Этиопатогенез - Tibbiyot - Slaydlar

Этиопатогенез

Yuklangan vaqt:

28.02.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

74.6328125 KB

Ko'chirib olish

Этиопатогенез Режа : • 1 .Этиология нима? Механикавий омилларнинг касаллантирувчи таъсирлари. • 2 .Травматик шок. Касалликни келтириб чиқарувчи физикавий омиллар. • 3 .Патогенез нима? • 4.Ҳайвон конституциясининг патогенездаги ўрни соғайиш – саногенез.

Этиология – организмда касалликларнинг келиб чикишини, умумий конуниятларини, сабабларини, шарт–шароитлар йигиндисини ўргатади. Этиология юнонча aitia-сабаб, logos- таълимот деган тушунчани билдиради. Бу ҳақда буюк олим И.П.Павлов шундай деб ёзган: «Сабабни билиш, албатта медицинада муҳим ишдир». Врач касаллик сабабини билмагунча патологик жараённинг йўналишига ва кечишига онгли ва самарали равишда таъсир эта олмайди. Қадимги хинд ва хитой табиблари бу ҳақида тўғри фикр баён қилишган: «Сабаб оқибат билан узвий боғланган» Улар сабабни иккига бўладилар: қўзғатувчи ва яратувчи сабаблар. Гален касалликни кечишида организмнинг ички ҳолати асосий роль ўйнашини қайд этади. Бу қадимги медицинада этиологияда кўтарилган чўққи эди. Касаллик сабаблари ҳақидаги таълимотни юртдошимиз Абу Али ибн Сино бир поғона юқорига кўтариб, хар қандай нарсани билиш унинг сабабини билгандагина тўла маълум бўлади деган фикр билдирган. ХIХ асрда Францияда Луи Пастер микроорганизмларни касаллик келтириб чикаришини аниклаган. Кейинчалик, Р.Кох туберкулёз, Л.Пастер холера, кутириш ва бошка касалликлар сабабларини топа бошлайди. Монокаузализм оқимидагилар ҳар бир касалликнинг битта, ягона сабаби бор, у организмга таъсир қилса, албатта, касаллик содир бўлади, таъсир қилмаса, касаллик юзага келмайди, деб – тушунтирадилар.

Кейинги кондиционализм окимидагилар-касалликни микроорганизмлар эмас, шароитлар йигиндисини узгариши деб тушунтирганлар. Конституционализм тарафдорлари касалланиш организмнинг генотип тузилишидан, конституциядаги етишмовчилик натижасида келиб чикади деб тушунтирганлар. Нервизм таълимотига кура организм ташки мухит билан чамбарчас боглик, бу нерв системаси туфайлидир дейди. Касаллик чақирувчи сабаблар 2-та катта гурухга булиб урганилади: ташки ёки экзоген ва ички ёки эндоген сабабларга. Организмнинг ўзида мавжуд бўлган ёки пайдо бўлаетган туғма ва орттирилган патоген омилларга касалликнинг ички сабабларидир. Касалликни ички сабабларига организмга турли йуллар билан кирган захарли моддалар, чанглар тукима ва органларга сингиб организмда турли етишмовчиликлар ва кон айланишининг бузилишига сабаб булиб касалликлар чакиради. Организмга уни ўраб турган муҳитдан берилаётган турли зарарли таъсиротларга касалликнинг ташқи сабабларидир. Ташқи касаллик чакирувчи сабаблар тўрт гуруҳ бўлинади: механик, физик, кимёвий ва биологик омилларга. Организмда ташки мухитдан таъсир этаётган таъсиротчи, организмда у ёки бу жароҳатланишни хосил килиши травма дейилади . Механик омилларда жароҳатни характери, кўлами ва оқибати берилаётган кучнинг катталигига, таъсир қилиш давомийлигига, куч узатувчи жисмнинг шакли ва консистенциясига, куч таъсир қилган тўқима ёки органнинг тури ва унинг функционал ҳолатига боғлиқ.

