Тиббиёт арахноэнтомологияси ва заҳарли ҳайвонлар - Tibbiyot - Slaydlar

Тиббиёт арахноэнтомологияси ва заҳарли ҳайвонлар

Yuklangan vaqt:

04.12.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

10753.014648438 KB

Ko'chirib olish

Тиббиёт арахноэнтомологияси ва заҳарли ҳайвонлар01 1407

* Маърузада ўрганиладиган саволлар: 1.Бўғимоёқлилар ва уларнинг тиббиётдаги аҳамияти.Қисқичбақасимонлар - одам гельминтларининг оралиқ хўжайинлари. 2.Ўргимчаксимонлардан каналар – эктопаразит, касаллик қўзғатувчиси ва табиий манба. 3.Ҳашаротлар – юқумли ва паразитар касалликларнинг ташувчилари. 4.За арли айвонлар ва уларнинг классификацияси. айвон ҳ ҳ Ҳ за арларининг характеристикаси. За арлиликнинг пайдо бўлиши. ҳ ҳ 5. За арли содда айвонлар, бўшли ичлилар, моллюскалар, ҳ ҳ қ бў имоё лилар, бали лар, амфибиялар ва рептилиялар. ғ қ қ 6. За арли айвонларнинг тиббий ва хўжалик а амияти. ҳ ҳ ҳ01 01 12 02 10 25 18 2C 19 0101 14 01 1D 01 1A 04 23 01

Тиббиёт арахноэнтомологияси тиббий аҳамиятга эга бўлган бўғимоёқлилар типи вакилларини ўрганади. Бўғимоёқлилар типининг 1,5 млндан ортиқ тури маълум; Бўғимоёқлиларнинг танаси бўлимларга бўлинган, сегментли тузилган, билатерал тана симметриясига эга; Типнинг характерли белгилари:Тананинг хитин қоплами ва бўғимли оёқларининг борлиги Аралаш тана бўшлиғига эгалиги Кўндаланг йўлли мускулларнинг пайдо бўлиши Ҳазм системасининг дифференциацияланиши. Олдинги қисмида озиқни майдаловчи аппарати бор, ўрта қисмида – ҳазм безлари, орқа қисми анал тешиги билан тугайдиНафас олиш органлари жабралар, ўпка ва трахеяларАйириш системаси: шаклан ўзгарган метанефридийлар ва мальпиги найчалариҚон айланиш системаси: очиқ, юрак ва қон томирлардан иборат. Гемолимфасида гемоцианин( айрим турларида гемоглобин) бўладиНерв системаси: бош бўлими ва қорин нерв занжиридан иборатСезги органлари: таъм ва ҳид билиш рецепторлари, оддий ва мураккаб кўзларидир01 18 16 16 03 30 22 1A 01 12 03 23 03 0C 25 0D1F11 03 27 1E 19 07 03 03 2E 0B08 2F 05 23 17 12 320B0A 33 02 0F 0F 2E 03 13 37 14 0B 26

Бўғимоёқлилар типи учта кенжа типни ўз ичига олади:Жабра орқали нафас олувчилар – Branchiata Хелицералилар – ChelicerataТрахея орқали нафас олувчилар – Tracheata

Хелицералилар кенжа типи – Chelicerata Ўргимчаксимонлар синфи – Arachnoidea вакиллар и тиббий аҳамиятга эга Синфнинг характерли белгиси танасининг: бош –кўкрак ва қорин бўлимига бўлиниши, олти жуфт бўлимли оёқларнинг – хелицера, педипалпа ва 4 – жуфт юриш оёқларининг борлигидир Нафас олиш органлари: ўпка ва трахеяларЎргимчаксимонлар эктопаразитлар, касаллик қўзғатувчилари ва уларнинг махсус ташувчилари сифатида одам учун аҳамиятлиЧаёнлар ва ўргимчаклар туркумининг кўпчилик вакиллари заҳарли ҳайвонлар ҳисобланадиКаналар туркумининг вакилларри муҳим тиббий аҳамиятга эга 1 2 3456Хелицера ва трахея орқали нафас олувчи бўғимоёқлилар кенжа типларининг тиббий аҳамиятлари:31 19 24 3A 11 33 12 0206 0C0F 37 03 03 03 0B 0B 1A22 33 03 2E 0B080F 12 3A 0C26 19 1F 05 0B 3C 05 12 1407 25 12 07 31 19

Каналар туркуми – Acarina характерли белгилари: танаси сегментларга бўлинмаган оғиз аппарати хелицер а , педипалпа ва ги постом дан иборат ривожланиши метаморфо з билан боради, личинкасида уч жуфт оёғи, нимфасида тўрт жуфт юриш оёқлари бор, жинсий системаси ривожланмаган. Имаго (ж инсий етук шакли) ривожланган жинсий системасига эга кўпчилик турлари қон сўрар паразитлар бўлиб қушлар, сут эмизувчилар ва одамда паразитлик қилади ҳамда трансмиссив касалликларнинг ташувчилари ҳисобланадитиббий нуқтаи назардан акариформ (Aca riformes) ва паразитоформ (Parasit oformes) кенжа туркумлари аҳамиятлипаразитоформ каналар ичида иқсод (Ixodidae), аргас (Argasidae), гамаз (Gamasoid ae) каналар оилалари аҳамиятлиакариформ каналардан қичима кана (Acaridae) безлар канаси (Demodicidae) оилалари аҳамиятли 1 2 3 45673E 28 22 1A 05 11 03 0B 07 22 02 1C 2A 12 0A 2A 1E 0802 16 06 03 0E 0B 2F 2F 0802 3F 35 02 0802 11 26 1A 0C 1A 05 05 05 0A 02 353D 4041 12 2A 3547 43 05 1A 02 0C 35 0204 35 0A 35 3F 07 02 26 19 03 35 07

Иқсод каналар – Ixodidae оиласи: сут эмизувчилар ва одамларнинг эктопаразитлари. Бу каналарнинг характерли белгилари: оғиз аппарати жуфт, юқори жағлар(хелицералар), кучли ўзгарган пастки жағдан иборат, пастки жағи пастки лаби билан бирикиб кетиши ва хартум ҳосил қилиши мумкин, уларнинг ёрдамида хўжайин терисини тешиб ёпишиб оладиканалар айрим жинсли, тана ўлчами 4 – 5 ммхитин қоплами дорсал қисмида, эркакларида қалқони бор, урғочисида, личинкаси ва нимфасида қалқони тана олдинги қисмида бўладиқалқон чўзилувчан бўлгани учун, иқсод каналар узоқ вақт – суткалаб қон сўриши мумкин ва урғочилари ўлчами 3 - 4 марта катталашади қонга тўйган урғочилари серпушт 17000 тагача тухум қўяди тўлиқ бўлмаган метаморфоз билан(тухум – личинка – нимфа – имаго) ривожланади. Нимфасида жинсий тешиги бўлмайди, бир личинкали босқичининг бошқа личинкали босқичга ўтиши қон билан озиқланишга боғлиқ иқсод каналар ривожланиши битта, иккита, учта хўжайин организмида бўлиши мумкин; личинка ва нимфа – майда умуртқалилар, вояга етгани – йирик умуртқалилар қони билан озиқланади иқсод каналар фақат касаллик қўзғатувчилари ташувчиси бўлмасдан, балки трансовариал йўл билан касаллик қўзғатувчиларини тарқатади кана эктопаразит сифатида организмда яллиғланиш ва аллергик реакциялар чақиради иқсод каналар оиласига Ixodes ва Dermacentor авлодлари киради7 61 5 24 3 8 9 10

Тайга канаси - Ixodes persulcatus – тайга энцефалити ва баҳорги – ёзги энцефалит қўзғатувчиларин инг табиий манбаси ва ташувчиси ташқи томондан ит канасига ўхшаш Сибир ва Узоқ Шарқнинг тайга ҳудудида учрайди кўпчилик турлари сут эмизувчилар, одам ва қушларда паразитлик қиладиёввойи табиатдаги ҳайвонлар орасида тайга энцефалити қўзғатувчи вирус айланиб юришини таъминлайди

