Mirzo Ulug‘bek buyuk alloma va davlat arbobi - Tarix - Slaydlar

Mirzo Ulug‘bek buyuk alloma va davlat arbobi

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

617.78515625 KB

Ko'chirib olish

MIRZO ULUG‘BEK BUYUK ALLOMA VA DAVLAT ARBOBI www.arxiv.uz

Ulug`bekning bolalik va yoshlik yillari Ulug`bek Sohib Qiron Amir Temurning nabirasi, Shoxruhning to`ng`ich o`g`li bo`lib, onasi Gavharishod og`a nufuzli qipchoq amirlaridan Qiyosiddin tarxonning qizi edi. U jahongir Temurning Iroq va Ozarbayjonga qilgan harbiy yurishi vaqtida 1394 yil 22 martda Sultoniya shahrida tug`iladi. Temurning hohishi bilan bolaga Muhammad Tarag`ay deb nom qo`yadilar. Lekin u yirik olim va fan arbobi bo`lgani tufayli ko`prok Ulug`bek ismi bilan mashxur bo`ldi. www.arxiv.uz

Ulug`bek bilimdon va tajribali murabbiylar ya'ni astronomiya ilmining bilimdoni Salohiddin Muso ibn Mahmud qozizoda Rumiy raqnamoligida fan asoslarini ayniqsa astranomiya ilmini puxta o`rgandi. Ular Ulug`bekni diniy va dunyoviy ilmlarning asosi bilan yaqindan tanishtirdilar. Bir qator manbalarda keltirilishicha, 1397-98 yiliyoq, kelajakda katta shoir va olim bo`lib yetishgan shayx Orif Ozariy ham Ulug`bekning murabbiysi qilib tayinlangan edi. www.arxiv.uz

O’nli kasrlarni kim kashf etgan? XV asrda Samarqandda Mirzo Ulug’bek boshchiligida "Astronomiya maktabi" vujudga kelgandi. 1425—1428-yillari Samarqand yaqinidagi Obi Rahmat arig’i yonidagi Ko’hak tepaligida rasadxona qurilgan. Samarqand madrasasidagi tolibi ilmlar o’zlarining olgan nazariy bilimlarini rasadxonaga kelib amaliyotga qo’Uaganliklari haqida ma'lumotlar mavjud. Ulug’bek madrasasi va rasadxonasida Qozizoda Rumiy, g’iyosiddin Jamshid Koshiy, Ali Qushchi va boshqa olimlar ishlaganlar. G’iyosiddin Koshiy 1427-yilda matematikaga oid «Arifmetika kaliti» («Miftohul-hisob») asarini yozgan. Bu kitobning 7 ta qo’lyozmasi ma'lum bo’lib, ular Berlin, London, Parij, Sankt-Peterburg shaharlarida saqlanmoqda. «Arifmetika kaliti» asarining ikkinchi qistnida turli kasrlar: suratlari bir bo’lgan Misr kasrlari, mahraji turli sonlar bo’lgan Bobil kasrlari, surat va mahrajlari turli sonlar bo’lgan oddiy kasrlar, ularni yozish usullari, kasrlar ustida amallar bajarish, ularni bir ko’rinishdan ikkinchi ko’rinishga keltirish va boshqalar bayon etilgan www.arxiv.uz

Ulug`bek juda yosh bo`lishiga qaramay, davlat kengashlariga, mas'ul qabul marosimlariga ham kiritilar va hamisha bobosining chap tomonida o`tirar edi. Demak, Temur bu nabirasini davlat ishlarini boshqarishga ham tayyorlab borgan. Ulug`bekning yoshligi Movorounnahrda markazlashgan yirik davlat yuzaga kelgan sharoitda, bobosi Temurning harbiy yurishlari davrida o`tdi. Temur Ulug`bekni ko`pincha bu yurishlarda o`zi bilan birga olib yurdi. Masalan, 1398 yili Hindistonga, 1399- 1404 yili Turkiyaga, 1404 yili Xitoyga qilgan yurishlarida Ulug`bek bobosi yonida bo`ldi. www.arxiv.uz

1447 yili Shohruh vafot etgach, Ulug`bek Xurosonni Movorounnahr bilan birlashtirib, kuchli davlat tuzishga harakat qildi, lekin qattiq qarshilikka duch keldi. 1448 yil bahorida hirot yaqinidagi Tarnob degan joyda Ulug`bek bilan jiyani Alovuddavlat o`rtasida Shohruh toju taxti uchun katta jang bo`lib o`tadi, qo`shinning chap tomonida Ulug`bekning katta o`g`li Abdulatif, o`ng tomonida kichik o`g`li Abdulaziz qo`mondonlik qildi. Jang Ulug`bek g`alabasi bilan tugadi, lekin g`alabanoma Abdulatif nomidan emas, faqat Abdulaziz nomidan e'lon qilindi. Bundan tashqari Abdullatifning hirotdagi Ixtiyoriddin qal'asidagi mol-mulkini davlat mulkiga o`tkazilishi o`g`ilning otaga nisbatan dushmanligini yanada oshirdi. Ulug`bek hirotda Abdullatifni qoldirib, o`zi Samarqandga ketdi.Ulug`bek qolgan umrmni o`z observatoriyasida ilmiy ishlar olib borish uchun bag`ishlashga qaror qiladi. Lekin dushmanlar bunga yo`l qo`ymaydilar. Unga Makkaga borib xaj qilib, gunohlaridan pok bo`lib qaytishni taklif etadilar. O`g`ilning otaga dushmanligidan Ulug`bekning raqiblari mohirona foydalanadilar. 1449 yil kuzida Abdulatifning ko`rsatmasi va ruhoniylarning fatvosi bilan tunda xaj qilish uchun Makkaga junab ketgan Ulug`bekning ketidan quvib , uni Samarqand yaqinida xoinlarcha o`ldiradilar. www.arxiv.uz

