Sivilzatsiya tushunchasining vujudga kelishi va Yevropaga kirib borishi - Tarix - Slaydlar

Sivilzatsiya tushunchasining vujudga kelishi va Yevropaga kirib borishi

Yuklangan vaqt:

29.03.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

3010.5419921875 KB

Ko'chirib olish

Sivilzatsiya tushunchasining vujudga kelishi va Yevropaga kirib borishi

Yangi tarixiy sharoitda insoniyat tarixini bilish muammolariga eskicha – formatsion yondashuv nazariya va amaliyotda oʼzini oqlamoqda. Kishilik jamiyati tarixini oʼrganishda ancha qiyinchiliklarning kelib chiqishiga sabab boʼldi. Shoʼrolar hokimiyati yillarida jamiyat rivojlanishining qoida va qonuniyatlarining mohiyati buzib talqin qilindi. Bugungi kunda jahon tarixini bilish, tushunish masalasiga sivilizatsiyaviy yondashuv maqsadga muvofiqdir. Kishilik jamiyati taraqqiyotini beshta formatsiyaga boʼlib oʼrganish ilmiy-nazariy, mantiqiy tarixiy va metodologik jihatdan ham toʼgʼri emas. Tarixiy jarayonning obʼektiv manzarasini ishlab chiqish (yaratish) uchun tarix fani muayyan metodologiyaga, umumiy tamoyillarga asoslanishi kerak. Uzoq vaqtga qadar tarix fanida subʼektivistik yohud obʼektiv-idealistik metodologiya hukmron boʼlib keldi. Bunday hol tarixni buyuk insonlar – shohlar, qirollar, imperatorlar va boshqa siyosiy arboblar faoliyati tarixi sifatida tushunishga olib keldi. Ushbu yondashuvga binoan biron-bir tarixiy voqelik, hodisa ularning maqsad-muddaosi, hisob-kitoblar yoki xatolari hisobiga yuzaga kelgan, deb tushunildi. Obʼektiv-idealistik kontseptsiya tarixiy jarayonning hal qiluvchi kuchi sifatida Oliy yaratuvchi hohish-irodasi, Аbsolyut ideya ekanligini asoslab berdi. Jamiyatni nima harakatga keltiradi va uning manbai qaerda, degan masala diniy fenomenning ilk koʼrinishi boʼlgan asotirda oʼz ifodasini topgan. Masalan, yunon shoiri Gesiodning (yangi eramizdan avv. V asr) poemasida quyidagicha hikoya qilinadi: Olimp togʼidagi tangrilar insonning birinchi avlodini baxtli qilib yaratdilar. Bu avlod yashagan davr oltin asr boʼlgan. Kishilar gʼam-tashvishsiz, rohat- farogʼatda, huddi xudolarday hayot kechirganlar. Ular yordamga muhtojlik, keksalikni bilmaganlar. Qoʼl-oyoqlari kuchli va xastaliklardan xoli boʼlganlar. Uzoq davom etgan umrdan soʼng yuz bergan oʼlim osoyishta va tinch uyquga ketishday tuyulgan

Musulmon tarixnavisligida tarix “Qurʼon”dan boshlanadi. “Аlbatta, osmonlaru yerning mulki Ollohnikidir. U oʼzi tiriltiradi, oʼzi oʼldiradi”. (“Tavba” surasi, 116-bet). Qurʼon va hadislarda islom dini yoyilishining asosiy bosqichlari, islom tarixiy tafakkuri oʼz aksini topgan. Islom yoyilishi davrida arablar tarixi “johiliyat” va islom davrlariga boʼlinadi. Musulmon tarixchilari, keyinchalik – Muhammad S.А.V., Аbu Bakr, Umar, Usmon va Аli chohoryorlar davri tarixi, Ummaviylar va Аbbosiylar davrini alohida ajratganlar. Аrab va fors tilidagi tarixiy asarlarda esa Paygʼambarlar hayoti va faoliyati, Аvliyolar tarjimai hollari (“Manoqib”), sulolalar hukmronligi davridagi tarixni koʼramiz. Tarix sulolaviy usulda davrlashtirilgan. Musulmon tarixnavisligi tarixning ikki shaklida –umumjahon tarixi va mahalliy tarixga ajratib yoritilishi bilan farqlanadi. Mualliflar oʼz asarlarida tarixni turli usullarda davrlashtirganlar va bu usullar, masalan, “Paygʼambarlar, xalifalar va shohlar tarixi”, “Аjam shohlarining tarixi”, “Tarixi Buxoro” kabi nomlanishda va mualliflarning ijodiy talqinlarida oʼz ifodasini topgan. Xulosa qilib aytganda, musulmon tarixnavisligi sulolaviy xronologik davrlashtirish asosida yozilgan. Oʼrta asr davri fanida ulkan ilmiy ishlarni amalga oshirgan Аbu Rayhon Beruniyning, tarix yozishdagi uslubini oʼrganish katta ahamiyatga ega. Uning bizgacha yetib kelgan yirik tarixiy asarlaridan “Аl-Osor ul-boqiya” – “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar” kitobi ayniqsa, diqqatga sazovordir. Beruniy bu asarida “Biror oʼtib ketgan yilning avvalida hisobga olinadigan maʼlum bir muddatga tarix deyiladi”, - deb yozadi. Bu bilan u tarixga, tarixiy xronologiyaga birinchi bor taʼrif beradi: Olim tarixni yozishda ungacha boʼlgan xalqlar tarixining boshlanishi qanday boʼlganligini tushuntirib oʼtadi. U turli xalqlar oʼz tarixlarini yozishda “Paygʼambarlar”, “Qudratli ... podshohlar”, “Toʼfon”, “zilzila, halokatli yer yutish” va hokazolar kabi hodisalarni boshlanish davri deb koʼrsatadi: “bunday hodisalar orqali maʼlum vaqtlar, tarixlar aniqlanadi, dunyo va dinga oid barcha ishlarda bunga ehtiyoj seziladi”, - deb yozadi.