Аргас каналар – Argasidae оиласи нинг иқсод каналардан фарқи дорсал қалқони йўқиссиқ иқлимли мамлакатларда тарқалган, ёпиқ жойларда ҳайвонлар инида, одам яшайдиган биноларда яшайди оғиз аппарати вентрал томондан кўринади, кўзи йўқ орқа томонидан қалқони йўқхўжайин организмига узоқ ёпишиб сўрувчи мосламаси йўқ, қон сўриши 3 – 30 минут давом этади, ҳар сафар янги хўжайин қонини сўради, узоқ вақт оч қолиши мумкинҳаётида бир неча маротаба, кам – кам тухум қўяди; ривожланишида уч ва ундан ортиқ нимфа босқичи бор, умрининг давомийлиги 2 – 28 йил 1 2 3 4 502 0D 05 2F 14 0B 03 0B18 12 05 26 15 0B0819 05 19 09172F 1F 0D 111708 1E 10 111708 19 140704 0D 05 0802 12 0A 1F 1E 15

Қишлоқ (посёлка) канаси – Ornitodus papillipes канали қайталама терлама касаллик қўзғатувчисининг табиий манбаси ва ташувчиси Марказий Осиё, Ҳиндистон, Афғонистон, Ливан, Колумбия, Мексикада тарқалган ёввойи ҳайвонлар, уй ҳайвонларида ва одамда паразитлик қилади одамга кана чаққанда ва каналарнинг экскрементларидан тери орқали юқади. Юқиш йўли махсус инокуляция ва трансовариал йўл билан (1 – 2 авлодда)

Қичима каналари кўпчилик сутэмизувчилар ва одамнинг тери ичи паразитлари ҳисобланади, одамларда қичима (Scabius) касаллигини чақиради Қичима канаси - Sacroptes scabiei одамларда қичима касаллигининг қўзғатувчиси тарқалиш и: ҳамма жойда жойлашиши: эпидермиснинг шох қатламида, узунлиги 0,5 ммга етади морфологияси: танаси овал шаклда, ўсиқчалар билан қопланган, урғочисининг ўлчами 0,4 мм , эркаги 0,3 мм. Оёқлари олти бўғимли бўлиб, кескин қисқариб кетган ривожланиш цикли одамга касал билан контактда бўлганда ёки касал одамнинг кийими, ўрин боши орқали юқади. Урғочиси эпидермисда суткасига 2 -3 мм йўл очиб, ҳаёти давомида 40 – 50 та тухум қўяди. Ривожланиш цикли тўлиқ бўлмаган метаморфоз йўли билан (тухум личинка – I, нимфа – II, нимфа – имаго) 12 – 14 кун давом этади. Вояга етган кана 2 ойгача яшайдипатоген таъсири: каналар терининг ҳамма жойида учрайди, аммо кўпроқ бармоқлар орасида, терининг нозик жойларида, бармоқларнинг орқа томонида, қўлтиқ остида учраши мумкин. Касалликда кучли қичиш кузатилади, қашилган жойга микроблар тушиши ҳисобига яллиғланиш реакциялари йирингли инфекция ривожланадидиагностикаси: терида тўғри ёки эгри каналар очган йўл топилиб, қирма олинади, пуфакчада кана топиладипрофилактикаси: шахсий – касал одам ёки ҳайвонлар билан контактда бўлганда гигиеник қоидаларга риоя қилиш; Умумий – касал одамларни аниқлаш, даволаш, кийим ва ўрин бошларини дезинфекциялаш 1 2 3 4 5673202 1402

Қичима канаси: а- урғочиси(тепадан кўриниши) иккита тухуми билан; б- кананинг одам терисида очган йўли: ҳар хил босқичидаги тухуми ва урғочи кана кўриниб турибди.39 09 0E 12

Пушти ҳуснбузардаги ёғ бези каналари: Demodex foliculorum - тери демодекози касаллигининг қўзғатувчиси одамнинг тери ичи паразити тана ўлчами жуда кичик: урғочиси 0,38 мм, эркаги 0,3 мм) одамга бевосита касал одам билан контактда бўлганда юқадибу кана соч халтасини ёпиб қўйиб, ёғ безлари функциясининг сусайишига олиб келадииккиламчи инфекция тушганда терида йирингли ҳуснбузар пайдо бўладидиагностикаси: ҳуснбузар суюқлигини микроскопда ўрганилади 1 2 3 45 6

Трахея орқали нафас олувчилар кенжа типи – Tracheata. Бу кенжа тип иккита синфга бўлинади: кўп оёқлилар – Mirapada, ва ҳашоратлар – Insecta; кўп оёқлилар синфи вакиллари ичида заҳарли ҳайвонлар сколопендралар бор, ҳашоратлар муҳим тиббий аҳамиятга эга Ҳашоратл ар синфи – Insecta 1 млн дан ортиқ тури маълум, барча турлари биологик прогресс ҳолатида Танаси, бош, кўкрак ва қорин қисмига бўлинган. Бошида сезги органлари ва озиқланиши унга боғлиқ бўлган мураккаб оғиз аппарати жойлашган Кўкраги 3 та сегментга бўлинган ва ҳар биридан бир жуфтдан бўғимли оёғи йўналган Кўпчилик турларида 2 – 3 сегментида бир жуфтдан қаноти бор, аммо қанотлари редукцияга учраган ва қанотсиз турлари ҳам бор Қайси турга мансублигига қараб қорни 6 тадан 12 тагача сегментга бўлинган Ҳазм системаси кўпчилик бўғимоёқлиларга нисбатан дифференциялланганҚон айланиш системаси кучсиз ривожланган асосан озиқ моддалар ва метаболизм маҳсулотларини ташийди, кислород ташимайдиНафас олиш органлари кучли тармоқланган трахеялардан иборат, қон ўрнига кислород ташиб берадиАйириш системаси мальпиги найчалари ва ёғ таначаларидан иборат Нерв системаси кучли ривожланган. Бошқа без фаоллигини кучайтирувчи, пўст ташаш ва ривожланишни назорат қилувчи нейросекретор ҳужайралар яхши ривожланган. Кўпчилик турларида ранг ажрата оладиган мураккаб кўзлари борҲашоратларда яхши шаклланган жинсий диморфизм ва мураккаб хулқ-атвор шакллари (ирсий детерминациялашган инстинктлар) кузатилади. Ривожланиши тўлиқ ва тўлиқ бўлмаган метаморфизм билан боради, айрим турларида партеногенез кузатилади 1 2 3 4 5 67 89 11 104D19 08 4A 13

Сувараклар туркуми – Blattoidea, бу қанотли ҳашоратлар тошкўмир давридан маълум бўлган қадимги ҳайвонлардир. озиқ – овқат маҳсулотларин инг бузилишига сабаб бўладиган хонадон паразитлари, ҳамма жойларда тарқалган, 3500 дан ортиқ тури маълумодамлар яшайдиган уйларда қора – blatta orientalis, кулранг – blatta germanica, миср - Polyfaga sausseri ва америка - Periplaneta americana сувараклари учрайди ривожланиши тўлиқ бўлмаган метаморфоз йўли билан, личинкалари бир неча марта туллаши ҳисобига борадикечки ҳаёт тарзини кечиради, тиббий аҳамияти кўпчилик юқумли ва паразитар касаллик қўзғатувчиларининг, гельминтлар тухумларининг, содда ҳайвонлар цисталарининг механик ташувчиси ҳисобланади. Ич терлама, дизентерия қўзғатувчи бактериялар суваракларнинг ичагида 2 – 4 кун яшайдисувараклар заҳарли кимёвий моддалар таъсирига чидамлилиги билан ажралиб туради сувараклар тарқалишининг профилактикаси асосида турар жойлар қурилишининг сифати ва умумий санитария тадбирлари катта аҳамиятга эга 1 2 34 5 6

