Oshqozon ichak tizimi biokimyosi - Tibbiyot - Slaydlar

Oshqozon ichak tizimi biokimyosi

Yuklangan vaqt:

05.06.2025

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

965.8896484375 KB

Ko'chirib olish

Oshqozon ichak tizimi biokimyosi

Oziq-ovqatning gidrolizi va ozuqa moddalarining so'rilishi • Ovqat hazm qilish jarayoni og‘izda chaynash orqali ovqatni mexanik maydalash bilan boshlanadi. So‘lak tarkibidagi fermentlar to‘g‘ridan-to‘g‘ri ovqat hazm qilishdan ko‘ra og‘iz bo‘shlig‘i gigienasiga ko‘proq xizmat qiladi. Oziq- ovqat tarkibiy qismlarining fermentativ parchalanishining to‘liq jarayoni oshqozonda boshlanadi. Chaynalgan ovqat ovqat hazm qilish shirasining tarkibidagi yoki ichak epiteliysi yuzasi bilan bog‘langan ovqat hazm qilish fermentlari bilan aralashtiriladi. Deyarli barcha ovqat hazm qilish fermentlari gidrolazalardir. Ular suv molekulasi ishtirokida moddalarning parchalanishini katalizlaydi.

• Asosan sellyuloza va lignin dan tashkil topgan o‘simlik hujayra devori tolalari kabi yuqori molekulyar hazm bo‘lmaydigan komponentlar ichak orqali o‘zgarmagan holda o‘tadi va oshqozon shilliq qavatining eksfoliatsiyalangan hujayralari bilan birga najasning asosiy qismini tashkil qiladi. Balast moddasi sifatida ozuqa tolasi suvni bog‘lash va ichak peristaltikasini kuchaytirish orqali ovqat hazm qilish jarayoniga yordam beradi. Ingichka va yonbosh ichakning epitelial hujayralari tomonidan so‘rilgan oziq moddalar to‘g‘ridan-to‘g‘ri jigarga portal vena orqali yuboriladi. Istisnolar yog‘lar, xolesterin va yog‘da eriydigan vitaminlar bo‘lib, ular dastlab enterotsitlar tomonidan limfa ichiga xilomikronlar shaklida so‘riladi va shundan keyingina ko‘krak limfa yo‘li orqali qonga o‘tadi.

HAZM QILISH BEZLARI VA ULARNING SEKRETLARI • Ovqat hazm qilish tizimi suyuqliklari So‘lak . So‘lak bezlari ozgina ishqoriy sekretsiya ajratadi, u suv va tuzlardan tashqari, moylash, antitelalar va fermentlar vazifasini bajaradigan glikoproteinlarni (mutsinlar) o‘z ichiga oladi. α-amilaza fermenti polisaxaridlarni parchalaydi va lipaza qisqa va oʻrta zanjirli yogʻ kislotalarini oʻz ichiga olgan neytral yogʻlarning gidrolizlanishini boshlaydi. Balki ovqat hazm qilish jarayoniga qaraganda og‘iz bo‘shlig‘ida bakterial floraning ko‘payishini nazorat qilishda α-amilaza va mureinni bo‘luvchi ferment lizotsim muhimroq rol o‘ynashi mumkin.

Xlorid kislota hosil bo‘lishi • Parietal hujayralar tomonidan xlorid kislota (H+ va Cl- ionlari) sekretsiyasi faol jarayon bo‘lib, ATF sarflanishi bilan kontsentratsiya gradientiga qarshi sodir bo‘ladi. pH=1 konsentratsiyasida oshqozon bo‘shlig‘idagi proton kontsentratsiyasi parietal hujayralarga qaraganda 10 6 baravar yuqori (pH 7). Protonlar karbonat angidrid (CO2) va suvdan (H2O) hosil bo‘ladi. Diffuziya tufayli CO2 qondan parietal hujayralarga kiradi va karbonat angidraz (karbonat degidrataz, [1]) tomonidan katalizlangan reaktsiyada H2O bilan o‘zaro ta’sir qiladi, bu proton va gidrokarbonat (HCO3 -) hosil bo‘lishiga olib keladi. Protonlar H+/K+-ATFaza membrana fermenti [2] yordamida K+ ionlari evaziga oshqozon bo‘shlig‘iga o‘tkaziladi (P-tipli transport ATFaza). Vodorod karbonat xlorid ionlari (Cl-) evaziga elektroneytral transport jarayonida interstitsiyga o‘tadi va keyin qonga kiradi. Cl- ionlari protonlardan keyin ion kanali orqali oshqozon bo‘shlig‘iga kiradi.