Травматик жароҳатланишнинг куйидаги турлари фаркланади: 1.Тери коплама системасининг бутунлиги бузилмаган-ёпик жарохатланиш (тукимани кисилиши (усма, юган), чўзилиши,узилиши). 2.Тери коплама системасини жарохатловчи (тери копламасини бузилиши, йиртилиши, ўйилган яралар). Механик жароҳат жойида авж олган яллиғланиш жараёни кучли кечса, у ерда узоқ вақтгача тузалмайдиган яра ҳосил бўлиши мумкин. Жароҳатланган жойда маҳаллий қон айланиш, томирлар деворининг ўтказувчанлиги, моддалар алмашинуви бузилиши натижасида тўқима оралиғида у ерда патологик жараён ривожланади. Бу эса травматик шиш, қон айланиш ўзгаришига олиб келади, у атрофияга учрай бошлайди, шу куч узоқ вақт қитиқловчи таъсир кўрсатса, дағал бириктирувчи тўқима ўсиб кетиб ҳайвонларда ўсма ҳосил бўлишига сабаб бўлиши мумкин. Травматик шок, организм қаттиқ шикастланганда барча ҳаётий жараёнларнинг кескин ва хавфли даражада сусайиши, яъни ўта холсизланишдир. Марказий нерв тизимининг патологик ўта қўзғалиши ва тормозланиши органлар фаолиятининг кескин бузилишига сабаб бўлади. Нерв тизими барча тизимлар ичида энг реактив бўлиб, шокнинг вужудга келишида белгиловчи роль ўйнайди. Кучли механикавий жароҳатланишнинг оғир оқибатларидан бири контузиядир.

Контузия деб , тананинг яхлит сатҳи шикастланганда ёки унинг кенг юзаси жароҳатланганда ички органларда оғир жароҳатлар, бузилишлар содир бўлишига айтилади. Айниқса, мияда жароҳатлар пайдо бўлса, контузия жуда оғир кечади. Контузия ва мия чайқалишининг оқибати бир неча ой, ҳатто бир неча йилдан сўнг ҳам юзага чиқиши ёки қайталаниши мумкин. Касалликни келтириб чиқарувчи физикавий омилларга шунингдек ҳарорат, атмосфера босими, турли нурлар, тўлқинлар ва электр токи киради. Юқори ҳароратнинг организмга и ссиқлик жуда юқори бўлганда, унинг қисқа вақтли таъсиридан куйиш унчалик юқори бўлмаган ҳароратнинг организмга узоқ вақт ялпи таъсиридан эса, иссиқ уриши содир бўлади. Юқори ҳарорат таъсирида организм куйган қисмининг ўзгариш характерига қараб куйишнинг тўрт даражаси фарқланади: - биринчи даражали куйишда тўқима қучсиз яллиғланади, қизаради, яъни қон томирлари кенгаяди, оғриқ пайдо бўлади; - иккинчи даражали куйишда , тўқимада ўткир экссудатив яллиғланиш вужудга келади. Тўқима сатҳида тиниқ суюқликка тўла пуфакчалар пайдо бўлади; - учинчи даражали қуйишда организмда оғир морфо-физиологик бузилишлар содир бўлиб, тўқимада некробиотик жараёнлар вужудга келиб, органлар бутунлиги бузилади; • - тўртинчи даражали куйишда тўқиманинг батамом кўмирланиши билан характерланади.

Паст ҳарорат организмга маҳаллий ва умумий равишда таъсир қилади. Маҳаллий таъсир биринчидан, қон айланишининг жойларда қийинлашуви-қон томирининг торайиши тарзида намоён бўлади. Бунда орган ва тўқималарга қоннинг оқиб келиши ҳам, кетиши ҳам қийинлашади. Совуқ уриш натижасида рўй берадиган патологик ўзгаришлар 3 хил бўлади: 1. Енгил совуқ уриш – тўқималарда кўзга кўринарли морфологик ўзгаришлар қайд қилинмайди органлар фаолияти сусаяди. 2. Ўртача совуқ уриш – тўқималарда енгил, кучсиз, морфологик ўзгаришлар содир бўлади. 3. Кучли совуқ уриш – тўқималарда чуқур некробиотик жараёнлар содир бўлади. Шамоллаш янги туғилган, ёш ёки қизиб турган ҳайвонларнинг тўсатдан қаттиқ совқотиши шамоллашга сабаб бўлади. Шамоллаш паст ҳароратнинг муайян органга бевосита таъсири бўлмай балки рефлектор таъсирининг оқибатидир. Нур энергияси деб , бўшлиқда секундаги 300000 км га яқин тезлик билан тарқаладиган электромагнит тўлқинларга айтилади. Нур таъсирида рўй берадиган қизариш, одатда, қисқа вақт ичида йўқолиб кетади, бунга бирламчи эритема, нур таъсир қилгандан бир неча соат кейин пайдо бўладиган кизаришларга иккиламли эритема деб аталади. Қуёш нури ҳайвоннинг бошига узоқ вақт таъсир қилса, офтоб уриш касаллиги рўй беради.