Битлар – Anoplura туркумига кирувчи, одамлар ва ҳайвонларнинг муҳим эпидемиологик аҳамиятга эга бўлган қанотсиз, доимий эктопаразитлари. битларнинг 200 га яқин тури маълум одамда учта тури паразитлик қилади Бош бити – Pediculus humanis capitis Кийим бити - Pediculus humanis vestimenti Қов бити – Phtirus pubis битлар одамларнинг доимий эктопаразитлари, улар африка маймунларида ҳам паразитлик қилади битлар бир – биридан яшаш муҳити, морфологик ва физиологик хусусиятлари билан фарқланади. Энг йириги кийим бити ( 4,5 – 5 мм), майдаси қов бити(1,5 ммгача). Кийим бити – 50 кунгача, қов бити – 30 кунгача яшайди битлар айрим жинсли. Урғочиси суткасига 6 – 14 та тухум (сирка) қўяди, бутун умри давомида 140 – 150 та тухум қўяди. Ривожланиши тўлиқ бўлмаган метаморфоз йўли билан: тухум (сирка) – 3 та нимфа босқичи – имаго босқичи билан боради. Метаморфозининг давомийлиги 25 – 30 кун. Битлар ривожланишининг барча босқичларида суткасига 2 – 3 мартадан, 3 – 10 минут қон сўриб озиқланади, 10 – кунгача оч қолиши мумкин битлар қон сўрган жойига сўлагини киритади, у қичиш ва тери пигментациясини чақиради. Битлар одамда эктопаразитлик қилиб педикулёз (битли қилиқ) чақиради, қов бити фтириоз чақиради50 0F20 24 18 0E 50 32 39 18 0F 18 16 24 1E 2D 18 18 2F 12 12 28 12 1418 29 18 22 3509 22

бош бити ва кийим бити тошмали терлама қўзғатувчиси рикетцияларнинг – Rickettsia provacsera махсус ташувчиси ҳисобланади . Рикетциялар битларнинг ошқозонида кўпаяди ва нажаси билан ташқарига чиқади. Рикетциялар одам организмига икки хил йўл билан тушади: тошмали ва қайталама терлама касалликлари облигат трансмиссив касалликлар ҳисобланади профилактик тадбирлар тана ва кийимларни тоза ушлашга, одамлар кўп бўладиган жойларниинг санитария ҳолатини яхшилашга қаратилган бош ва кийим бити, битлар ташувчи қайталама терлама қўзғатувчиларнинг ҳам махсус ташувчиси ҳисобланади. Қайталама терлама қўзғатувчиси битнинг гемолимфасида бўлади, одамга бит эзғиланган вақтда махсус контаминация йўли билан юқади, бундай юқиш Г.Н. Минх томонидан тасдиқланганб) терининг қичиган жойи қашилиб, бит нажаси терига суртилганда – махсус контаминация. Касалларнинг қонида рикетциялар бўлишини О.О. Мочутковский ўзининг организмида тажрибада тушунтирган а) бит қон сўрганда – махсус инокуляция қов бити фақат эктопаразитлик қилади, уларнинг касаллик қўзғатувчиларини ташувчилик роли аниқланмаган12 15 13 34 18 18 08 12 22 18 18 0B 08 24 61 18 1320 0B 15 0938 0B 0B

Бит ва бургалар а, б – бош бити (эркак, ур очиси); в – ғ кийим бити; г – ов бити (ур очиси); қ ғ д – сочдаги битнинг тухуми (сиркаси); е – каламуш бургаси Битлар: а-бош бити; б- қов бити 2507 0404 0F 03 08 10 0F 50 09

Бургалар туркуми – Aphaniptera сутэмизувчилар, қушлар ва одамнинг қанотсиз, қон сўрар эктопаразитлари, ҳамма жойда тарқалган танаси икки томонидан сиқилган, оғиз аппарати санчиб – сўрувчи типда, қаноти йўқ, 3 – жуфт оёқлари сакровчи жинсий диморфизмга эга, урғочиси тахта ёриқларига, кемирувчилар инига 450 тагача тухум қўяди, тухумдан чувалчангсимон личинка ривожланади, органик чириндилар билан озиқланади. Личинкалари бир неча марта туллаб, ғумбакка кейин имагога айланади. Муҳит ҳароратига қараб ривожланиши 20 кундан бир йилгача бўлади, бургалар 2 йилдан 5 йилгача яшайдиэпидемиологикжиҳа тдан одам бургаси муҳим аҳамиятга эга

Икки қанотлилар туркуми – Diptera ҳашоратлар ичида энг кўп сонли туркум ҳисобланади туркум вакилларида бир жуфт парда қанотлари бор, иккинчиси редукцияга учраган ва визилдоққа айланган ривожланиши тўлиқ метаморфоз тухум – личинка – ғумбак – имаго йўли билан боради кўпчилик турларида урғочилари қон билан, эркаклари гул нектари билан озиқланади, фақат Це – Це пашшаси ва кузги жигалканинг эркаги қон билан озиқланадимўйловларининг узунлигига қараб икки қанотлилар иккита кенжа туркумга бўлинади:икки қанотлилар туркуми вакиллари ичида кўпчилик турлари юқумли ва паразитар касалликнинг механик ва махсус ташувчилари ҳисобланадибу туркумнинг чивинлар, искабтопарлар ва пашшалар оилалари вакиллари тиббий аҳамиятга эга а) узун мўйловлилар – уларга чивинлар, искабтопарлар киради б) калта мўйловлилар – уларга пашша, сўналар ва бошқалар киради 1 2 34 56 09 370D 0C13 12 18 370D20 13 12

Чивинлар – Culicidae оиласи – қон сўрар ҳашоратла рурғочи чивинларнинг ингичка хартуми бевосита капилярга киради, кўпчилик турлари кунботаётган вақтда,кечаси ёки тонг отарда қон билан озиқланади чивинларнинг личинкалари сувда нафас найлари орқали кислород билан нафас олиб ривожланади чивинлар оиласига муҳим аҳамиятга эга учта авлод Anopheles, Culex, Aedesлар киради, улар саҳро ва Чекка Шимолдан ташқари ҳамма жойларда учрайди чивинларнинг мураккаб йирик фасеткали кўзлари бор. Оғиз аппарати урғочиларида санчиб – сўрувчи типида, қон билан озиқланади. Эркакларнинг оғиз аппарати сўрувчи, гул нектари билан озиқланади ривожланиши тўлиқ метаморфоз йўли билан тухум – личинка – ғумбак – имаго боради тухумларини сувга ёки нам тупроққа қўяди. Личинкалари ҳар хил катталикдаги заррачалар билан озиқланади, трахеялари орқали нафас олади ғумбаги озиқланмай дичивинларнинг урғочилари уруғланганидан кейин қон сўра бошлайди, қон билан озиқланмаса уларнинг танасида тухум ривожланмайди, 0,5 – 2 минут қон сўрганидан кейин қоронғу жойга кириб 2 – 12 сутка давомида озиғини ҳазм қилади. Баҳор ва ёзда бир марта қон сўрилгандан кейин танада тухум ривожланади. Тухумларининг етилиши гонотрофик цикл дейилади. Кузда эса чивинларнинг урғочиси сўрган қон унинг организмида ёғ таначалари ҳосил бўлишига сарфланади, тухум ривожланмайди. Ёғ таначалари ҳисобига семириш чивинларга қишлаш имконини беради, қишлаб чиққан урғочи чивинлар баҳорда биринчи бўлиб тухум қўяди, бахорги ва ёзги чивинлар эса анча кеч тухум қўядичивиннинг турига ва иқлим омилларига қараб бутун ёз давомида битта – моноциклик ёки бир нечта – полициклик гонотрофик цикл бўлиши мумкинурғочи Анофелес ва кулекс чивинлари имаго ҳолатида, Аедес чивини эса тухум ҳолатида қишлайдиурғочи чивинлар 3 – ойгача, эркаклари 10 – 15 кун яшайди 1 1 1 0 9 6 5 4 321 8764 370D 0E0C 0B 1F 19 20 0C10 18 12 08 1A 0E 0E 21 23 13 10 0E 12 10 19 21 0F 20 5F 5F 20 1D 1F 20 21 1E 12 09 1309 0B 67 09 10 0E 19 0F 18 23 0C 08 26 0B 1F 1C 0E 08 10 2A 0E 11 21 12 0E 19 12 11 18 08 28 04 11 24 0E 1309 08 0B 20 0B 08 21 0C0B 0B 11 0F 10 14 18 20 12 1F 24 0B 20 0E 01050D

