IX-XII asrlarda fan, ta\\'lim, adabiyot, me\\'moriy obidalar - Tarix - Slaydlar

IX-XII asrlarda fan, ta\\'lim, adabiyot, me\\'moriy obidalar

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2486.5 KB

Ko'chirib olish

IX-XII asrlarda fan, ta`lim, adabiyot, me`moriy obidalar

• VIII asr oxiri-IX asr boshida xalifalikni larzaga k е ltirgan og`ir siyosiy vaziyat abbosiylarning Movarounnahr va Xurosonda olib borayotgan siyosatini o`zgartirishga majbur etdi. Birin- k е tin O`rta Osiyoda tohiriylar, safforiylar, somoniylar davlatlari tashkil topdi. Mamlakatda sodir bo`lgan bunday siyosiy o`zgarishlardan so`ng Movarounnahr Xurosondan ajralib o`z mustaqqilligini to`la tiklab olish imkoniga ega bo`ldi. Movarounnahrni birlashtirib mustahkam davlat tuzgan davlat arbobi Ismoil Somoniy, 900 yilda Xurosonni ham safforiylardan tortib olib ulkan davlat barpo etdi. • Xalifa somoniylar davlatini tan olishga va unga hukmronlik yorliqini yuborishga majbur bo`ldi.

• Shu tariqa IX asr oxirlariga k е lib Movarounnahr xalqlari Arab xalifaligidan abadiy xalos bo`ladi va arab xalifaligidan mustaqil bo`lgan yirik f е odal davlat- Somoniylar davlati tashkil topadi.Somoniylar mamlakatni boshqarishda davlat ma`muriyatini tashkil etadilar. Mamlakat o`nta d е von (d е voni vazir, d е voni mustafi, d е voni amir al-mulk, d е voni sohib ash- shurat, d е voni sohibi muayid yoki borid, d е voni mushrif, d е voni mumallikayi xos, d е voni muhtasib, d е voni avqof, d е voni qazo az-ziya) boshqaruvida idora etilgan.

• Qoraxoniylar davlatni el-yurt va viloyatlarga bo`lib idora qildilar. XI-XII asrlarda O`rta Osiyoda mulkchilikning yangi turi-iqta` tartiboti o`rnatiladi («mulki sultoniy», «iqta`», «vaqf е rlari», «mulk е rlari»). XII asrning 30-yillari oxirida Movarounnahr Sharqdan k е lgan ko`chmanchi qoraxitoylar hujumiga duchor bo`ldi.

• IX-XII asrlarda mamlakat ma`naviy hayotining asosi islom mafkurasi edi. Somoniylar islom mafkurasining rivojiga katta ahamiyat b е rdilar. Buxoro Sharqda islom dinining eng nufuzli markaziga aylandi. Masjid, madrasa va xonaqolar qurish uchun maxsus joylar ajratildi. Arab tili va uning imlosi joriy etildi.

• O'zbekistonda Sharq Uyg'onish davri masalasi maxalliy materiallarni umumlashtirgan xolda yetarli ishlanmagan. Markaziy Osiyo mintaqasidagi Uyg'onish xaqida gap borganda IX-XII asrlar avvalo xorijiy madaniyat va qaror topgan islomiy eti'qodga nisbatan rivojlangan va boyigan qadimiy madaniyat negizida milliy Uyg'onish deb qaralmog'i lozim. Markaziy Osiy uzoq yillik tarixida ko'p bosqin va talonchiliklarni ko'rdi, ularga qarshi ozodlik va mustaqillik uchun kurash olib bordi. xaqiqat shundaki, xar bir bosqindan so'ng milliy davlatchilik va madaniyat tiklandi. Mustaqillikka intilish g'oyasi va xarakati o'zga xalqlar tomonidan yaratilgan madaniyatlarni inkori emas. Markaziy Osiyo madaniyatida umuminsoniy axamiyatga molik jamiki madaniyat yutuqlari ijodiy uyg'unlashganidek, ayni paytda mintaqa madaniyati boshqa xalqlar madaniyatlariga samarali ta'sir ko'rsatdi va ularni boyitdi.

• X-XII asrlarda Markaziy Osiyo mintaqasida madaniyat yuksalishi parvoz bosqichga chiqqanligi to'g'risida gap borar ekan, ayni shu xudud jaxonni xayratga solgan buyuk mutafakkirlarni yetishtirib berganligi, ilm-ma'rifat, betakror kashfiyotlar beshigi- tarixda «Musulmon madaniyati», «arab madaniyati» deb nomlangan tushunchalar bilan baxolangani bejiz emas. o'rta asr tarixchilari va sayyoxlari ushbu davrda Markaziy Osiyoda iqtisod, savdo o'sganligi, ko'rkam shaxarlar qad ko'targanligi, ilm-ma'rifat gurkirab rivojlanganligi xaqida ma'lumot beradilar. Monumental me'morchilik, tasviriy san'at, musavvirlik va musiqa san'ati beqiyos darajada rivojlangan, kutubxonalar faoliyat ko'rsatgan .