Ионлаштирувчи нурлар таъсирида нур касаллиги келиб чиқади. Нур касаллиги 4 даврга бўлинади: • 1. Дастлабки реакцияларнинг намоён бўлиши даври. • 2. Яширин давр. • 3. Касалликнинг тўла белги бериш даври. • 4. Тузалиш даври. Сурункали нур касаллиги секин ва мавҳум бошланади ва унда ҳам 4 даврни фарқлаш мумкин. 1. Дастлабни реакциялар даврида периферик қонда лейкоцит ва тромбоцитларнинг миқдори 2 баробар камайиб кетади; 2. Холсизланиш даврида ҳайвоннинг умумий ҳолати янада оғирлашиб, қондаги ўзгаришлар чуқурлашади; 3. Компенсация даврида қон таркиби вақтинча тикланади; • 4. Терминал олди даври. Товуш тўлқинларнинг организмга шовқинлар сифатида кучли таъсир қилиши зарарлидир. Электр токи таъсирида рўй берган жароҳатга электротравма дейилади. 500 вольтгача кучланишга эга бўлган ўзгарувчан ток, шундай кучланишга эга бўлган ўзгармас токдан зарарлироқ таъсир қилади.

Ичакларда бактериал жараёнларнинг ўзгаришига, сўрилишни бузилишидан ҳосил бўлаётган заҳарли маҳсулотларнинг кўплаб организмга ўтишига резорбцион заҳарланиш дейилади. Кўпчилик касалликларда организмда моддалар алмашинуви кескин бузилиб, заҳарли маҳсулотлар тўпланиб қолиши метаболитик заҳарланиш дейилади. Паразит ҳайвонлар – бир хужайрали сода ҳайвонлар чувалчанглар, ҳашарот келтириб чиқарадиган касалликларга и нвазион касалликлар дейилади. Ҳайвонларда тубан замбуруғ туфайли пайдо бўладиган касалликлар ҳам учраб тўради. Буларга қўтир касаллиги, темиратки, актиномикоз, ботриомикоз ва бошқалар киради. Патогенез деб, касалликнинг келиб чикиши, ривожланиш механизми, таркалиш йулларини, оким ва окибатларини ўргатадиган таълимотга айтилади. Патогенезни ўрганиш этиологияга қараганда мураккаброқдир. Этиологик омил таъсирида организмда содир бўладиган ва касалликнинг бошланишида иштироқ этадиган ўзгаришларнинг дастлабки комплексини этиопатогенез ўрганади . Ўткир инфекцион касалликлар, кучли заҳарланишлар тез ўлим билан тўгайдиган оғир жароҳатлар бунга мисол бўла олади. Барча касалликлар патогенезига тааллуқли умумий қонуниятлардан бири ҳар қандай касалликда бир – бирини вужудга келтирувчи патогенетик омил занжири, медиклар тили билан айтганда «бузуқ доира» ҳосил бўлади.

Этиопатогенезнинг ҳарактери патоген таъсирот қайси органга берилаётганлигига ҳам боғлиқ. Бу – таъсирот берилган органнинг организмдаги аҳамияти, унинг шу таъсиротга қанчалик чидамлигига ҳамда шу органда рецепторларнинг кўп ёки камлигига боғлиқ. Органда рўй берадиган патогенетик ўзгаришларнинг ҳарактерига тўқималарнинг ўзида ишланиб чиқадиган биологик фаол моддалар – тўқима гормонлари кинин (брадикаин, коллидин, гистамин, серотонин ва ҳ. к ) ҳам маълум даражада таъсир қилади. Ҳар бир касалликда организмнинг маълум бир жойида авж оладиган маҳаллий ва унинг бошдан – оёғига тарқаладиган умумий жараёнлар мавжуд. Нерв тизими, қон ва лимфа айланиш тизимлари орқали маҳаллий жараён бутун организмга таъсир кўрсатади ва организм ҳам шу тизимлар орқали махаллий жараённинг ўтишига таъсир қилади. Қон қуюлиши ходисаси тери остида юз берса, патологик жараён кўпроқ маҳаллий аҳамият касб этади. Бордию бош мия қисмларига қон қуйиладиган бўлса, жараён бутун организм учун умумий бўлиб қолади. Ганс Сельенинг фикрича, атрофдаги тушадиган патоген таъсиротлар организмда «зўриқиш ҳолати» (стресс) келтириб чиқаради. Касаллик кенг маънодаги биологик ходиса бўлиб, организмда рўй берадиган ҳам специфик, ҳам носпецифик ўзгаришларни қамраб олади.