Чивинларнинг фар ли белгилариқ Искабтопар чивини Тухум Личинка умбак Ғ Имаго 1 – анофелес тухумининг аво камераси; 2 – ҳ стигма; 3 – нафас сифони; 4 – умбакнинг ғ нафас сифони; 5 – пастки жа пайпаслагичи; 6 ғ – хартуми; 7 – кўзи; 8 - мўйловлари а – тухуми; б, в – личинкаси; г – умбаги; д - имаго ғ

Искабтопарла р ҳамма жойда учрайди, аммо кўпроқ иссиқ иқлимли мамлакатлар( Марказий Осиё, Кавказ орти, Қрим)да учрайдиУлар кечки ҳашорат бўлиб, кун ботгач бир соатлардан кейин учади, аммо 2 м/сек тезликда шамол эсса учмайди, улар учганда ердан баланд кўтарилмасдан тез – тез қўниб учади Кемирувчилар ва бошқа ҳайвонларнинг инларида яшайди Оғиз аппарати санчиб – сўрувчи типда, урғочилари одам ва ҳайвонларнинг қони билан, эркаклари гул нектарлари билан озиқланади Искабтопарлар чаққанда оғриқ, қичиш, маҳаллий яллиғланиш реакциялари кузатилади. Одамларнинг кўп жойидан чақса одамларда уйқу йўқолади, тана ҳарорати кўтарилиб, умумий ҳолат ёмонлашадиУлар тухумларини тупроқдаги органик қолдиқларга қўяди, ривожланиши чивинларнинг биологик циклига ўхшашИскабтопарлар нинг кўп тарқалган тури Phleboomus pappatasii тури бўлиб, улар эктопаразитлар, тери ва висцерал лейшмания ҳамда Паппатачи иситмаси қўзғатувчиларининг махсус ташувчиси ҳисобланадиИскабтопарларга қарши кураш уларнинг тухумлари бўлиши мумкин бўлган ҳудудларни тозалашга ва кимёвий йўл билан курашга қаратилган

Пашшалар оиласи – Muscidae: Булар йирик калта мўйлов ҳашоратлар бўлиб, тана ўлчами 6-8 дан 18 ммгача Ривожланиши тўлиқ метаморфоз билан боради Пашшалар эски овқат қолдиқлари, сабзавот ва мева чириндиларида, ҳайвонлар гўнгида кўпаядиБу оиланинг типик вакиллари: Уй пашшаси Musca domestica , Це – це пашшаси- Glossinapalpalis , кузги жигалка - Stomoxys calcitrans , Вольфарт пашшаси - Wohlfartia magnifica лар ҳисобланади Синантроп пашшалар а – уй пашшаси; б – кузги жигалка пашшаси; в – вольфарт пашшаси; г – от ош озони бўкасиқ33 0408 0A03

Уй пашшаси - Musca domestica:Ҳамма жойда кенг тарқалган, синантроп ҳашоратлар бўлиб катта эпидемиологик аҳамиятга эга Оёқларидаги илмоқчалари орасида, ёпишқоқ ёстиқчалар бўлиб тукчалар билан қопланган, оёқлари ҳам ёпишқоқ тукчалар билан қопланган Оғиз аппарати ялаб - сўрувчи типида, органик қолдиқлар билан озиқланадиРивожланиши тўлиқ метаморфоз билан боради, гўнгларга 100 – 150 тагача тухум қўяди, қулай шароитда бир суткада тухумдан личинка чиқади, улар 1 – 2 ҳафта ичида ғумбакга айланади, тахминан бир ойлардан кейин имагога айланадиУй пашшаси ўткир ичак – меъда касалликлари қўзғатувчиларининг ( дизентерия, ич терлама, вабо ) гельминтларнинг тухумлари, содда ҳайвонлар цисталарининг ва бошқаларнинг механик ташувчилари ҳисобланади 1 2 345

Це – це пашшаси - Сlossina palpalis қон сўрар пашшалар(ҳам эркаги, ҳам урғочиси) ҳисобланадиҒарбий Африкада тарқалган Тирик туғади, фақат битта личинка қўяди Одам, уй ва ёввойи ҳайвонлар қони билан озиқланади Африка трипаносомози (уйқу касаллиги) қўзғатувчисинин г махсус ташувчиси 1 2 34 Трипаносоманинг махсус ташувчиси це-це пашшаси53 0A 3E 0B 22 24 20 1F 4D 0F 08 22

Кузги жигалка - Stomoxys calcitrans қон сўрар пашшаОдамлар ва ҳайвонларнинг қони билан озиқланади Ривожланиш цикли, уй пашшалари биологиясига ўхшашЗооноз инфекциялар ( туляремия, сибир яраси, бруцеллёз ва бошқаларнинг) механик ташувчилари ҳисобланади Кузги жигалка пашшаси 32 470C 22

Пашшаларга қарши кураш – биринчи навбатда имагодан олдинги босқичларини йўқ қилишга қаратилган. Озиқ – овқат маҳсулотларини пашшалар ифлослантиришини олдини олиш жуда аҳамиятли. Вояга етган пашшаларга қарши инсектоцид лар ёрдамида кураш олиб борилади. Вольфарт пашшаси - Wohlfartia magnifica. Марказий Осиё, Жанубий Европа, Яқин Шарқда далаларда тарқалган Тирик туғар пашшаларга кирадиБу пашшалар тирик личинкаларини одам ва ҳайвонларнинг териси, кўзининг, қулоғининг, бурун бўшлиғининг шиллиқ пардаларига ташлайди. Личинкалар тўқималар билан озиқланиб жиддий жароҳатларга олиб келадиВольфарт пашшаси етук шаклдагилари гул нектари билан озиқланадиЛичинкалари миаз касаллигини чақиради6C 180E 22 28 09 2309 180E

Кўз эпителийсидаги Вольфарт пашшасининг личинкаси(миаз)Вольфар т пашшаси личинкаси32 23 4B 08 22 230C

Заҳарли ҳайвонлар. Заҳарлилик ва зоотоксинларнинг тиббий – биологик томонлари Заҳарлилик табиатнинг универсал ҳолати. У ҳайвонлар ва ўсимликлар ичида кўп учрайди Заҳарли организмлар, заҳарли моддаларни ўзида ишлаб чиқиши мумкин ёки бу моддаларни организмида йиғади, заҳарли модда бошқа организмга тушса уларнинг ҳаёт фаолиятини бузади, ўлимга олиб келади Заҳарлилик содда ҳайвонлардан сутэмизувчиларгача барча систематик гуруҳда учрайди, тубан организмларда заҳарлилик кўпроқ учрайдиЗаҳарли ҳайвонларнинг 5000га яқин тури маълум, шундан содда ҳайвонлар – 24 та тур, бўшлиқичлилар – 93 та тур, паразит чувалчанглар – 16 та тур, ҳалқали чувалчанглар – 50 та тур, бўғим оёқлилар – 4000 га яқин тур, молюскалар – 9 та тур, нинатанлилар – 26 та тур, балиқлар – 500 та тур, амфибиялар – 40 та тур, рептилийлар – 102 та тур ва сутэмизувчилардан – 7 та тури заҳарлиЗаҳарли ҳайвонлар кўпроқ тропик ва субтропик иқлимли мамлакатларда учрайди Биологик жиҳатдан заҳарлилик абсолют эмас, балки нисбий характерга эга, чунки заҳарлар турлараро муносабатда иштирок этувчи кимёвий омиллар ҳисобланади6E 08