Xlorid kislotasi, mutsinlar va pepsinogen sekretsiyasini tartibga solish • Parietal hujayralar (HCl sekretsiyasi), yordamchi hujayralar (mutsinlar chiqaradi) va bosh hujayralar (pepsinogen ajratadi) sekretor faolligi neyrotransmitterlar, gormonlar va xabarchilar tomonidan boshqariladi. Oshqozonning sekretor faolligini tartibga solish tashqi qo‘zg‘atuvchilar (oshqozon bo‘shlig‘idagi peptidlar va aminokislotalar), ichki stimullar (vagus nervi) va qayta aloqa mexanizmi (oshqozon bo‘shlig‘idagi H+) ta’sirida signalizatsiya yo‘llari tarmog‘i orqali amalga oshiriladi. HCl ning sekretsiyasi G hujayralari tomonidan ishlab chiqariladigan to‘qima peptid gormoni gastrin, enteroxromaffinga bog‘liq hujayralar (ECL hujayralari) tomonidan chiqariladigan mediator gistamin va neyrotransmitter atsetilxolin orqali avtonom nerv tizimi tomonidan rag‘batlantiriladi. D xujayralari tomonidan chiqariladigan peptid somatostatin va ba’zi prostaglandinlar ingibirlash ta’siriga ega. Gastrin oshqozon-ichak traktining gormonlar guruhiga kiradi. Gastrin va atsetilxolin ham bosh hujayralar tomonidan pepsinogenning shakllanishi va sekretsiyasini rag‘batlantiradi. Qo‘shimcha hujayralar tomonidan mutsinlarning sekretsiyasi atsetilxolin, sekretin va prostaglandin E1 (PGE1) tomonidan stimullanadi va glyukokortikoidlar tomonidan ingibirlanadi.

Xlorid kislota hosil bo‘lishi

Moddalarni so‘rilishi I • Enzimatik parchalanish mahsulotlarining so‘rilishi ingichka ichakda boshlanadi. Oshqozonda faqat etil spirti va qisqa zanjirli yog‘ kislotalari qisman so‘riladi. So‘rilish ichakning ichki katta yuzasi yuzasi bilan amalga oshiriladi. Lipofil molekulalar shilliq qavat hujayralarining plazma membranasiga oddiygina diffuziya orqali kirib boradi, qutbli molekulalar esa tashuvchilarni tashishni talab qiladi (yengillashtirilgan diffuziya). Ko‘p hollarda bu jarayon Na+ va H+ ionlarini birgalikda tashish bilan birga kechadi. Bunday holda, Na+ ionlari kontsentratsiyasidagi farq (oshqozon bo‘shlig‘ida yuqori va shilliq hujayralarida past) ozuqa moddalarining konsentratsiya gradientiga qarshi o‘tkazilishiga yordam beradi (ikkilamchi faol transport).

Xlorid kislotasi, musinlar va pepsinogen sekretsiyasini tartibga solish

Oqsillar va polisaxaridlarning parchalanishi • Proteinning parchalanishi oshqozonda boshlanadi va ingichka ichakda davom etadi. Xlorid kislota bilan denaturatsiyadan so‘ng polipeptidlar pepsin [1] va oshqozon osti bezi fermentlari tripsin [2], ximotripsin [3] va elastaz [4] ta’sirida oligopeptidlarga parchalanadi. Bundan tashqari, oligopeptidlar A va B karboksipeptidazalari ta’sirida gidrolizlanadi [5]. Turli xil substrat o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lgan proteinazalar bir vaqtning o‘zida oqsillarni parchalashda ishtirok etadi. Nihoyat, ko‘pchilik oligopeptidlar enterositlarda aminopeptidazalari tomonidan individual aminokislotalarga parchalanadi [6].

