Qattiq jismlar va biologik to’qimalarning mexanik xossalari - Tibbiyot - Slaydlar

Qattiq jismlar va biologik to’qimalarning mexanik xossalari

Yuklangan vaqt:

26.11.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2100.36328125 KB

Ko'chirib olish

Qattiq jismlar va biologik to’qimalarning mexanik xossalari MAVZUSIDAGI taqdimot

R e j a : 1. Kristal va amorf jismlar.polimerlar 2. Suyuq kristallar 3. Qattiq jismlar mexanik xossalari 4. Biologik to’qimalarning mexanik xossalari

Biomexanika Biomexanika – biofizikaviy bo’lim bo’lib, tirik to’qima va organlarning mexanikaviy xossalarini o’rganadi. Odam organizmining to’qimalari ma’lum mexanik xossalarga ega: mustahkamlik, elastiklik, mo’rtlik va h.k. To’qimalarning mexanik xossalari ularning tarkibiga va tuzilishiga bog’liq. Fiziologik faoliyati jarayonida a’zolar va ularning ayrim qismlari birmuncha mexanik yukni ko’tarib turadi. Bu yuklar ta’sirida to’qimalar deformasiyalanadi.

Qattiq jismlar – bular metallar va dielektriklar bo`lib , ularsiz elektrotexnikani tasavvur qilib bo`lmaydi.Bular hozirgi zamon elektronikasi asosidagi yarim o`tkazgichlar, magnitlar, o`ta o`tkazgichlar va kundalik hayotimizda ishlatadigan materiallardir. Xullas ilmiy texnika taraqqiyoti ko`p jihatdan qattiq jismlardan foydalanishga asoslangan.

Qattiq jismlarning strukturasi xilma xildir. Shunga qaramay,ularni ikkita sinfga 1)kristallar 2)amorf jismlarga ajratish mumkin. Jismlarning shu ikki xili fizik xossalari jihatdan bir biridan farq qiladi.

Kristall jismlar • Kristall holatning farqli alomati anizatropiyadir, ya’ni fizik (mexanik, issiqlik,elektrik, optik) xossalarning yo‘nalishga bog‘liq bo‘lishidir. • Kristall atomlari va molekulalarining tartibli joylashishlari kristall (fazoviy)panjarani tashkil etib, gemometrik muntazam strukturalarning tugunlarida joylashishlari bilan tushuntiriladi.

Kristalning muhim tashqi alomati uning muntazam shaklga ega bo`lishidir.Kristall jismlarga misol qilib metallar, osh tuzi , kvars, achiq tosh va boshqa kristallarni ko`rsatish mumkin. Agar jism bir kristalldan iborat bo`lsa, u monokristall jism deyiladi. Jism joylashgan va bir-biriga yopishib o`sgan mayda kristallardan iborat bo`lsa, u polikristall jism deyiladi. Mayda kristallarning tartibsiz joylashganligi sababli polikristall jismning fizik xossalari hamma yo`nalishda bir xil bo`ladi. Polikristall jismlar jumlasiga metallar kiradi.

Kristall atomlari va molekulalarining tartibli joylashishlari kristall (fazoviy) panjarani tashkil etib, geometrik muntazam strukturalarning tugunlarida joylashishlari bilan tushuntiriladi. Panjara tugunlarida turgan zarrachalaning tabiati va o‘zaro ta’sir kuchlarining xarakteriga qarab kristall panjarani bir-biridan farq qiluvchi to‘rt xil turga ajratish mumkin: ionli, atomli, metall va molekular panjaralar.

Amorf jismlar • Amorf jismlarning asosiy makroskopik xususiyati ular xossalarining tabiiy izotropiyasida va jismlarning ichki tuzilishiga ko'ra muayyan aniq erish nuqtasining yo'qligidadir. • Amorf holda bo'lgan jismlar ichki tuzilishlaridagi eng muhim bo'lgan xususiyat kristall holat uchun xos bo'lgan uzoq tartibning yo'qligi, ya’ni butun jism bo'yicha atom va atomlar guruhining barcha yo'nalishlardagi joylashishlarida jiddiy takrorlanishning yo'qligidir.