Ҳайвон заҳарларининг характеристика си. Ҳайвонларнинг заҳари табиий келиб чиқишга эга биологик фаол моддалар бўлиб, биологик тузилмаларга танлаб таъсир этиш хусусиятига эга Ҳайвонларнинг заҳарли моддалари – зоотоксинлар дейилади. Ҳайвон заҳарларининг кимёвий табиати ва ҳайвон ҳамда одам организмига таъсир механизмини ўрганадиган фанни – зоотоксинология дейилади Зоотоксинология фани бир неча фанларнинг: молекуляр биология, зоология, физиология, биохимия, патофизиология, фармакологияларнинг ўзаро қўшилишидан пайдо бўлганҲайвонлар заҳарли моддаларни йиртқичлардан ҳимояланиш ёки ўлжасига хужум қилиш учун ишлатади

Кимёвий тузилишига қараб зоотоксинлар жуда хилма – хилдир: Уларнинг таркибига алифатик ва гетероциклик бирикмалар, алкалоидлар, стероидлар, ноэнзим полипептидлар ва ферментатив оқсиллар кириши мумкин, булар “ҳақиқий токсин” дейилиб, реципиент организмида учрамайди Бошқа гуруҳ зоотоксинлар компонентига ацетилхолин, гистамин, катехоламинлар, индол ҳосилалари кириб, улар реципиент организмида учрайди

Тирик организмларга физиологик таъсир характерига қараб зоотоксинлар қуйидагиларга бўлинади:Нейротоксинлар – кўпроқ нерв системасига таъсир қилувчилар Цитотоксинла р – тўқималар ҳужайраларин и жароҳатловчи лар Геморагинлар – қон томирлар ўтказувчанлиги ни бузувчиларГемолизинлар – эритроцитлар парчаланишига олиб келувчилар

Ҳайвон заҳари кимёвий табиатига қараб ҳам хилма-хил. Шу билан бирга заҳарнинг кимёвий таркиби, заҳар аппаратининг морфологик ўзига хослиги ва ҳайвон заҳри таъсирининг биологик махсуслиги ўртасида маълум мос тушиш ҳам бор Кўпчилик ҳайвон заҳарлари заҳарли полипептидлар ва ферментатив оқсилларнинг мураккаб аралашмасини (бўшлиқичлилар, ўргимчаклар, чаёнлар, қўлқанотлилар, илонларнинг заҳари) ташкил қилади; Характерли томони шундаки, бу заҳарлар парэнтерал йўл билан организмга тушганда фаоллик қилади, чунки оғиз орқали тушганда ҳазм ферментлари томонидан парчалаб юборилади. Бу билан жароҳатловчи мосламага эга, заҳарли аппаратининг морфологик махсуслашишини тушунтириш мумкин Бошқа томондан такомиллашмаган заҳар аппаратига эга ҳайвонлар заҳари оқсил бўлмаган табиатга эга бўлиб, организмга озиқ билан тушганда кучли натижа кўрсатади Маълумки, йиртқичлилик ҳаёт тарзида, заҳар аппаратиниг такомиллашмаган шакли ривожланиши кузатилади(илонлар, чаёнлар, ўргимчакларда). Кўп ҳолларда бу ҳайвонларнинг заҳарида нерв системасига таъсир қилиб, ўлжасини харакатсизлантиришга келтирадиган компонентлар бўладиТакомиллашмаган заҳар аппаратига эга ҳайвонлар заҳари асосан ҳимоя функциясини бажаради(қурбақала р, чумолилар, кўпоёқлилар)

Одамнинг ҳайвон заҳарлари билан заҳарланишид аги кўринишига ҳар хил омиллар таъсир кўрсатади: Биринчидан , заҳарнинг таркиби, яъни қайси компонентнинг таркибда устун туришига қараб заҳарланиш клиник кўриниши – нерв системасини жароҳатланиши типида, юмшоқ тўқималар некрози, қон томирларининг фалажланиши, эритроцитлар гемолизи типида, ёки уларнинг биргаликда намоён бўлиши кузатилади Иккинчидан , жароҳат етказилган жойга қараб: жароҳат жойи марказий нерв системасига қанча яқин бўлса, заҳарланиш клиникаси шунча оғир кечади Учинчидан, жароҳатн инг йилнинг қайси мавсумида етказилишига қараб: тиним даври ва туллагандан кейин заҳар таъсири кучли бўладиТўртинчидан , касалнинг руҳий ҳолатига қараб: мувозанатлашмаган, лабил нерв системасига эга касалларда нерв системаси стабил бўлган одамларга нисбатан заҳарланиш клиникаси оғир кечади

Ҳайвонларда махсус заҳар безларининг борлиги, заҳарни ўлжаси организмига киритувчи мосламасининг борлиги ва бошқа белгиларига қараб заҳарли ҳайвонларнинг токсикологик классификацияси таклиф қилинган: Заҳарли ҳайвонлар Иккиламчи заҳарлиларБирламчи заҳарлилар Фаол заҳарлилар Нофаол заҳарлилар Қуролланган фаол заҳарлилар Қуролланмаган фаол заҳарлилар2F 0E19 0B 0B 6E 5E 50 7709 54 39 29 39 1C

Бирламчи – заҳарли ҳайвонлар заҳарли токсинларни махсус безларда ишлаб чиқади ёки заҳарли метаболитни тўқималарда йиғади. Бирламчи заҳарли ҳайвонлар учун заҳарлилик тур белгиси ҳисобланади, буларга динофлагеллятлар, бўшлиқичлилар, ўргимчаклар ва айрим турлар киради Иккиламчи заҳарли ҳайвонлар ташқи муҳитдан тушган экзоген заҳарларни организмда захиралайди. Уларнинг заҳарлилиги, уларни бошқа ҳайвонлар томонидан истеъмол қилинганда юзага чиқади. (Масалан: ҳашоратларнинг заҳарли ўсимликлар билан озиқланган личинкалари, кўк – яшил сув ўтлари ва пестицидларнинг токсинларини танасига йиққан молюскалар ва балиқлар) Бирламчи – заҳарлилар: фаол ва нофаол заҳарлиларга бўлинади Бирламчи фаол заҳарли ҳайвонларда заҳарли суюқлик ишлаб чиқарувчи махсус органлари – безлари бўлади Бирламчи – фаол – заҳарлилар: қуролланган ва қуролланмаган фаол – заҳарлиларни ўз ичига олади35 1C 1828 50 1F 1A 42 1C 1C 180E 36 230C 08 35 12 35 08 12 35 19 14

Қуролланмаган фаол – заҳарли ҳайвонларда жароҳатловчи мосламаси бўлмайди. Заҳарнинг токсик таъсири ўлжа танаси билан бевосита контактда бўлади Нофаол заҳарли ҳайвонларда заҳарли метоболитлар организмнинг ўзида ишлаб чиқилади ва ҳар хил тўқима ва органларда йиғилади( жигар, қорин бўшлиғи, жинсий ва тери безлари). Нофаол заҳарлиларга айрим балиқлар, думли амфибиялар, молюскалар, айрим ҳашоратлар киради, уларда заҳарлилик бутун умри давомида ёки кўпайиш даврида бўлади Нофаол заҳарлининг заҳари маҳаллий таъсирга эга, тери қоплами ва шиллиқ қаватларга таъсир этади, уларнинг таъсир кучи қон сўрилгандан кейин юзага чиқади Нофаол заҳарлилар ва иккиламчи заҳарлиларнинг заҳари фақат ҳазм найига тушгандагина хавфли. Бу ҳайвонларнинг фарқи шундаки – нофаол заҳарлилар учун заҳарлилик тур белгиси ҳисобланади, иккиламчи заҳарлиларда эса заҳарлилик спорадик характерга эгаҚуролланмаган фаол заҳарли ҳайвонларда ўлжанинг танасига заҳарли суюқликни ҳазм йўлига тушмасдан парэнтерал йўл билан киритишга имкон яратувчи махсус жароҳатловчи тузилмаси бор. Бу заҳар юборишнинг энг самарали усули ҳисобланади. Бундай ҳайвонларга заҳарли бўшлиқичлилар, молюскалар, ўргимчаклар, чаёнлар, ҳашоратлар, балиқлар ва илонлар мисол бўла олади20 1C 0F 18 57 14 14 12 02 18 57 1914 061C 57 0F 0F 12 13 32 20 1C 1C 12 1C 1F 21

