XVI-XIX asr o’rtalarida o’zbek xonliklari tarixiy geografiyasi - Tarix - Slaydlar

XVI-XIX asr o’rtalarida o’zbek xonliklari tarixiy geografiyasi

Yuklangan vaqt:

13.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

11242.735351562 KB

Ko'chirib olish

XVI-XIX asr o’rtalarida o’zbek xonliklari tarixiy geografiyasi

BUXORO XONLIGI

O‘rta Osiѐ xonliklari ichida Buxoro amirligi alohida mavqeiga ega bo‘lgan, katta hududlarni egallagan davlat edi. Manbalarga ko‘ra, XVIII asrning o‘rtalariga kelib Buxoro amirligi hududlarida birmuncha o‘zgarishlar sodir bo‘ladi. Bu davrda Buxoro hukmdorlari o‘z tasarruflarida Buxoro shahri va uning atrofidagi Vobkent, G‘ijduvon, Qorako‘l, Vag‘oza tumanlari, Qashqadarѐ va Miѐnqol vohalarini saqlab qololgan edilar. Xo‘jand, Toshkent, Hisor vaqti-vaqti bilan esa G‘uzor, Shahrisabz, Nurota, shuningdek Amudarѐning o‘ng sohilidagi Balx, Andxay, Maymana, Badaxshon va Shibirg‘onlar ham Buxoroga vassal bo‘lishiga qaramay unga itoat etmay qo‘yganlar.Siѐsiy parokandalikning asosiy sababi – so‘nggi ashtarxoniylar davridagi o‘zaro kurashlar, markazdan qochuvchi kuchlar mavqeining o‘sishi edi.

XVIII asrning ikkinchi yarmidan boshlab, ya’ni mang‘itlar sulolasi hukmronligi o‘rnatilgach, Buxoro amirligi yana asta-sekin mustahkamlana boshlaydi. Shu asrning 70-80 - yillariga kelib Buxoro amirligining markaziy hududini Samarqand va Buxoro shaharlarini o‘z ichiga olgan Zarafshon vohasi tashkil qilar edi. XIX asrning boshlariga kelib Buxoro amirligi hududiga Zarafshon hamda Qashqadarѐ vohalaridan tashqari Surhon vohasi, Hisor, Xo‘jand, O‘ratepa, Panjikent kabi aholi zich joylashgan tumanlar, Janubiy Turkmanistonning katta qismi, jumladan Chorjo‘ydan to Murg‘ob darѐsigacha bo‘lgan hududlar kirar edi.

Bu davrda 411 Buxoro amirligi hududlarining kengayishiga asosiy sabab – mang‘itlar sulolasining markazlashgan davlat barpo etishga intilishi edi. XIX asr boshlarida Buxoro amirligi bir tomondan Eron va Afg‘oniston,ikkichi tomondan Xiva xonligi, uchinchi tomondan qozoq juzlari va to‘rtinchi tomondan Qo‘qon xonligi hududlari bilan chegaradosh edi. Buxoroning so‘nggi amiri Sayyid Amir Olimxonning 1927 yilgi ma’lumotlariga ko‘ra, XX asr boshiga kelib ―Buxoro mamlakati Amudarѐning sharqiy sohillaridan, ya’ni, Rossiya Pomiridan to Xivaning keng davlatlarigacha cho‘zilib boradi.

Buxoro shimol tarafdan Qizilqum sahrosi bilan, g‘arb tarafdan Sirdarѐ hamda Xo‘qand xonligi bilan, janubda esa Afg‘oniston, Sharqda turkman o‘lkasi hamda Xiva dashti bilan chegaradosh ‖ XIX asrning 50-yillarida Buxoro amirligi bir necha viloyatlardan tashkil topgan bo‘lib,ulardan Buxoro va Samarqand o‘z navbatida tumanlarga bo‘lingan edi. Viloyat hukumdorlari hokim deb atalgan. Keyinchalik viloyat o‘rniga bekliklar paydo bo‘lgach ularning hukmdorlari bek deb atalgan