Ko`hna Samarqand Temur va Temuriylar zamonida, ayniqsa Ulug`bek hukmronlik qilgan yillarda (1409-1449) yanada gullab yashnadi; hunarmandchilik, me'morchilik va adabiyot ravnaq topdi, ilm-fan yuksaldi, savdo rivojlandi. Ulug`bek farmoyishi bilan Buxoroda (1417), Samarqandda (1420), G`ijduvonda (1432-33) madrasalar va Marvda xayriya muassasalari qurildi. Bibixonim masjidi, Amir Temur maqbarasi, Shohi Zinda ansambli qurilishlari poyoniga yetkazildi. Ulug`bek bulardan tashqari, talaygina jamoat binolari, ya'ni karvonsaroy, timlar,chorsu, hammom va hokazolarni ham qurdirgan.Karvonsaroylardan eng kattasi Registon, hozirgi Tillakori madrasasi o`rnida bo`lgan va Mirzoyi Karvon saroyi nomi bilan shuxrat topgan. www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

Mamlakat obodonchiligi yo`lida Ko`hna Samarqand Temur va Temuriylar zamonida, ayniqsa Ulug`bek hukmronlik qilgan yillarda (1409-1449) yanada gullab yashnadi; hunarmandchilik, me'morchilik va adabiyot ravnaq topdi, ilm-fan yuksaldi, savdo rivojlandi. Ulug`bek farmoyishi bilan Buxoroda (1417), Samarqandda (1420), G`ijduvonda (1432-33) madrasalar va Marvda xayriya muassasalari qurildi. Bibixonim masjidi, Amir Temur maqbarasi, Shohi Zinda ansambli qurilishlari poyoniga yetkazildi. www.arxiv.uz

Ulug`bekning ilmiy va madaniy merosi. Ulug`bek buyuk astronom, matematik, davlat arbobi. U O`rta Osiyo xalqlari ilmu fani va madaniyatini o`z davrida dunyo fanining oldingi safiga olib chiqqan buyuk olimlaridan biridir. Mirzo Ulug`bekdan jahon fani va madaniyati rivojiga muhim hissa bo`lib qo`shilgan ilmiy va madaniy meros qolgan. Shulardan biri "Ziji jadidi Kuragoniy" deb nomlangan astronomik jadval hisoblanadi. Ulug`bek tibbiyot va musiqa bilan qiziqqan, she'rlar ham yozgan. Alisher Navoyining "Majolis un-nafois" va Abu Toxirxojaning "Samariya" asarlarida uning she'rlaridan namunalar keltiriladi. Uning davrida ko`pgina asarlar arab va fors tilidan eski o`zbek tiliga tarjima qilingan. Ulug`bek tashkil etgan boy kutubxonada turli fanlarga oid 15000 dan ortiq ko`p tomli kitoblar bo`lgan. Samarqanddagi me'morchilikning nodir namunalaridan biri Ulug`bek rasadxonasidir. Bu inshoot Ulug`bek farmoyishi bilan 1428-29 yillarda Kuhak (Cho`ponota) tepaligida Obirahmat arig`i buyida bunyod etilgan. Rasadxona silindr shaklida uch qavatli, balandligi 30,4 metrdan iborat ulkan bino bo`lgan. Rasadxona o`rta asrlarda asbob-uskunasi jihatidan ham beqiyos bo`lgan. Sharq astronomiyasida muhim ahamiyatga ega bo`lgan "Ziji jadidi Kuragoniy" asari ham shu yerda yaratilgan. www.arxiv.uz

Uning "Ziji jadidi Kuragoniy" asari astronomiya ilmi tarixida alohida o`rin tutadi va u o`rta asr falakiyot fanining durdonasi hisoblanadi. "Ziji jadidi Kuragoniy" avvalambor Mirzo Ulug`bek bosh qosh bo`lgan Samarqand rasadxonasining ko`p yillik mehnati samarasi Sharq klassik astronomiyasining nazariy va amaliy masalalarini o`zida mujassamlashtirgan, uni yangi dalilu-isbotlar bilan boyitgan shoh asardir. "Ziji jadidi Kuragoniy" asosan ikki qismdan: katta muqaddima va 1018 ta yulduzlarning o`rni va holati aniqlab berilgan jadvallardan iborat. www.arxiv.uz

Shunday qilib, astronomiya va matematika fanlari sohasida mashhur asarlar yaratgan, o`rta asrda eng katta observatoriya qurib, Sharq astronomiya maktabini vujudga keltirgan, o`ziga zamondosh bo`lgan eng yaxshi olimlarni atrofiga to`plab, ularning ilmiy ish olib borishlariga katta imkoniyatlar yaratib bergan va bunday olijanob xizmatlari tufayli dunyo fani tarihida o`chmas nom qoldirgan ulug` olim ijodiy kuchlari qaynagan paytda,56 yoshida johil ruhoniy fitnachilar bilan o`z o`g`li tomonidan o`ldirilgan. Uning jasadi Samarqandga dafn etilgan. www.arxiv.uz

E’tiboringiz uchun rahmat. www.arxiv.uz

O'xshashlar

Imom al-Buxoriy buyuk muxaddis alloma

Mirzo Ulug’bek

Mirzo Ulug’bek 2

Samarqand shahrining me’moriy yodgorliklari

Mirzo Ulug`bek madrasalari