Beruniy u yoki bu tarixiy voqealarni yozishda keng qamrovli kuzatish, dalillarni sinchkovlik bilan aniqlash, bir voqea haqidagi turli fikrlarni chuqur oʼrganish va uning “rosti”ni topib yozishga harakat qiladi. Olim asarni oʼquvchi uchun tushunarli boʼlishini taʼkidlab, u mushtariyni mushohada qilishga, oʼylashga majbur etish lozimligini uqtiradi. U birinchi boʼlib, inson hayotining turli sohalaridagi faoliyatlarini birlikda, umumiylikda koʼrib talqin qiladi. Qadimiy soʼgʼdiylar va xorazmliklar tarixini, afsonalarini bayon qilar ekan, voqeliklarni haqqoniy, qanday boʼlsa shundayligicha tasvirlashga harakat qiladi. Tarixni xalqlar millat yoki din manfaatlaridan kelib chiqib yozmaydi. Tarixiy voqealarni izohlayotgan paytda, u hech qanday dinga, millat vakiliga, davlat yoki davlat arbobiga boʼysunmaydi. Holbuki, oʼsha davrlarda islom dini davlat siyosati darajasiga koʼtarilgan, davlat sohiblari oʼz nomlarini ulugʼlash uchun hech qanday narsadan tap tortmaydigan bir paytda, u tarixni buzib koʼrsatishni, yolgʼonni yozishni eng ogʼir gunoh deb bilgan. XIX asr oʼrtalarida nemis mutafakkiri K.Marks tarix tadqiqining metodologik kamchiliklarini tugatish, uni ilmiy asosda oʼrganish maqsadida tarixni tushuntirishning materialistik kontseptsiyasini yaratdi. Tarix formatsiyaviy yondashuv asosida, yaʼni insoniyat oʼz tarixiy taraqqiyotida besh asosiy bosqich – formatsiyani (ibtidoiy jamoa, quldorlik, feodalizm, kapitalizm va kommunizm (sotsializm – kommunistik formatsiyaning birinchi fazasi) bosib oʼtishida izohlanadi. Ijtimoiy inqilob vositasida navbatdagi formatsiyaga oʼtiladi. Sinfiy kurash – tarixni harakatga keltiruvchi kuch, inqiloblar – “tarix lokomotivi”, deb eʼlon qilingan. Tarixni bilish va tushuntirishda formatsiyaviy yondashuv kamchiliklardan xoli emas edi. Birinchidan, Marks chiziqli tarixiy taraqqiyot tarafdori boʼlgan. Formatsiya nazariyasi Yevropa tarixiy yoʼlining yigʼindisi sifatida shakllangan edi. Baʼzi bir mamlakatlar mazkur sxemaga tushmasdan “Osiyocha ishlab chiqarish usuli”ga oʼtkazib yuborildi. Ikkinchidan, “formatsiyaviy yondashuvga har qanday tarixiy voqelikni ishlab chiqarish usuliga, iqtisodiy munosabatlar tizimiga qatʼiy bogʼlab qoʼyilishi xarakterlidir. Marks qarashlariga koʼra, taraqqiyot ishlab chiqaruvchi kuchlar rivojlanishiga, ishlab chiqarish usulining almashuviga tayanadi. Lekin taraqqiyotni bunday tushunishda inson hamda maʼnaviy omillarning oʼrni tarixda lozim darajada aks etmaydi. Holbuki, tarix, dastavval inson tarixi – kishilar tarixidir