Yangi ma’lumotlarga ko‘ra, bu davrda Buxoro amirligida 44 ta beklik mavjud bo‘lgan. Mirzo Badi Devonning ―Majma’ ul-arqam‖ asaridagi ma’lumotlarga ko‘ra,amirlik quyidagi ma’muriy- hududiy bo‘laklarga: 100 ming tanobdan iborat sug‘oriladigan yer tumanga, 50 ming tanobdan iborat sug‘oriladigan yer hazoraga, 25ming tanob sug‘oriladigan yer nimhazoraga, 10-15 ming tanob sug‘oriladigan yer obxo‘riga, 400 tanob sug‘oriladigan yer qariyaga, 300 tanob sug‘oriladigan yer ma’razaga (ekinzor) bo‘lingan. Bunday tartibda bo‘linish bo‘yicha xiroj, zakot va boshqa turdagi soliqlarni yig‘ish va olish qulay bo‘lgan. Tadqiqotlar natijalariga ko‘ra, mahalliy ma’muriyat namoѐndalari mavzeni qishloq va masjidlardan kattaroq hududiy bo‘linma deb ta’riflanganlar

Buxoro amirligi aholisining hududiy joylashuvi Hududlar (vodiy va vohalar) Istiqomat qiluvchi aholi soni (taxminan) Foiz hisobida Zarafshon vohasida 700.000 31.8 % Qashqadaryo vohasida 500.000 22.2 % Qizilqum va Yaksuv bo‘yidagi vohalarda 225.000 12.0% Amudaryo bo‘yidagi vohalarda (Surxonning quyilishidan to Chorjo‘ygacha) 300.000 14.0 % Qolgan hududlarda 430.000 20.0 % Butun amirlik bo‘yicha 2.155.000 100.0 % Buxoro amirligi aholisining yashash tarzi bo‘yicha taqsimoti Aholining yashash tarzi Aholi soni Foizda O‘troq aholi 1.399.606 65.0 Yarim ko‘chmanchi aholi 322.986 15.0 Ko‘chmanchi aholi 430.648 20.0 Jami 2.153.240 100.0

Buxoro amirligi aholisning xo‘jalik yuritish bo‘yicha taqsimoti Aholining xo‘jalik yuritish tarzi Aholi soni Foizda Dehqonchilik va chorvachilik 1.830.254 85.0 Hunarmandchilik va savdo 215.324 10.0 Doimiy xo‘jalik ish yuritishga ega bo‘lmaganlar 107.662 5.0 Jami 2.153.240 100.0 Buxoro amirligi aholisining etnik tarkibi Etnik guruhlar Jami aholiga nisbatan foiz hisobida Aholi soni Turkiy xalqlar 85.0 1.830.254 Eroniy xalqlar 12.0 258.389 Boshqa elatlar 3.0 64.597 Jami 100.0 2.153.240

XIVA XONLIGI

Markaziy Osiyo ayniqsa o’zbek xalqi tarixida xonliklar davri alohida o’rin tutadi. Ko’p ming yillik o’zbek xalqi tarixida bu davr o’zining muddati bilanginaemas, balki, shu davrda xalqimizning ijtimoiy-siyosiy hayotida yuz bergan judakatta voqealar bilan ham ajralib turadi.Temur vafotidan so’ng Temuriy shahzodalar o’rtasida boshlanib ketgan to’xtovsiz urushlar sohibqiron ne mashaqqatlar bilan bunyod etgan qudratli davlatni parchalanib ketishiga sabab bo’ldi. Asta-sekin bu qudratli davlat tarkibidan qator davlatlar va mulklar ajralib chiqib ketdi. Xorazmdan Astrobodgacha keng hududda joylashgan turkmanlar birinchilardan bo’lib temuriylar davlatidan ajralib chiqdilar

Xuddi shu vaqtda Farg’ona vodiysi ham ajralib, mustaqil bo’lib oldi. Shuningdek, Hisor va Badaxshon ham mustaqil davlatga aylandi. Natijada O’rta Osiyodagina emas balki, Xuroson va Eron hududlarida ham temuriylar davlati qulagan edi. Temuriylar davrida buyuk Temur davlatining bunday parchalanib ketishi G’arbda Qora dengiz qirg’oqlaridan boshlanib, Sharqda Irtish daryosi va Balxash ko’liga qadar, janubda esa Sirdaryoning quyi oqimlarigacha cho’zilgan. Qipchoqdashtlarida yashovchi O’zbeklar deb atalmish turkiy tilda so’zlashuvchi ko’chmanchilarni Movaraunnahr erlariga hujum qilib uni zabt etishlari uchun qulay sharoit yaratib berdi