Zimogenlarning faollashishi • Ko‘pgina ovqat hazm qilish fermentlari oshqozon-ichak traktida profermentlar sifatida ajralib chiqadi va faqat cheklangan proteoliz bilan faollashadi. Pepsinogen oshqozonda kislota ta’sirida pepsinga aylanadi. Oshqozon osti bezi sekretsiyasidan tripsinogen ingichka ichakda enteropeptidaza ("enterokinaz") ta'sirida tripsinga aylanadi. Keyin tripsin boshqa oshqozon osti bezi zimogenlarini faollashtiradi: ximotripsinogen, proelastaz, prokarboksipeptidazalar va profosfolipaz A2. • Bundan tashqari, avtokataliz jarayonida tripsin o‘zini faollashtiradi. Oshqozon osti bezida tripsinogenning muddatidan oldin faollashishi tripsin ingibitorlari tomonidan oldini oladi.

Uglevod va aminokislotalarning so‘rilishi • Glikozidazalar tomonidan ajralib chiqadigan monosaxaridlar turli xil maxsus tashuvchilar yordamida ichak epiteliysi hujayralariga kirib boradi. Hujayra membranasining luminal (ichak bo‘shlig‘iga qaragan) tomonida ikkilamchi aktiv transport natriy-glyukoza tashuvchisi (SGLT) tomonidan Na+ ionlari bilan birgalikda tashiladigan glyukoza va galaktozani ushlab turish uchun xizmat qiladi. Hujayraning bazal tomonidagi Na+ gradienti Na+/K+-ATFaza tomonidan saqlanadi. Passiv glyukoza tashuvchisi Glut-2 keyin glyukoza va galaktozani qonga chiqaradi. Fruktoza va boshqa monosaxaridlar Glut-5 tashuvchisi orqali osonlashtirilgan diffuziya mexanizmi orqali enterotsitlar tomonidan so‘riladi va Glut-2 orqali qonga chiqariladi.

Moddalarni so‘rilishi II • Yog‘lar oziq-ovqat mahsulotlarining eng muhim guruhini tashkil qiladi, ammo ular suvda yomon eriydi. Yog‘ va suvning aloqa yuzasi qanchalik katta bo‘lsa, ya’ni yog‘lar tomonidan hosil bo‘lgan emulsiyalar qanchalik kichik bo‘lsa, ularning fermentlar tomonidan gidrolizlanishi shunchalik samarali bo‘ladi.

Yog‘larning gidrolizlanishi • Oshqozon-ichak traktidagi yog‘larning parchalanishi lipazlar tomonidan katalizlanadi, ulardan eng muhimi pankreatik lipazdir [1]. Lipaza substratlari, triatsilgliserinlar, ichak bo‘shlig‘idagi suvli muhitdagi fermentlarning ta’siriga deyarli erishib bo‘lmaydi, chunki ular gidrofobik o‘zaro ta’sirlar tufayli katta tomchilarga to‘planadi. Safroning amfifil komponentlari (safro kislotalari va ularning tuzlari, shuningdek, fosfolipidlar) yog‘larni parchalashga yordam beradi, katta tomchilarni ancha katta sirt maydoniga ega bo‘lgan kichik emulsiyaga aylantiradi. Yordamchi protein kolipaz yordamida safro tuzlari triatsilgliserin lipazaning emulsifikatsiyalangan lipidlar bilan bog‘lanishiga, shuningdek ularning faollashishiga vositachilik qiladi. Jarayon fermentning C-terminal domenidagi konformatsion o‘zgarishi bilan boshlanadi, bu esa faol markazning ochilishiga olib keladi.