Заҳарли содда ҳайвонлар: бу тип вакиллариниг ичида заҳарли ҳайвонлар қалқонли хивчинлилар туркумида учрайди Уларнинг заҳрида нейротоксинлар устун туради, кам миқдорда гемолизинлар ҳам учрайдиЗаҳарли содда ҳайвонлар Тинч океанининг Шимолий Америка қирғоқларида, тропик Америкада учрайди Одамнинг заҳарланиши заҳарланган моллюскаларни (мидия) истеъмол қилганда кузатилади Заҳарланишнинг клиник кўриниши нерв системасининг жароҳатланиши типида бўлади. Одам заҳарланган моллюскани истеъмол қилганидан 20 – 30 минутдан кейин тил, лаблар, милк соҳасида парестизия ривожланади. Юрак қон томир ва нафас етишмовчилиги прогрессив ўсиб боради, ҳатто ўлим билан тугаши мумкин

Заҳарли бўшлиқ ичлилар- бу типнинг ҳамма синфи вакилларида заҳарлилар учрайдибўшлиқичлилардан актиниялар, илдиз оғиз медузалар, кубомедузалар ва б. қ. заҳарли бўшлиқичлиларнин г характерли томони, капсуласида заҳарли суюқлик тутувчи отилувчи ҳужайраларининг борлигидир бўшлиқичлилар заҳари таркибида цитотоксинлар ва нейротоксинлар бўлади одамлар чўмилганда, балиқчилар тўри билан ишлаганда, аквалангистларда заҳарли ҳайвон билан бевосита контактда бўлганда заҳарланадиодам заҳарланганда терида ачишиш, йўл- йўл майда пуфакчали қизариш, маҳаллий шиш, гиперемия, тошма тошиш кузатиладиилдиз оғиз медуза заҳари билан заҳарланганда юқоридаги белгилардан ташқари умумий токсикоз: кўкракда, қоринда оғриқ, бўғилиш, бўғимлар ва мускулларда оғриқ ва мускулларнинг бўшашиши кузатиладибўшлиқичлилар заҳари билан заҳарланганда кўрсатиладиган биринчи ёрдам: терининг жароҳатланган жойини совунлаб, оқар сувда ювиш. Ёғли асосдаги маҳаллий озиқ кремини суришпрофилактикаси гидро костюмлар кийилганда эҳтиёткор бўлиш

Илдизоғиз медуза Кубомедуза 5E 32

Заҳарли моллюскалар- бу тип вакиллари ичида фаол бирламчи- заҳарли ва иккиламчи – заҳарли ҳайвонлар учрайдиодам фаол бирламчи –заҳарли қорин оёқли ва бошоёқли молюскалар (осминог) билан денгиз тубларини ўрганишда ва алоҳида турларини истеъмол қилганда учрашадифаол бирламчи-заҳарли ҳайвонларнинг заҳар аппарати безлар ва тешувчи тишчали хартумдан иборат, ҳар бир тиши ичида заҳарли без суюқлигини чиқарувчи канали бор уларнинг заҳарида ҳам периферик ҳам марказий нерв системасини жароҳатловчи нейротоксинлар бўладизаҳарли ҳайвонлар чаққан жойда ўткир оғриқ, ачишиш, қичиш, қизариш, шиш, нафас олишда қийналиш кузатилади. Умумий интоксикация симптомлари- бош оғриши, кўнгил айниш, қайт қилиш, иситма чиқиш ривожланади заҳарланганда кўрсатиладиган биринчи ёрдам: жароҳатланган жойни совунлаб оқар сувда ювиш; Ёғ асосидаги маҳаллий озиқ кремларини суришдан иборатиккиламчи –заҳарли моллюскаларга акмеа, виргин устрицаси, арка, истеъмол қилинадиган мидия ва б.қ. киради устрицалар ва бошқа истеъмол қилинадиган моллюскалар бацилла ташувчи сифатида ич терламанинг оғир шакллари ва одамларнинг заҳарланишини чақириши мумкин профилактикаси: фаол заҳарли ҳайвонлар билан тўқнаш келганда эҳтиёткорлик, иккиламчи заҳарли моллюскаларни дезинтоксикациялашд ан иборат

Заҳарли осминоглар6E

Заҳарли бўғимоёқлилар-ер шарида кенг тарқалган энг кўп заҳарли ҳайвонлар турига эга бу тип вакилларида заҳарли ҳайвонлар ўргамчаксимонлар синфида (ўргимчаклар, чаёнлар), ҳашоратлар синфи(арилар, асаларилар, чумолилар) вакилларида учрайди ўргимчаклар туркуми; бу туркум вакилларини заҳарига қараб 2 гуруҳга нейротроп ва гемотроп заҳарли ҳайвонларга бўлинади нейротроп заҳарлиларга Африка ва Лотин Америкасида кенг тарқалган қушхўр ўргимчаклар киради бу ўргимчаклар агрессивлиги билан бошқалардан фарқланади. Кўпроқ қўл ва оёқларни чақади,чаққандан кейин оғриқ синдроми тез кучсизланиб, умумий интоксикация симптомлари ( чарчаш, бўшашиш, уйқучанлик) ривожланади,заҳар организмдан яхши чиқариб юбориладиуларнинг заҳарли аппарати заҳар безлари ва жароҳатловчи мосламаси- хелицералар ҳисобланади6E 18 0A09 08 1C 08 18 15 36 130C 1A 15 08 1C09 10 1C09 18 10 1C091F 30 30 12 0B 15 12 18 180E 1A09 0E 20 0D 36 19 21 20 18 16

Иккинчи гуруҳ – гемотроп заҳарлиларга қорақурт ва бий (тарантул) киради қорақурт ҳамма жойда кенг тарқалган, бизнинг мамлакатимизда чўл ва тоғолди ҳудудларда тарқалган заҳарли безлари бош – кўкрагида жойлашган, заҳар йўллари ҳелицераларида, заҳари геморрагин ва нейротоксин хусусиятга эгақорақурт чаққан жойда кучли оғриқ, шиш пайдо бўлади, кейин оғриқ бўғимлар, суяклар ва мускулларга тарқалади, 1-2 соатдан кейин бош миянинг ҳаётий муҳим марказларини жароҳатлайди

Психоматор қўзғалишлар, галлюцинация, ўлим қўрқуви, ҳар-хил мускулларнингфибриляцияси, нафас олишнинг қийинлашуви, кўнгил айниш ва қайт қилиш кузатилади, айрим ҳолларда тахикардия, экстрасистолия, артериал босимнинг кўтарилиши, тўсатдан нафас олишнинг тўхташи бўлиши мумкин. Летал ҳолатлар 2-4% гача бўлади Қорақурт чаққанда биринчи тиббий ёрдам: чаққан жойдан қонни сиқиб чиқариш ёки сўриб ташлаш,қорақуртга қарши зардоб юбориш, жароҳат жойини калий перманганатнинг 1% ли эритмаси билан ювиш, кўп суюқлик ичиш тавсия қилинади. Нафас олиш қийинлашганда ўпканинг сунъий вентиляциясиҚорақурт чаққанда кузатиладиган клиник белгилар ва биринчи тиббий ёрдам39 18