O’z vaqtida mo’g’ullar istilosi ostida qolgan hududi zabt etilib, Jo’ji ulusiga kiritilgan Dashti Qipchoq aholisi Jo’ji o’limidan keyin uning o’g’illaridan biri SHaybonquli ostida o’zining mustaqil ulusini tashkil etish uchun kurash olib boradi. Natijada Yoyiq daryosining Sharqidan Sirdaryo bo’ylarigacha bo’lgan yerlarda yangi davlat bapro etiladi. XV asrda ana shu Shaybon boshchiligidagi ulusda yashagan ko’chmanchilar o’zbek nomi bilan atalganlar.

Bu erda o’zbeklardan tashqari qipchoqlar qo’ng’irotlar uyshun, nayman va boshqa qabilalar ham yashagan bo’lib, ular o’sha o’zbeklar tarkibiga kirar edi. XV asrning 20 yillariga kelib Dashti Qipchoq urug’lari ichida Shayboniylar urug’i (o’zbeklar) oldinga chiqdi. Bu urug’ning eng ko’zga ko’ringan vakili, ko’chmanchi o’zbeklar davlatining asoschisi Abulxayrxon bo’lib, u o’zidan oldin bu erda hukmronlik qilgan Baroqxondan farqli o’laroq, taxtni o’zgalar yordamida emas, balki bir qator o’zbek qabilalari, chunonchi Nayman, Qo’ng’irot, Qiyot, Durman, Uyg’ur, Uyshun va boshqa qabilalarning yordamida egalladi. U juda qisqa vaqt ichida yirik davlatni vujudga keltirdi va bu davlatni uning o’zi 1428 yildan 1468 yilgacha boshqardi.

Bundan tashqari bu davrga kelganda ko’chmanchi o’zbeklarning kata qismi feodal munosabatlarining rivojlanishi natijasida o’z yaylov va podalaridan ajragan bo’lib, ularning o’troq hayot kechirishi uchun Movaraunnahr erlari kerak edi. Shu va boshqa bir qator sabablarga ko’ra hali Abdulxayrxon davridanoq o’zbeklar Sirdaryoning quyi oqimidagi Sig’noq, Oqqo’rg’on, Suzoq, O’zgan va boshqa erlarga hujum qilib, u yerlarni bosib oldi. Ko’chmanchi o’zbeklar tomonidan Movaraunnahr hududlarini egallash uchun kurash Abdulxayrxonning nabirasi Muhammad Shohbaxt Shayboniy davrida (1451-1510) kuchaydi.

XV asrning ikkinchi yarmida Movaraunnahrdagi o’zaro kurashlar bilan band bo’lgan temuriylarning asosiy raqibi shimoldagi mo’g’ullar edi. Ularning Movaraunnahr erlariga to’xtovsiz talonchilik hujumlaridan bezor bo’lgan temuriy shahzodalar mo’g’ullarga qarshi kurashda Shayboniyxondan foydalanish maqsadida u bilan ittifoq tuzdilar. Biroq Shayboniyxon bu ittifoqqa tez-tez xiyonat qilib, goh temuriylar, goh mo’g’ullar tomonida turib harakat qilar edi.

Shayboniyxon bobosi Abdulxayrxon Dashti Qipchoqda tashkil etgan davlatni bir tomonlama kuchaytirib, o’z oldiga hali o’sha bobosi rejalashtirgan Movaraunnahr yerlarini bosib olish ishini hal etishni maqsad qilib qo’ydi va uni amalga oshirishga kirishdi. Bu ishga kirishar ekan, Shayboniyxon eng avvalo 1480 yilda Qozoq xoni Burunduqxonga katta zarba berdi. Shundan so’ng Shayboniyxon1488-1500 yillar ichida O’tror, Yassi, Sig’noq, Shahrisabz. Turkiston shaharlarini egallaydi. Shundan so’ng Temuriylar poytaxti Samarqandni egallashni o’z oldiga maqsad qilib qo’ydi. Shayboniyxon 1499 yilda dastlab Samarqandni qamal qilganda bu erda Sulton Ahmad Mirzoning o’g’illaridan biri, Sulton Ali Mirzo hukmronlik qilardi.