Lipidlarning so‘rilishi va sintezi • Pankreatik lipaza [1] yog‘lardagi (triatsilgliserinlar) efir bog‘larini, birinchi navbatda, glitserin qoldig‘idagi 1 va 3-pozitsiyalarda ajratadi. Natijada yog‘ kislotalari va 2-monoglitseridlar hosil bo‘lib, ular boshqa oziq-ovqat lipidlari (lizoletsitinlar, xolesterin, yog‘da eriydigan vitaminlar) bilan birga mitsellalarda aylanadi. Keyinchalik bu lipidlar ichak epiteliy hujayralarining misellari va mikrovorsinkalari orasidagi aloqa zonasida, diffuziya orqali so‘riladi. Qisqa va o‘rta zanjirli yog‘ kislotalari (C4-C10) ko‘proq gidrolizlanadi va mitsellalar yordamisiz so‘rilishi mumkin. Triatsilglitserollarning to‘liq gidrolizlanishi natijasida ma’lum miqdorda glitserin ham hosil bo‘ladi.

• Shilliq qavat hujayralarida uzun zanjirli yog‘ kislotalari (C10-C18) ATFga bog‘liq ligaza [2] (atsil-KoA ga aylanadi) tomonidan faollashtiriladi va 2-monoatsilgliserollar bilan birlashadi va yana yog‘larga (triatsilgliserollarga) aylanadi. Yog‘ sintezining bu yo‘li jigar va yog‘ to‘qimalarida fosfatid kislotalarning hosil bo‘lishi orqali o‘tadigan sintez yo‘lidan farq qiladi. Yangi sintez qilingan yog‘lar ichak hujayralari tomonidan xlomikronlarga o‘raladi. Ichak epiteliy hujayralaridan so‘rilgan lipidlarni keyingi tashish uchun suvda eruvchan shaklga aylantirish uchun ushbu lipoprotein komplekslarini sintez qiladi. Enterotsitlarda xilomikronlarning hosil bo‘lishi apoprotein B-48 (Apo B-48) sintezi bilan boshlanadi. Bu oqsil jigarda Apo B-100 bilan bir xil gen tomonidan kodlangan, ammo Apo B-48 ancha qisqaroq, chunki birlamchi transkriptning pishib yetilish davrida RNK ketma-ketligida qo‘shimcha stop-kodon (ko‘rsatilmagan) paydo bo‘ladi.

• Hosil bo‘lgan xilomikronlar ekzotsitoz orqali limfaga so‘riladi va keyin jigar orqali o‘tmasdan ko‘krak yo‘li orqali qon oqimiga kiradi. Ular nafaqat yog‘larni, balki fosfolipidlarni, xolesterin va yog‘da eriydigan vitaminlarni ham tashiydilar. Qisqa zanjirli yog‘ kislotalari (< C8), masalan, sut yog‘laridan, yog‘lar tarkibiga kirmaydigan yog‘ kislotalari, enterotsitlar tomonidan to‘g‘ridan-to‘g‘ri qonga chiqariladi. Darvoza vena orqali qon oqimi bilan ular jigarga yetib boradilar. Ushbu yo‘l bilan so‘rilgan glitserin ham yetkazib berilishi mumkin.