Ularning tarixi doirasidagina moddiy jarayonlar oʼtmishining mazmuni, mohiyati ifodalanadi. Uchinchidan, formatsiyaviy yondashuv tarixiy jarayonda ziddiyatli munosabatlar, jumladan zoʼrlikning rolini mutlaqlashtirgan edi. Bunday metodologiya tarixiy jarayonni sinfiy kurash koʼzgusidagina talqin etishga mahkum etgan edi. Lekin taraqqiyotni bunday tushunishda inson hamda maʼnaviy omillarning oʼrni tarixda lozim darajada aks etmaydi. Holbuki, tarix, dastavval inson tarixi – kishilar tarixidir. Ularning tarixi doirasidagina moddiy jarayonlar oʼtmishining mazmuni, mohiyati ifodalanadi. Uchinchidan, formatsiyaviy yondashuv tarixiy jarayonda ziddiyatli munosabatlar, jumladan zoʼrlikning rolini mutlaqlashtirgan edi. Bunday metodologiya tarixiy jarayonni sinfiy kurash koʼzgusidagina talqin etishga mahkum etgan edi. Toʼrtinchidan, formatsiyaviy yondashuvga ijtimoiy utopiya (hayolot) unsurlari xos edi. Sinfiy jamiyatdan – sinfiy va yana sinfiy kommunistik jamiyatga kelish kontseptsiyasi sof utopik hayolot sifatida tarixda qoldi. Hozirgi zamon tarix fanida formatsiyaviy yondashuv metodologiyasiga muayyan tarzda sivilizatsiyaviy yondashuv metodologiyasi qarshi qoʼyilmoqda. Tarixiy jarayonni sivilizatsiyaviy yondashuv asosida yoritish XVIII asrdan boshlab shakllana boshladi. Biroq uning toʼlaqonli rivoji XIX asrning oxiri – XX asrga toʼgʼri keldi. Horijiy tarixshunoslikda bu metodologiyaning yorqin tarafdorlari boʼlib M.Veber, А.Toynbi, O.Shpengler va qator zamonaviy tarixchilar chiqdilar. Rossiya tarixi fanida N.Ya.Danilevskiy, P.А.Sorokinlarni koʼrsatish mumkin. Bunday yondashuv nuqtai-nazarida tarixiy jarayonning asosiy tarkibiy birligi sivilizatsiya hisoblanadi. “Tsivilizatsiya” – “tamaddun” atamasi lotincha “civil” - shaharli, fuqaroviy, davlat soʼzidan kelib chiqqan. Dastlab bu atama ostida yovvoyilik, vahshiylik davridan keyin kirib keladigan sivilizatsiyaviy taraqqiyotning muayyan darajasini anglatgan. Izoh boʼyicha ushbu sivilizatsiyaning farq qiluvchi belgilari etib shaharlar, yozuv, jamiyatning qatlamlarga ajralishi, davlatchilikning paydo boʼlishi olingan. Keng maʼnoda sivilizatsiya ostida jamiyat madaniy taraqqiyotining yuqori darajasi tushunilgan. Yevropada Maʼrifatparvarlik davrida sivilizatsiya ahloq, qonunlar, sanʼat, fan, falsafaning takomillashuvi bilan mushtarak boʼlgan.

Sivilizatsiyaviy yondashuvga qator kuchli tomonlar xos: 1) Uning tamoyillari alohida olingan mamlakat yoki mamlakatlar guruhiga qoʼllanishi mumkin. Bunday yondashuv faoliyat tarixini mamlakat va mintaqalarning oʼziga xos xususiyatlarini eʼtiborga olgan holda bilishni taqozo etadi. Bundan mazkur metodologiyaning har tomonlamaligi (universalьnostь) kelib chiqadi; 2) Xususiyatlarni hisobga olgan yoʼnalishi, oʼz navbatida, tarixning koʼp chiziqli, koʼp variantli jarayon ekanligi haqida tushunchani koʼzda tutadi; 3) Sivilizatsiyaviy yondashuv kishilik tarixining (umumiyligi) birligini, yaxlitligini inkor etmaydi, balki aynan nazarda tutadi. Sivilizatsiyalar yaxlit tizimlar sifatida bir-birlari bilan taqqoslanishi mumkin. Bu qiyosiy-tarixiy metodini keng ishlatishga imkon beradi. Shunday yondashuv natijasida mamlakat, xalq, mintaqa tarixi oʼz holicha emas, balki boshqa mamlakatlar, xalqlar, mintaqalar, sivilizatsiyalar bilan qiyoslanib yoritiladi; 4) Tamaddun taraqqiyotining muayyan mezonlari asosida tarixchilarga u yoki bu mamlakatlar, xalqlar va mintaqalarning yutuqlari darajasini, ularning jahon sivilizatsiyasiga qoʼshgan hissasini aniqlash imkoniyatini beradi; 5) Sivilizatsiyaviy yondashuv tarixiy jarayonda insoniy maʼnaviyahloqiy va aqliy (intellektual) omillarning munosib rolini koʼrsatib beradi. Bu oʼrinda din, madaniyat va mentalitet tavsiflari muhim ahamiyatga ega.

O'xshashlar

Xristianlik vujudga kelishi

Irqlar va ularning vujudga kelishi

Ilk savdo yo'llarining vujudga kelishi

Fransiyani markazlashtirish. Bosh shtatlarning vujudga kelishi

Turkiston ASSR da arxivlarning vujudga kelishi