Amorf holda bo'lgan jismlar ichki tuzilishlaridagi eng muhim xususiyat kristall holat uchun xos bo'lgan uzoq tartibning yo'qligi, ya’ni butun jism bo'yicha atom va atomlar guruhining barcha yo'nalishlardagi joylashishlarida jiddiy takrorlanishning yo'qligidir. Shu bilan birga amorf holdagi moddalarda yaqin tartib, ya’ni yondosh zarrachalar joylashishida muayyan tartib mavjuddir. Masofa ortishi bilan bu tartib kamayib boradi. Amorf jismlar ichki tuzilishlarida zarrachalar kam Tartibli bo'lgani sababli bir xil sharoitlarda kristallarga qaraganda katta solishtirma hajmga, entropiyaga va ichki energiyaga ega bo'ladi. Amorf jismlarga misol qilib qora mum va shishani ko’rsatish mumkin.

Polimerlar • Molekulalari ko‘p miqdordagi atomlardan yoki atom guruhlaridan tuzilgan vakimyoviy bog'lanishlar bilan birlashtirilgan uzun zanjir ko‘rinishidagi moddalar polimerlar deyiladi. • Polimerlar-mexanik xossalari jihatidan qattiq jism va suyuqliklar xossalarining birlashmasidan tashkil topgan materiallardir: ular yetarlicha mustahkam va shu bilan birga yetarlicha katta qaytuvchan deformatsiyalanish qobiliyatiga ega.

Deformasiya Qattiq jism molekula yoki atomlari orasida tortish kuchlaridan tashqari itarishish kuchlari ta`sir qilishi mumkin. Zarralar bir biriga yaqinlashganda ularning bir biridan itarilish kuchi ortadi.Jism cho`zilganda zarralar orasida tortishish kuchlari ustunlik qiladi. Qattiq jismga ko`rsatilgan ta`sir kristall panjaraning muvozanat holatini buzadi. Bu ta`sir kristall ichida zarralarni siljishiga olib keladi, bu esa jismning shakli yoki hajmini o`zgarishiga ya’ni deformatsiyaga olib keladi. Deformasiya deb, tashqi kuch ta’sirida jismning shakli va hajmining o’zgarishiga aytiladi. Jism moddasining xususiyatlariga qarab deformasiya 2 xil bo’ladi: Elastik Plastik

Deformatsiya tashqi ta’sirlar (mexanik, elektr, magnit yoki jsm haroratining o'zgarishi) tufayli yuz beradi.

• Jismga ta`sir etayotgan kuch olingandan keyin deformasiya yo`qolib, jism oldingi holatiga qaytsa bunday deformasiya elastik deformasiya , jismning o`zi esa elastik jism deyiladi. Jismga ta`sir etayotgan kuchning ta`siri olingandan so`ng jism oldingi holatini tiklamasa plastik deformatsiya deyiladi , bunday jism plastik jism bo`ladi.

Deformasiya xillari Deformasiyada jismning zarralari bir-biriga nisbatan siljiydi. Jismning shakli yoki hajmini o’zgartirubchi kuch deformasiya kuchi deyiladi. Nyutonning 3-qonuniga asosan jismda qiymati jihatidan bu kuchga teng, yo’nalishi jihatidan qarama-qarshi kuch yuzaga keladi, bu kuch elastik kuch deyiladi. Jismlarning bir necha xil deformasiyasi farqlanadi:siq ilis h c h o ’z ilis h e g ilis h s iljis h bura lish

Jismga uning bir qismini ikkinchisiga nisbatan siljitishga urinadigan kuchlar ta`sir etishi mumkin. Bu holda jismda yuz beradigan deformatsiya siljish deformatsiyasi deyiladi.