• Адаптацион синдром ҳамиша деярли қуйидаги ўзгариш рўй беради: • 1. Буйрак усти безлари пўстлоқ қисмнинг гипертрофияси. • 2. Лимфоид туқима инволюцияси. • 3. Ошқозон ва ўн икки бармоқ ичак щиллиқ пардаларга қон қуйилиши. • Адаптацион синдром уч босқич билан авж олиб боради: • 1. Дастлабки босқич ёки ҳавотирлик реакцияси. 2.Резистентлик босқичи организм стресс ҳолатини келтириб чиқарган таъсиротнинг ўзигагина эмас, балқи бошқа ҳар қандай патоген омиллар таъсирига ҳам чидамли бўлиб қолади. 3.Умумий холсизланиш босқичида организмнинг қарор топган мослашувчанлиги йўқолиб, иммунологик реакциялар регенерация бошқа реакциялар сусайиб қолади. Бундай касалликларни Ганс Селье адаптацион касалликлар деб атади. Адаптацион касалликларда патологик жараённинг характери қуйидагиларга боғлиқ : а)Гипофиз ҳамда буйрак усти безлари гормонлари миқдорининг организмдаги ўзаро нисбатига. • б) Организмда гормонлар алмашинувининг интенсивлигига. • в) Организмда бошқа тизимларнинг функционал ҳолатига г) Озиқланиш, ирсият ва бошқаларга алоқадар турли қўшимча омилларга. Касаллик туғдирувчи таъсиротлар қуйидаги асосий йўллар билан тарқалади: а)Органга тарқалиши ёки бир органдан иккинчисига диффузия йўли билан тарқалиш. • б) Қон ёки лимфа йўллари орқали тарқалиши. • в) Нерв толалари бўйлаб.

Қонга ўтган патогенетик омил, аввало, шу агентга мойил, органларда патологик манбалар ҳосил қилади. Оғир ҳолларда эса, у бутун организмга кенг тарқалиб кетади, бунга жараённинг генераллашуви дейилади . Организмда айрим ген ёки генлар гуруҳи билан пайдо бўладиган касалликлар ген касалликлари деб аталади. Рецессив генлар аномалияси натижасида юзага келадиган ирсий касалликларга «булдогеимон», «жунсиз» бузоқлар, «сурунувчи» қўзичоқлар ва «юлдуз сановчи» жўжаларнинг дунёга келишини мисол қилиш мумкин. Шундай қилиб, ирсий аномалиялар аллел геннинг доминант қисмида бўлса, касал ота – онадан, рецессив қисмида бўлса сиртдан соғлом кўринадиган ота – онадан насл ўтиши мумкин. Оқсиллар алмашинувининг наслдан–наслга ўтадиган аномалияларга ирсий буқоқ, хужайрали анемия, алькоптонурия, бирламчи гипероксалурия ва бошқалар мисол бўла олади. Қандли диабетнинг айрим формалари ирсий касалликларга мисол бўлиши мумкин. Наслдан–наслга ўтадиган гиперлипемия хужайраларда липидларнинг кўплаб тўпланиб қолиши билан характерланади. Подагра касаллигига мойиллик ҳам ирсий хусусиятларга боғлиқ эканлиги аниқланган. Ирсий касалликлар билан туғма касалликлар, деган тушунчаларни адаштирмаслик лозим. Ҳар қандай туғма касаллик ирсиятга боғлиқ бўлавермайди.

Организмнинг умумий реактивиги ҳам, нерв, эндокрин, иммунокомпонент тизимларининг мустақил реактивлиги ҳам, органларнинг морфо – физиологик кўрсатқичлар ҳам ҳайвоннинг конституциясига, яъни умумий тузилиши хусусиятларига боғлиқ. Ҳайвонларнинг инфекция тушиши, заҳарланиш ҳодисаларига, очлик, совқотишга, дорилар ва бошқаларнинг таъсирига турлича чидамли эканлиги, уларда яраларнинг ҳар хил тезликда битиши, иммунитетнинг турли даражада ҳосил бўлиши аниқланган. Қ/х ҳайвонларида конституциясини аниқлаш учун уларнинг чидамлилиги, бақуватлиги, маҳсулдорлиги, муҳит таъсиротларига нечоғлик мослашувчанлигини ҳисобга олиш лозим. Қонституция курсаткичларни аниқлашда нерв тизимнинг типи алоҳида аҳамият касб этиши қадимдан маълум. И. П. Павлов конституция типларни характерлаганда айнан шунга асосланган эди. • П. Н. Кулешов ҳайвонларни тўртта конституция типига бўлади: • 1. Қупол; 2. Нозик; 3. Пишиқ; 4. Бўш тип. 1. Қупол конституцияли ҳайвонларнинг териси қалин, жуссаси гўштдор ва суякдор бўлади. 2. Нозиқ конституцияли ҳайвон териси юпқа, суяги енгил, оёқлари ингичка, боши қичик бўлиши билан ажралиб туради. 3. Пишиқ конституцияли ҳайвонларнинг терисиш пишиқ, эластик, қалин, суяклари мустаҳкам, мускуллари яхши тараққий қилган, жуссаси бежирим, ўзи кучли, бириктирувчи тўқимаси суст ривожланган бўлади. 4. Бўш конституцияли ҳайвон териси қалин, териости клетчаткаси кўп ва юмшоқ бўлиши, суяк ва мускулларнинг тараққий қилганлигига қарамасдан пишиқмаслиги билан ажралиб туради, ички органларини ёғ босган бўлади.