Yog‘ blokatorlari va yog‘ o‘rnini bosuvchi moddalar • Semirib ketishni davolashning ba’zi yondashuvlari ozuqa moddalarining so‘rilishini cheklashga asoslangan. Bir imkoniyat - yog‘ almashinuvini bloklaydigan dori- darmonlarni qabul qilish. Shu maqsadda "yog‘ blokatorlari" deb nomlanuvchi oshqozon va oshqozon osti bezi lipazasining ingibitorlari, masalan, bakterial lipostatinning hosilasi bo‘lgan Orlistat qo‘llaniladi. Bunday dori-darmonlarni qabul qilganda, oziq-ovqat yog‘larining muhim qismi tanadan hazm bo‘lmagan holda chiqariladi. Yana bir variant - o‘xshash ta’m va tuzilishga ega bo‘lgan, ammo organizm tomonidan hazm bo‘lmaydigan dietali yog‘ o‘rnini bosuvchi moddalardan foydalanish. Bunday sun’iy mahsulotlardan biri yog‘ o‘rnini bosuvchi Olestra (faqat AQShda ishlab chiqariladi). Ushbu saxaroza hosilasi yog‘ kislotasi qoldiqlari (oktaatsetilsaxaroza) bilan to‘liq efirlanadi. Ushbu modda oshqozon-ichak traktida lipazalar tomonidan parchalanmaganligi sababli, u tanadan o‘zgarmagan holda chiqariladi.

• Aminokislotalarning so‘rilishining buzilishi . Turli xil aminokislota tashuvchilarda nuqsonlar uchraydi. Sistinuriyada muhim aminokislotalarning (Arg, Lys va Orn) so‘rilishi buziladi, shuningdek, sistinning ichak bo‘shlig‘idan va buyrak proksimal kanalchalarida birlamchi siydikdan. Nisbatan kam uchraydigan Xartnup kasalligida neytral aminokislotalarning so‘rilishi buziladi. Ushbu patologiyaning asosiy natijasi - triptofan etishmovchiligi.

Oshqozon-ichak tizimi gormonlari • Oshqozon-ichak traktining peptid gormonlari (GIT) asosan parakrin ta’sirga ega. Ular birgalikda entero endokrin tizimni hosil qiladi. • Gastrin oshqozonning pilorik G hujayralarida ishlab chiqariladi va oshqozonning enteroxromaffinga bog‘liq (ECL) hujayralari tomonidan gistamin sekretsiyasini stimullaydi. • Xoletsistokinin (CCK) ingichka ichakning I hujayralari tomonidan chiqariladi. Oshqozon osti bezi fermentlari va H2CO3 sekretsiyasini oshqozon osti bezining asinar hujayralari va oshqozonning bosh hujayralari tomonidan pepsinogenni stimullaydi, shuningdek, o‘t pufagining qisqarishini keltirib chiqaradi. • Ingichka ichakning S hujayralaridan sekretin ishlab chiqariladi va oshqozon osti bezining epitelial hujayralari tomonidan oshqozon osti bezi shirasini va oshqozonning bosh hujayralari tomonidan pepsinogen ishlab chiqarishni stimullaydi.

• Serotonin yo‘g‘on va ingichka ichakning enteroxromaffin hujayralarida (EX) ishlab chiqariladi. Bu oshqozon-ichak traktining silliq mushaklarining qisqarishiga yordam beradi. • Oshqozon-ichak traktining ko‘plab sohalarida D hujayralari tomonidan chiqariladigan somatostatin boshqa endokrin hujayralar faoliyatini ingibirlaydi. Bu oshqozon osti bezining langergans orolchalarida va oldingi gipofiz bezida gormonlar sekretsiyasining muhim ingibitori. Glyukagonga bog‘liq peptidlar (GBP-1 va GBP02) ovqatdan keyin glyukoza miqdorining oshishiga javoban ichak shilliq qavatining L hujayralari tomonidan chiqariladi. • GBP-1 oshqozon osti bezi tomonidan insulin chiqarilishiga yordam beradi ("inkretin* effekti") va miyada to‘yinganlik hissi paydo bo‘lishiga yordam beradi. • GBP-2 parietal hujayralar tomonidan me’da shirasining sekretsiyasini ingibirlaydi va ichak peristaltikasiga va ingichka ichakdagi ozuqa moddalarining so‘rilishiga ta’sir qiladi.

O'xshashlar

Oshqozon ichak sekretsiyasi faoliyatiga ta’sir etuvchi dori vositalar farmakologiyasi

Eritrotsitlar biokimyosi

Qon biokimyosi

Jigar biokimyosi

Endokrin tizim biokimyosi