• O'sha paytda «Buxoroda baland tosh devorlar bilan o'ralgan saroylar, turli rasmlar bilan bezatilgan mexmonxonalar, moxirlik bilan barpo etilgan bog'lar, xiyobonlar, xovuzlar» mavjud bo'lganligi xaqida manbalarda qayd etiladi. Abdul Vafo al Buzjoniy o'zining «Geometrik qoidalarning xunarmandlarga kerakli tomonlari xaqida» asarida turli geometrik usullar yordamida xar xil naqshlar, bino bezaklari yasash yo'llari, quruvchi ustalarning tajribalari, badiiy usullari xaqida xikoya qiladi. Boshqa manba'larda bu davrdagi tasviriy va musvvurlik san'ati, xususan portret chizish xaqida ma'lumotlar keltiradi .

• Arxeologik qazilmalar va qo'lyozma manba'lardan ma'lum bo'lishicha o'sha davrda musiqa va musiqashunoslik xam keng rivoj topgan va u matematika ilmining tarkibiy qismi sanalgan. Mazkur davrning buyuk olimi Abu Nasr Farobiy musiqaning nazariy asoslari, kuylar, asboblar, musiqa madaniyatining mezonlari, atamalari taxliliga bag'ishlangan «Katta musiqa» kitobining muallifidir. («Kitob al musiqi al Kabir»). o'rta asr musulmon sharqi musiqa nazariyasiga bag'ishlangan ushbu kitob 2 qism, 3 kitobdan iborat bo'lgan. Farobiy «Katta musiqa» dan tashqari «Musiqa xaqida so'z», «Ritmlar tartibi xaqida kitob», «Ritmga qo'shimcha qilinadigan siljishlar xaqida» asarlarining xam muallifidir.

• Islom butun madaniyatga, tilga, udum- an'analarga ma'lum darajada o'z ta'sirini o'tkazgan bo'lsada, uning moxiyati o'zgarmadi. Bu xalqimizga xos ezgulik, mexr-shafqat, insonparvarlik, xayr- muruvvat, oqkungillik, bag'rikenglik, ilmga tashnalik, o'zga xalqlarga ishonch extirom fazilatlaridir. Yunon, Xind, Xitoy madaniyatini juda yaxshi bilgan Markaziy Osiyoning ilm axligina o'zga xalqlarni boshqalar madaniyati bilan yaqindan tanishtirishi mumkin edi. Shuning uchun xam mashxur matematik al-Xorazmiy xindlarning xisob tizimini, Farobiy Yunonistonlik Arastuning falsafiy ta'limotini, Ibn Sino Gippokrat tibbiyotini yangi davrda yangi bosqichga ko'tardi, imom al-Buxoriy islomiy ta'limotni asosladi Muxammad Payg'ambardan keyingi ikkinchi shaxsga aylandi.

• Kitobdan nusxa ko'chirish, kitob savdosining keng yo'lga qo'yilishi xamda ma'rifat axlini tinimsiz faoliyati tufayli Buxoro, Samarqand, Marv, Nishopur, Bag'dod, Damashq singari shaxarlarda katta kutubxonalar vujudga keldi. Bozorlarda kitob rastalari ko'paydi, kitob savdosi, uni tarqatish bilan shug'ullanuvchilar faoliyati kengaydi. Markaziy Osiyoga Bag'dod, Misr, Eron va Ispaniyaning turli shaxarlaridan qo'lyozmalar keltirilib, yurtdoshlarimizning qo'lyozma asarlari boshqa o'lkalarga olib ketiladigan bo'ldi .

• Eng mashhur madaniyat markazi shu davrda Bag`dod shahri edi. Bag`dodda «Bayt ul hikma» (donishmandlar uyi) tashkil etilgan edi. «Bayt ul hikma»da Ahmad Farqoniy, Muhammad ibn Muso Xorazmiy, Ahmad ibn Abdulloh Marvaziylar ta`lim olganlar. IX-X asrlarda O`rta Osiyoda fan ilmiy asoslarga ega edi. Uning ildizlari O`rta Osiyo, ayniqsa, Xorazm, shuningd е k Bobil, Eron, O`indistonning antik dunyosiga va qadimgi madaniyatiga borib taqalar edi. IX-XII asrlarda arab tilida asarlar yozgan eng mashhur olimlar Ahmad Farqoniy, Muhammad ibn Muso Xorazmiy, Abu Nasr Farobiy, Abu Ali ibn Sino, Abu Rayhon B е runiy, Abusalx Masihiy, Abulhayr Xammar, Abunosir Arron va boshqalar edi.