Табиий физиологик шароитда юрак қувватининг 17–20, ўпка, ичак ва буйрак имкониятларининг 20–25, капиллярнинг 10–15, гемоглобиннинг 50–60, қоннинг 50 фоизига яқини фойдаланилади. Нерв тизимининг резерв имкониятлари айниқса катта. Касаллик бошлангандан тортиб то охиригача организм ўзининг морфо – физиологик имкониятларини мумкин қадар тўла сафарбар қилишга ҳаракат қилади. Организм функцияларини аслига келишида регенерация жараёнлари ҳам катта аҳамиятга эга. Ёш структура, ёш хужайра кўпроқ мосланувчан бўлади. Хуллас, организм ўзидаги хилма – хил резерв имкониятлардан фойдаланиб, жуда мушкул, оғир аҳволдан ҳам қутулишга, яшаб қолишга муваффақ бўлади. Соғайиш жараёнини таъминлаб берадиган шу компенсатор– мослаштирувчи механизмларни уйғунлаштиришда нерв тизимининг ролини алоҳида таъкидлаш лозим. Ҳимоя ва тикланиш жараёнларида ретикулоэндотелиал система (РЭС) муҳим роль ўйнайди. Соғайиш жараёни аввал касалликнинг «тескари ривожи» «инволюцияси» деб ҳисоблашар эди. Тўла соғайишда касалликдан ҳеч бир ному–нишон қолмай, организмнинг аҳволи ҳар жиҳатдан тамомила аслига келади.

Адабиётларлар. • 1. Р. Хаитов, М. Абдуллаев. «Қишлоқ хўжалик ҳайвонларининг патологик физиологияси», «Ўқитувчи», Тошкент, 1980 • 2. Лютинский С.И. «Патологическая физиология сельскохозяйственных животных», Москва, «Колос», 2001 • 3. Журавель А.А., Савойский А.Г. и др. «Патологическая физиология сельскохозяйственных животных», «Агропромиздат», 1985 • 4. Лютинский С.И., Степин В.С. «Практикум патологической физиологии сельскохозяйственных животных», «Агропромиздат», 1989 • 5. Мазуркевич А.И. «Патологическая физиология сельскохозяйственных животных (практикум)», Киев, Вища школа, 1991 • 6. Адо А. и др. «Патологическая физиология», Москва, Медицина, 1990 • 7. Хусинов О.А. «Патологик физиология фанидан амалиёт дарслари учун қўлланма», Тошкент, Абу Али ибн Сино номидаги тиббиёт машриети, 2004 • 8. Хаитов Р.Х. ва бошқалар «Ветеринария асослари»(1 – П), Тошкент, «Ўқитувчи», 1972 • 9. Орлов М.Ф. «Словарь ветеринарных клинических терминов», Москва, Россельхозиздат, 1985 • 10. Олимҳужаев П.Р. Шарофиддинҳужаев Н.Ш. «Биологиядан қискача русча-ўзбекча луғат», Тошкент, Ибн Сино машриёти, 1980

O'xshashlar

Анемиялар (таснифи, этиопатогенез, клиника, диагностика, даволаш ва профилактика принциплари)

Психоген касалликлар. Неврозлар. Реактив психозлар

Бириктирувчи тукиманинг системали касалликлари. Ювенил ревматоид

Диффуз токсик буқоқ (ДТБ). Гипотиреоз (сабаби, патогенези, клиникаси, даволаш)

Tibbiyot sohasiga hissa qo'shgan o’zbek olimlari