Uning qobiliyatsiz, har tomonlama ojizligidan xabar topgan Shayboniyxon Samarqand shahriga kirmay Shahrisabz va Qarshi shaharlarini talab Qipchoq dashtiga qaytib ketadi. Biroz vaqt o’tgach Shayboniyxon Toshkent hokimi Mahmudxondan ozroq yordam olib, Samarqandga yangidan hujum boshlaydi. Xuddi shu payt Buxoro hokimi Muhammad-Boqi tarxon qo’shinlari Samarqand hukmdori Sulton Ali Mirzoga yordamga kelayotganligini haqida SHayboniyxon xabar topadi. Shundan so’ng u Samarqand qamalini to’xtatib, asosiy kuchlarini Buxoro qo’shinlariga qarshi qaratadi natijada Dabusiya qal‘asida (hozigi Ziyovuddin stansiyasi yaqinida) bo’lgan jangda (1500) Shayboniyxon qo’shinlari g’alaba qozonadilar.

Shundan so’ng Shayboniyxon Buxoroga tomon shiddat bilan harakat qiladi va shaharni uch kun qamaldan so’ng qo’lga kiritadi. Shayboniyxon tomonidan Buxoroni qo’lga kiritilgani haqidagi xabar Samarqandning hukmron doiralari orasida sarosima keltirib chiqaradi Samarqand hukmdori Sulton Ali Mirzodan norozi bo’lgan amirlarning bir guruhi Andijonda hukmronlik qilayotgan temuriy Bobur ixtiyoriga, ikkinchi guruhi, Sulton Ali Mirzoning Toshkentda hukmronlik qilayotgan akasi Uvays Mirzo yoniga ravona bo’ldilar.

QO’QON XONLIGI

XVIII asrning boshlarida Farg‘ona vodiysida shakllangan yangi davlat – Qo‘qon xonligiga mahalliy aholi vakillari bo‘lgan ming urug‘i asos soldi. Chunonchi, XVII asrning oxiri – XVIII asr boshlarida ashtarxoniylarning siyosiy va ijtimoiy hayotida yuz bergan tushkunlik, Farg‘ona vodiysi iqtisodiy mustaqilligining o‘sishi hamda 1704 yilda Chodak xo‘jalarining isyon ko‘tarib, Farg‘onaning bir qismini egallashi bunga shart- sharoit yaratib berdi. Ammo, Farg‘onaning shimoli va shimoli – g‘arbidagi Koson, Asht, Chodak hududlari xo‘jalar qo‘l ostida bo‘lsa – da, ular mustaqil davlatga asos sola olmadilar.

Ma’lumotlarga ko‘ra, ming urug‘ining boshlig‘i, taxminan 1669-1670 yillarda tug‘ilgan Shohruhbiy ibn Ashur Muhammad (1709-1721 yy.) Chodak xo‘jalari qo‘lida bo‘lgan siyosiy hokimiyatni kuch bilan tortib olib, 1709/1710 yilda Farg‘ona vodiysidagi minglar sulolasi hukmronligiga asos soldi. Ammo, uning hokimiyati hali ashtarxoniylardan to‘la yoki batamom mustaqil emas edi. Chunki manbalarda Shohruhbiyning nomi ashtarxoniy Abulfayzxondan so‘ng tilga olinib, Shohruhbiyga Buxoro xoni tomonidan otaliq unvoni berilgani eslatiladi. Bu haqda tadqiqotchilarning ham fikrlari munozaralidir. Nima bo‘lganda ham, Shohruhbiy Buxoro xonligidan mustaqil ravishda (nisbatan bo‘lsa ham) siyosat olib borishga harakat qilib, minglar sulolasi tasarrufidagi yerlarni kengaytira boshladi. Shohruhbiy hukmronligi davrida Qo‘qon, Namangan, Marg‘ilon, Konibodom, Isfara va ularning atroflaridagi qishloqlar minglar sulolasi qo‘lida bo‘lgan.