Қорақурт 39

Бий (тарантул) Европа, Осиё, Америка, Ўрта Осиёнинг саҳро, чўл, дарёлар водийларида тарқалганзаҳар безлари бош –кўкрагида, қисман хелицераларида жойлашган, жароҳат аппарати- хелицералар заҳарида цитотоксин ва гемолизинлар устун туради чаққан жойида ўткир оғриқ, парестезия, гиперемия, шиш, терини кўчирувчи геморрагик пуфакчалар пайдо бўлади, кейин тери ва тери ости клетчаткасининг некрози ривожланадибий чаққандаги биринчи тиббий ёрдам,қорақурт чаққанда кўрсатиладиган биринчи ёрдамга ўхшаш

Бий (тарантул) 50

Чаёнлар туркуми- чаёнларнинг 550дан ортиқ тури маълум, Қозо ғ истон, Жанубий Қрим ва Ўрта Осиёда сариқ чаён учрайдичаённинг заҳар безлари қорин қисмининг оҳирида жойлашган,ундан чаённинг ниши бошланадизаҳарида геморагинлар ва гемолизинлар ва кам миқдорда нейротоксинлар бўлади; чаённинг чақиши кўпроқ яшаш жойларида кузатилади, чаққан жойда нина санчганга ўхшаш оғриқ, гиперемия, ичи суюқлик билан тўлган бир нечта пуфакчалар пайдо бўлади, кейинчалик умумий интоксикация симптомлари ( кўнгил айниш, қайт қилиш, бош оғриғи, юрак урушининг тезлашиши) ва эритроцитлар гемолизи кузатилади чаён чаққанда биринчи ёрдам: жароҳатдан қонни сиқиб чиқариш ёки сўриб ташлаш, чаён заҳрига қарши зардоб юбориш, жароҳатни калий перманганатнинг 1% ли эритмаси билан ювиш, кўп суюқлик ичиш тавсия қилинади.Нафас олиш қийинлашганда ўпканинг сунъий вентиляцияси

Қора чаён39

Заҳарли ҳашоратлар –бу синф вакиллари ичида заҳарли пардақанотлилар туркуми вакиллари (арилар, асаларилар, чумолилар ва б.қ) кўп учрайди, аммо қаттиқ қанотлилар туркуми вакиллари( калорадо қўнғизи) ҳамда тангачақанотлиларда ҳам заҳарли ҳайвонлар мавжуд пардақанотлиларнинг заҳари ферментатив оқсиллар, ноэнзим полипептидлар, биоген аминлар ҳисобланади, уларнинг заҳарида нейротоксинлар устун туради асаларилар ва ариларнинг заҳари кучли аллергенлар ҳисобланади. Бу эса заҳарланишнинг клиник кўринишини кескин мураккаблаштирадизаҳарли хашаротл ар ҳамма жойда кенг тарқалга нҳашоратлар чаққан жойда куйдирувчи оғриқ, атрофи қизарган ҳалқали рангсиз бўртиқча, уни ўраб турган тўқималарда ҳар хил шиш пайдо бўлиши кузатилади ҳашорат юз ёки бўйинни чақса шиш яққол кўринади, лимфаденит билан давом этади, кўзни чақса кўз ёши оқиши, конъюктивит, блефарит кузатилади, тана ҳарорати кўтарилиб, нафас олиш қийинлашади6E 13 1C 0820 09 18 0B 1A 0B 08 1C 22 1C09 0E 22 090F 20 10 08 09130923 0919 0923 1F 1C09 12 0F 1C091F 16 0919 470E 12 08 10 1F 12 0B 18 08 22 1F 18 33 23 11 21 12 18 08 12 0B

Заҳарли ҳашоратлар6E

Ҳашоратлар чаққанда биринчи тиббий ёрдам: танадан ҳашоратнинг заҳарли нишини олиб ташлаш, чаққан жойни спирт билан ювиш, муз қўйиш, кўп гидрокарбонат натрийли суюқлик истеъмол қилиш, жароҳат жойини оқар сувда совунлаб ювиш, ёғлар асосидаги маҳаллий озиқ кремларини суришдан иборатпрофилактикаси:заҳарли ҳашоратлар чақишидан ҳимояланиш, махсус зардоблардан фойдаланиш

Заҳарли балиқ – балиқлар синфи вакиллари ичида заҳарли турлари кўп, заҳарли бези ва заҳарини киритувчи мосламаларига қараб, заҳарли балиқлар фаол заҳарли, нофаол заҳарли ва иккиламчи заҳарлиларга бўлинадифаол заҳарли балиқларга денгиз окуни, скатлар - гигант найзадум, қизил найзадум ва б. қ. киради уларда заҳар безлари, ўлжаси тўқимасини жароҳатловчи ва у орқали жароҳатга заҳар тушурувчи мосламаси борфаол заҳарли балиқлар Атлантика океани, Баренц ва Қора денгиз, Азов ва Узоқ Шарқ денгизларида тарқалганфаол заҳарли балиқлар заҳари билан заҳарланганда кучли оғриқ, терининг жароҳатланган жойи олдин оқариб кейин қизариш, кўкариш ва шиш пайдо бўлади. Бир неча соат давомида заҳарланиш белгилари кучайиб боради. Артериал босимнинг пасайиши, юрак ва нафас етишмовчилиги кузатилади

Заҳарли балиқлар6E

Нофаол заҳарли балиқлар, уларнинг заҳарли ички органлари, заҳарли жинсий маҳсулотлари, мускуллари ва териси бўлади. Бу ҳайвонларнинг кўпчилиги йилнинг маълум мавсумларида заҳарли бўлиши мумкин нофаол заҳарли балиқларга- тропик ва қутб акулалари, скумбриялар, оддий ўрта ер денгизи ва япон ставридаси, денгиз учар балиғи ва б.қ. кирадитарқалиш: Тропик ва субтропик иқлимли дунё океан ва денгизлари Нофаол заҳарли балиқлар заҳарига таъсир механизми оқсил бўлмаган нейротоксинларга яқин бирикмалар киради бу балиқлар билан заҳарланганда: кўнгил айниш, қайт қилиш, қоринда оғриқ, ҳаракат координациясининг бузилиши, скелет мускуллари спазми, тахикардия, артериал босимнинг пасайиши бронхоспазм кузатилади нофаол заҳарли балиқлар билан заҳарланганда биринчи тиббий ёрдам: ошқозонни кучсиз тузли эритма билан ювиш, фаоллашган кўмир бериш, кўп суюқлик истеъмол қилиш

Иккиламчи заҳарли балиқларга жуда кам турлар киради, бу балиқлар-бактериал токсинлар билан заҳарланганда ўзлари заҳарли балиқларга айланади. Масалан: белугалар ботулинус токсини билан заҳарланади профилактикаси: шахсий хавфсизлик қоидаларига риоя қилишга асосланган