Bir uchi mahkamlangan sterjenga uni o`qiga perpendikulyar tekislikda juft kuch ta`sir etsa, bunda buralish deformatsiyasi hosil bo`ladi. Bu deformatsiya kalit bilan gaykalarni burashda ro`y beradi.

Agar jismning ikki uchi ikkita tayachga qo`yib unga kuch ta`sir etilsa, jism ham egiladi. Bunda jism egilish deformatsiyasiga uchraydi.

Jismga tashqi deformatsiyalovchi kuch ta’sir etganda atomlar (ionlar) orasidagi masofa o‘zgaradi. Bu esa atomlarni (ionlarni) o‘zining dastlabki vaziyatiga qaytarishga intiluvchi ichki kuchlarni yuzaga keltiradi. Bukuchlarning o‘lchovi mexanik kuchlanish (kuchlanish) deyiladi.

Cho‘zilish deformatsiyasiga nisbatan qo’llanilganda kuchlanishni ta’sir qilayotgan kuchning shu sterjen ko‘ndalang kesimiga nisbati sifatida ifodalash mumkin. = F / S . Siljish deformatsiyasi uchun ta’sir qilayotgan kuchning kuchlanishi shu kuch urinma bo‘lib yo'nalgan jitomanning yuziga nisbati orqali ifodalanadi. Bu holda urinma kuchlanish deyiladi: = F / S .

II. Yopishqoq jismlar uchun Guk qonuni: Yopishqoq jismlarda nisbiy deformasiya nafaqat mexanik kuchlanishga, balki kuchning ta’sir etish vaqtiga ham bog’liq bo’ladi. η – yopishqoqlik koeffisenti t – kuchning ta’sir vaqtit l l       

III. Elastik yopishqoq jismlar uchun Guk qonuni: Ko’pchilik elastik jismlar ham yopishqoq, ham elastik xususiyatlarga ega bo’ladi, bunda Guk qonuni quyidagicha ifodalanadi: e = 2,72 – natural logarifmning asosi τ – deformasiyaning kechikish vaqti ) 1(    t e E l l      E   

Biologik to’qimalarning mexanik xossalari haqida fikr yuritar ekanmiz bunda ikki xil turini ko’rishimiz mumkin. Ulardan biri biologik harakatchanlik jarayonlari bilan bog'liq. Misol qilib jonivorlar muskullarining qisqarishi, hujayralaming o'sishi, xromosomalarning bo'linishida ularning hujayralar ichidagi harakati va boshqalar. Bu jarayonlar kimyoviy jarayonlar bilan bog'langan va energetik Jihatdan ATF orqali ta’minlanib turiladi .

Biologik to’qimalarning biologik xossalari. Tirik to’qimalarning muxim mexanik xossalaridan biri – mustahkamligidir. Mustahkamlik – bu buzilishga qarshilik ko’rsatish xossasi. U minimal buzish kuchlanishiga teskari proporsional bo’lgan, kattalik hisoblanadi. Eng katta mustahkamlikka suyak to’qimasi ega. δ suyak =10 9 N/m 2 Odam suyagining mustahkamligi Cu va Al dan katta, lekin po’latnikidan kichik. Travmotologiya va ortopediyada shuni nazarda tutish kerakki, suyakning siqilishga chidamliligi cho’zilishga nisbatan 1,8 marta katta. Suyak to’qimasi- tayanch harakatlanish apparatining asosiy materialidir. Suyakning kompozitsion tuzilishi unga kerakli mexanik xossalarni ya’ni qattiqlik, elastiklik , mustahkamlikni baxsh etadi.

© VIG pr.Biologik to’qimalarning mexanik xossalari. Yumshoq to’qimalarning mustahkamligi ularda biriktiruvchi to’qimalarning mavjudligi bilan tushuntiriladi. Ularning ichida kollagen tolalarining mustahkamligi yuqori. Ularning cho’zilishga mustahkamligi δ=10 7 -10 8 N/m 2 Plastiklik - to’qimalarning kuchli cho’zilish xossasi. Plastiklikka barcha vena qon tomirlari ega, bu xususiyat tufayli ular barcha qonning 2/3 qismini sig’diradi. O’t pufagi, arteriya devorlari δ=3 * 10 6 N/m 2 da venalarnig devorlari δ=5 * 10 5 N/m 2 da uzilib ketadi.