Shohruhbiyning o‘g‘li va vorisi Muhammad Abdurahimbiy (1721-1733 yy.) taxtga o‘tirganidan so‘ng minglar tasarrufidagi yerlar yana kengaya boshladi. Abdurahimbiy 1724 yilda Andijonni, 1725 yilda Xo‘jandni, 1726 yilda O‘ratepani bosib olib, xonlik hududlariga qo‘shib oldi. U qisqa muddat bo‘lsa-da Buxoroga qarashli Samarqand va Kattaqo‘rg‘onni egallab, Shahrisabzga ham tahdid solgan. Abdurahimbiy Qo‘qon (Xo‘qand) qishlog‘i o‘rni va atrofida yangi shaharga (dastlab Qal’ai Rahimbiy deb nomlangan, keyin esa Qo‘qon) asos soladi va bu shahar xonlikning poytaxtiga aylanadi.

1733-1750 yillarda hukmronlik qilgan Muhammad Abdulkarimbiy ibn Shohruhbiy asosiy etiborini mudofaa ishlariga qaratdi. U xonlikning poytaxti Qo‘qonda Isfara, Qatag‘on, Marg‘ilon, Haydarbek nomli darvozalar qurdirib, shahar atrofini mustahkam devor bilan o‘ratib oldi. Shu bilan birga u 1741-1745 yillardagi qalmoqlar (jung‘orlar) ning Farg‘onaga qilgan hujumlariga zarba berdi. Abdulkarimbiy qalmoqlarga qarshi kurashda qirg‘iz-qipchoqlar va O‘ratepa hokimi Fozilbiy yuz yordamiga tayandi hamda xonlik mustaqilligini saqlab qoldi.

Abdulkarimbiy 1750 yilda vafot etganidan so‘ng xonlik taxtiga uning o‘g‘li Abdurahmon o‘tirdi. Ammo, u taxtga to‘qqiz oy o‘tirib, so‘ng Marg‘ilonga hokim etib jo‘natildi hamda taxtga Abdurahimbiyning ikkinchi o‘g‘li Erdonabiy o‘tirdi. 1753 yilda qalmoqlarning tazyiqi va talabi bilan ularning qo‘lida garov sifatida o‘shalab turilgan Bobobek xonlik taxtiga ko‘tarildi. Lekin, oradan bir yil ham o‘tmay O‘ratepa yurishi vaqtida Bobobek Beshariqda o‘ldirildi hamda Erdonabiy (1755-1769 yy.) qayta Qo‘qon taxtini egalladi. Xitoylik geograflarning ma’lumotlariga ko‘ra, uning hukmronligi davrida, 1759-1760 yillarda Farg‘ona to‘rtta mulk: Andijon, Namangan, Marg‘ilon va Qo‘qonga bo‘lingan bo‘lib, ular ichida Qo‘qon yetakchilik qilgan. Erdonabiydan so‘ng taxtga Shohruhbiyning uchinchi o‘g‘li Shodibekning farzandi Sulaymonbek o‘tiradi. Uning taxni egallashida urug‘ oqsoqollarining ko‘magi katta bo‘lgan bo‘lsada u atigi 6 oy hukmdorlik qildi.

Adabiyotlar 1. Abduraimov M.A. 16-19-asrning birinchi yarmida Buxoro xonligida agrar munosabatlarga oid ocherklar. -T.: FAN, 197O. -T.2.- 369 b. 2. Abduraimov M.A. Amir Haydar maktublarida feodal yer egaligi va feodal rentasi masalalari. -T.: ANRUz nashriyoti, 1962. -110 b. 3. Aminov A. Markaziy Osiyo iqtisodiy tarixi muammolari va uning xorijiy tanqidchilari. - T.: O'zbekiston, 1972.-172 b.

E’TIBORINGIZ UCHUN RAXMAT

O'xshashlar

XVII-XX asr Oʻrta Osiyo tarixiy geografiyasi

XVI asr birinchi yarmida XIX asrlarda Markaziy Osiyoda fan

O’zbek xonliklari tarixiga oid manbalar va adabiyotlar

Aleksandr Makedonskiy tarixiy geografiyasi

Qo‘qon xonligi tarixiy geografiyasi