayrada 2 juft sentriola 1 jufti-diplosoma Uzunligi-0,3-0,5 mkm Ko'ndalang kesimi – 9 triplet mikronaycha Uchrashi Strukturasi Hayvon, suvo’tlar, moxlar, tuban zamburug’larda Murakkab o’simliklarda Uchramaydi

Sentriola

Interfazada o’z- o’zini yig’ish yo’li bilanFunksiyasi Hosil bo’lishi 1. Mitoz kalavasi tarkibiga kiradi 2. Hujayra qutblanishini ta'minlaydi Sentriola (sentrosoma)

O’z-o’zini yig’ish yo’li bilanStrukturasi va Hosil bo’lishi kimyoviy tarkibi 1. Ustma-ust joylashgan ipsimon 2. Diametri 4-7 nm 3. Asosan aktin oqsili va kam miqdorda boshqa oqsillar Sitoskelet organoidlari mikrofibrillalar – (mikrofilamentlar)

FUNKSIYALARI: 1. Qisqarishda qatnashadi 2. Xujayra shaklini belgilaydi 3. Yuzaga yopishishni ta'minlaydi 4. Xarakatlanishda qatnashadi. 5. Xujayra qobig'ini xosil qiladi 6. Sitotomiyada qisqarish xalqasi xosil qiladi

O’z-o’zini yig’ish yo’li bilanStrukturasi va Hosil bo’lishi kimyoviy tarkibi 1. Diametri 25nm, oqsildan tuzilgan naychalar 2. Tubulin oqsilidan va 20ga yaqin oqsillardan 3. Ko'ndalang kesimi 13 ta kichik birliklardan tuzilgan MIKRONAYCHALAR (mikrotubuluslar)

FUNKSIYALARI: 1. Bo'linish kalavasini xosil qiladi 2. Kiprikchalar, xivchinlar sentriolalar tarkibiga kiradi 3. Sitoskelet xosil qiladi 4. Moddalar transportida qatnashadi 5. Xujayra qobig'ini xosil qilishda qatnashadi

O'xshashlar

Tibbiy parazitologiya. Tibbiy protozoologiya

Tibbiy madaniyat

Tibbiy termogigrometr

Tibbiy bilimga asoslanish

Tibbiy bilimga asoslanish