Suyak to‘qimasi. Suyak — tayanch harakatlanish apparatining asosiy materialidir. Soddalashtirilgan holda hisoblash mumkinki, ixcham holdagi suyak to‘qimasi massasining 2/3 qismi (0,5 hajmi) noorganik materialdan, suyakning mineral moddasi 3CaJ(POl) 7Ca(OH)1 gidrosilapatit dan tashkil topgan.

Teri. U kollagen tolalaridan, elastik (kollagen kabi tolali oqsil) tolalaridan va asosiy to‘qima matritsadan iborat. Kollagen quruq massaning 75% ini, elastik esa taxminan 4% ini tashkil yetadi.

Muskullar. Muskullar tarkibiga kollagen va elastik tolalaridan tarkib topgan tutashtiruvchi to ‘qima kiradi. Shu sababli muskullarning mexanik xossalari polimerlarning mexanik xossalariga o ‘x sh a sh d ir. Silliq musk u llard a s , L kuchlanish releksatsiyasi Maksvell modeliga mos keladi

Qon yuradigan tomirlar to'qimasi (qon tomirlari to'qimasi) Qon yuradigan tomirning mexanik xossalari birinchi navbatda kollagen, elastin va sililq muskullar tolasining xossalari orqali aniqlanadi. Qon tomirlari to 'qm a sin in g bunday tark ib iy q ism la rd an ib o ra tlig i qon ay lan ish sistemasining ish faoliyati davomida o 'zg a rib boradi: umumiy uyqu arteriyasida elastikning kollagenga nisbati 2:1, sondagi arteriyada esa 1:2 bo‘Iadi.

Biologik to ‘qimalarning passiv mexanik xossalari to‘g‘risida tasavvurga ega bo`lish eng muhim deb hisoblangan tibbiyot yo‘nalishlari va bolimlarini qayd qilib o‘tamiz: • Kosmik tibbiyotda, • Sportda • Gigiyenada • Transplantatsiyada • Sud tibbiyotida biologik strukturalarning turli xil deformatsiyalarga chidamliligmi(mustahkamligini) bilish lozim; • travmatologiya va ortopediyada organizmga mexanik ta’sir etish masalalari asosiy usul hisoblanadi.

Biologik to’qimalarning xossalarini o’rganishimizdan asosiy maqsad ularni tashkil etgan komponentlarning mexanik xossalarini bilgan holatda aynan shu xossalarni texnik materiallarda ham borligini aniqlash va ularda inson manfatlari yo’lida ya’ni meditsinada suniy a’zolar tayyorlashda operatsiy amaliyotida ma’lum maqsadlarda qo’llash uchun foydalanish imkoniyatlarini beradi

To’qimalarning mexanik xossalarini o’rganish quyidagi soha va yo’nalishlarda muhim ahamiyatga ega. — gigiyenistlar odamni to’lqinlar ta’siridan himoya qilishda to‘qimalaming mexanik xosssalarini hisobga olishlari zarur — tabiiy organlar va to‘qimalami sun’iy yasama a’zolarga almashtirishda biologik obyektlarning mexanik xossalari va parametrlarini bilish yanada muhimdir — sud tibbiyotida biologik strukturalarning turli xil deformatsiyalarga chidamliligni bilish lozim; — travmatologiya va ortopediyada organizmga mexanik ta’sir etish masalalarida.

O'xshashlar

Yumshoq to’qimalarning shikastlanishi

Mexanik asfiksiya

Qattiq dori shakllari

Tayanch harakat tuzilishining mexanik shikastlanishi

Patogen anaeroblar. Qoqshol, gazli gangrena qoʼzgʼatuvchilari va ularning biologik xususiyatlari