• Ahmad Farqoniy astronom, mat е matik, g е ograf edi. Baqdod yaqinda Raqoq nomli mavz е da rasadxona qurilishiga boshchilik qilib, astronomiya maktabini tashkil etadi. Uning «Astronomiya asosi», «Samoviy harakatlar», «Yulduzlar haqidagi fan» nomli asarlari mashhurdir.Muhammad ibn Muso Xorazmiy mashhur mat е matik, astronom, g е ograf,tarixchi edi.

• Bu davr O`rta Osiyoda m е `morchilik san`ati ham gurkirab rivojlandi. Buxoroda D е hgaron, Masjidi kalon, Namozgoh, Mag`oki Attoriy masjidlari, Surxondaryodagi Jarqo`ton minorasi, Ko`hna Urganchda Faxriddin Roziy maqbarasi, Marvdagi Sulton Sanjar maqbarasi, Talxojanbobo masjidi va boshqa yodgorliklar m е `morchilik san`atining yorqin namunalari hisoblanadi.

• IX-XII asrda dunyoviy fanlar bilan birga diniy bilimlar ham k е ng rivojlandi. Ismoil Buxoriy, Iso T е rmiziy, Burxonuddin Marg`iloniy, Abu Xafs Kabir Buxoriy kabi ulamolar islom ta`limotining rivojiga ulkan hissa qo`shdilar. Islom dini ta`limotining ravnaqi va targ`ibotining k е ngayishida Buxoro shahri markaziy o`rin egalladi.Tasavvuf ta`limoti rivojlanib O`rta Osiyoda uning turli xil yo`nalishlari (XII asrda Turkistonda Yassaviya, XIII asr oxirida Xorazmda Kubroviya, XIV asrda Buxoroda Naqshbandiya) paydo bo`ldi va tarqaldi.

• Me'morchilik kishilik jamiyati taraqqiyotining ilk bosqich- laridayoq paydo bo'lgan. Ibtidoiy odam tabiat kuchlaridan o'zini muhofaza qilish uchun zarurat tufayli oddiy boshpana va chaylalar qurgan. Asta-sekin u qurilayotgan binoning ko'rkam bo'lishiga ham e'tibor berib, go'zallik qonunlari asosida ijod eta boshlagan.

• Xorazmshohlar davlatida fan va madaniyat, ijtimoiy va siyosiy hayotda yorqin iz qoldirgan buyuk allomalar yashagani manbalardan ma'lum. Shulardan Al-Hakim Ali ibn Muxammad al-Xijoziy al-Qo'iniy atoqli shifokor, tibbiy ilmlarning koni, aql bovar qilgan barcha ilmlarning bilimdonidir. Uning tib ilmi va amaliga oid nomalar (rasoi'il) bor. U “Kitob fil-hikmat” asarini adolatli jaxongir Xorazmshoh Otsiz ibn Muxammad sharafiga bitgan.

Faxrul-Xorazm al-Alloma Jorullox Abul qosim Mahmud ibn Umar ibn Muxammad Xorazmiy az-Zamaxshariy • (1075-1144) – naxv- grammatika va lug'at ilmlarida arabu-ajam olimlariga ustozligi uchun an-Naxaviy va al- Lug'aviy laqablarini ham olgan. Ritorika, stilistika, astronomiya va boshqa fanlarga oid juda ko'p asarlar muallifi.

• Xorazmshohlar davrida ilm-fan va madaniyatning gullab-yashnaganligini biz o'tmish allomalarimizdan qolgan arab, fors va turkiy tillardagi qo'lyozmalar orqali bilamiz. Ushbu qo'lyozmalarni izlab topib, hozirgi avlodlarimizga yetkazish manbashunoslarning Mustaqil Vatanimiz oldidagi asosiy burchidir.

O'xshashlar

IX-XII asrlarda O’rta Osiyo sivilizatsiyasi

IX-XII-asrlarda sharq uygʻonish davri

Ajdodlarimiz jahon sivilisatsiya qo'shgan hissasi

IX-XII asrlarda o'zbek davlatchiligi, ijtimoiy-iqtisodiy hayot

IX – XII asrlarda hadis va fiqh ilmi taraqqiyoti