Заҳарли сувда ҳам қуруқликда яшовчилар-бу синф вакиллари ичида нофаол заҳарли ҳайвонлар учрайдиамфибиянинг терисидаги шиллиқ безлари фақат нафас олишни таъминламасдан, балки душманларидан ҳимоя ҳам қилади, чунки уларнинг ажратган суюқлиги заҳарли бўлади заҳарининг таркибида кучли токсик бирикмалар (батрохотоксинлар), оғриқсизлантирувчи пептидлар (дермоффинлар), биоген аминлар, кардиотоник стероидлар, гемолитик оқсиллар бўлади заҳарли амфибияларга саламандраларнинг айрим турлари ( оловли саламандра, калифорния тритони ва кулранг қурбақа мисол бўлади амфибияларнинг заҳари йиртқичларни заҳарлаш учун хизмат қиладиодам заҳарланганда ҳаракат тизимида қўзғалиш, кейин эса тормозланиш, ҳушдан кетиш, терида эритема ва токсик дерматит ҳолати кузатиладизаҳарланганда кўрсатиладиган биринчи тиббий ёрдам : жароҳат жойини оқар сувда совунлаб ювиш, маҳаллий гидрокортизон кремини суриш, перорал заҳарланганда ошқозонни зондлаб ювиш, кўп суюқлик ичиш тавсия қилинади амфибия заҳаридан илмий мақсадларда ҳам фойдаланилади6E 1F 0B 33 130C 1A 0C21 1C09 1F 20 09 08 18 0E 08 18 11 1F 21 09 1C 1C 12 36 0E 22 36 09 1308 0E 1C 09 1309 09 36 12 1A 0F 09 1C 1E0C19 1C 16 0E 1F 0B 08 12 08 12 1C 12 18 47 1320 0F 14 13 1C 0E 2B 0C21 09 1C 0C23 0F 1F 29

Заҳарли амфибиялар6E

Заҳарли судралиб юрувчилар- рептилийлар синфи вакилларининг кўп турлари фаол заҳарли ҳайвонларга киради илонларнинг заҳар аппарати заҳар безидан, заҳар йўлидан ва заҳар ўтказувчи тишлардан иборат заҳарли илонларга кўлвор илон, чинқироқ илон, Ўрта Осиё кобраси, қора илон, қалқон тумшуқ илон, денгиз заҳарли илонлари ва б.қ. киради дунё бўйича энг заҳарли илон парадеманзе ( parademanze ) илони бўлиб, унинг заҳари, кобра заҳаридан уч марта кучлиилонларнинг заҳари биологик фаол моддаларнинг мураккаб комплекси бўлиб, ҳар хил оила вакилларида бир- биридан фарқланадиИлонлар заҳари билан заҳарланишнинг ривожланишида ҳарорат – омил сифатида катта аҳамиятга эга; ҳарорат кўтарилиши билан заҳарланиш оғир кечадиКўлвор илон ва чинқироқ илонлар заҳарида кўп миқдорда геморагинлар, гемолизинлар ва цитотоксинлар бўлади, шу ҳисобига бу илонлар чаққанда геморрагик шиш, қон ивишининг бузилиши кузатилади, айрим чинқироқ илонлар заҳарида нейротоксинлар ҳам бўлади ва бу заҳарланиш клиникасини мураккаблаштиради6E 2B 19 1A09 08 1C 12 0C 09 18 1E15 15 08 1C091F 12 21 2E130C 0C23 0C23 0C 12 11 24 0C23 22 36 38 20 12 1C09 0F 0C 18 0F 0F 18 1A 18 5E 1C09 19 1F 13 09 12 1C091F 12 32 0C 0F 1428 270C 1F 1428 0C 12 0C 10 18 0F

1-заҳар бези; 2-қовоқсиз кўзи; 3-бурун тешиги; 4-тиш халтаси; 5- катта ўткир тиши; 6- узиб олувчи тиши; 7-тили; 8-териси; 9-эркак жинсий органлари; 10-буйрак; 11-ичаги; 12-ёғ қатлами; 13-ошқозони; 14-ўт пуфаги. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 1 3 14 Илоннинг тузилиши5E

Майда тангачали парадеманзе илони Австралия тайпани Кўлвор илон Қирол кобраЗаҳарли илонлар2D 0C 30 32 39 6E

Кўзойнак илон Қалқонтумшуқ илон32 39

Капча илон32

Заҳарли судралиб юрувчилар- рептилийлар синфи вакилларининг кўп турлари фаол заҳарли ҳайвонларга киради Илонларнинг заҳари уларнинг ёши 6 – 9 ойдан 1 ёшга етганда ўта заҳарли ҳисобланади, тугаллангандан кейин заҳарлилик 10 баробарга ошади. Заҳарлилик даражаси илонларнинг жинсига, киритилган заҳар миқдорига, чақиш жойининг чуқурлигига ҳам боғлиқ Кўпроқ аёл ва болаларда заҳарланиш оғир кечиб, ўлим билан тугаши ҳам мумкин Илон чаққанда заҳарланишнинг умумий ва махаллий белгилари илонларнинг қайси турга киришига қараб ҳар хил бўладиЗаҳарли илонлар(Кўлвор илон, чинқироқ илон, Ўрта Осиё кобраси ва бошқалар) чаққанда; чаққан жойда кучли узоқ давом этувчи оғриқ, шиш, цианоз, тери остига қон қуйилиши, кўнгил айниш ва қайд қилиш кузатилади. Баъзида анафилактик шок кўринишидаги коллапс ва гемолиз ривожланади Илон чаққанда кўрсатиладиган тиббий ёрдам; жароҳат жойидан заҳарни сиқиб чиқариш ёки сўриб ташлаш, махсус зардоб (антикобра, антигюрза) курак ости соҳасида тери остига юбориш, жароҳатни 1 % ли калий перманганат эритмаси билан ювишга асосланганПрофилактикаси: илонлар билан тўқнаш келганда ва ишлаганда эхтиёткорлик чораларига риоя қилиш

Заҳарлиликнинг пайдо бўлиши ҳайвонлар ўртасида заҳарлилик ривожланишининг эволюцион механизмлари тўлиқ ўрганилиб ишлаб чиқилмаган эволюциянинг бошланғич босқичларида ёки ташқи муҳитга ажратилган метоболитлар хизмат қилган(содда ҳайвонлар) кейинчалик эволюция заҳар ишлаб чиқарувчи махсус тузилма ва органлар ривожланиши йўналишида борган дастлаб бу эктодерманинг ҳимоя функцияси кучайиши ҳисобига пайдо бўлган (игнатаналилар, бўшлиқичлилар)кейинчалик заҳарли органларнинг пайдо бўлиши экзокрин ва эндокрин безлар асосида юзага келди, шунинг учун парда қанотлиларнинг заҳарли аппарати жинсий система билан, бош оёқли молюскалар ва илонларда ҳазм системаси билан чамбарчас боғлиқшу билан бирга кўпчилик турларда (балиқлар, амфибиялар, ҳашоратларда заҳарли метоболитларни ҳар хил тўқима ва органларда захиралаш каби содда (примитив) заҳарлилик белгилари сақланиб қолган

Заҳарли ҳайвонларнин г тиббий ва хўжалик аҳамияти: зоотоксинлар фармацевтика саноати учун қимматбаҳо ҳом – ашё ҳисобланади, улар кўплаб доривор преператлар тайёрлашда қўлланилади айрим токсинлар – кимёвий реактивлар манбаси ҳисобланади улар мураккаб биокимёвий изланишларда ҳамда заҳарланишга қарши даво зардоблари ишлаб чиқаришда қўлланиладизоотоксинлар тиббий – биологик илмий изланишларда қўлланилиб, илгари маълум бўлмаган фойдали хусусиятлари аниқланади. Масалан: игна таналиларнинг заҳари нуклеин кислоталар синтезини бўғиб қўяди. АТФаза ферментлари фаоллигини бошқаради, ҳужайра мембранаси орқали кальций ионларини транспорт қиладизаҳарли ҳайвонлардан рационал фойдаланиш учун илонлар, чаёнлар, ўргимчаклар ва ҳашоратлар серпантариялар, скорпионтариялар ва инсектарияларда сақланиб, уларнинг ривожланиш циклига зарар етказмаган ҳолда, улардан тўхтовсиз заҳар олиш учун фойдаланилади

O'xshashlar

Далилларга асосланган тиббиёт

Паразитлик, трансмиссив ва табиий манбали касалликларнинг биологик асослари. Тиббиёт протозоологияси ва гельминтологияси

Антигенлар ва антителолар. Антителолар ҳосил бўлиши. Тиббиёт амалиётида қўлланиладиган серологик реакциялар

Этиопатогенез

ҚКГИ, куйдирги, вабо касалликлари ва уларнинг профилактикаси