logo
  1. Bosh sahifa
  2. Slaydlar
  3. Tarix
  4. Илк ўрта асрларда тарихий билимларининг ривожланиши

Илк ўрта асрларда тарихий билимларининг ривожланиши

Yuklangan vaqt:

07.06.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1163.9482421875 KB
Ko'chirib olish
Илк ўрта асрларда тарихий билимларининг ривожланиши Режа:  Араблар истилоси ва Ўрта Осиё халкларининг истилочиларга қарши кураши тарихининг тарихшунослиги  Мусулмон Уйгониш даври тарихий адабиётлари ва уларнинг Ўрта Осиё халқлари тарихини ўрганишдаги аҳамияти . Манбалар таҳлили Моддий маданият қуролларининг пайдо бўлиши инсонлар ҳаётига қанчалик катта таъсир кўрсатган бўлса, қўлёзма ва босма китобларнинг пайдо бўлиши ҳам инсоният маданияти тараққиётига шунчалар катта таъсир кўрсатди. Турли тарихий даврларда, асрлар давомида вужудга келган қўлёзма китоблар инсон билимларининг асосий манбаи бўлиб келди, бу билимларнинг келгуси ривожини таъминлади. Барча маданий жамиятларда китобларнинг қадри бебаҳо, айниқса Шарқ қўлёзмаларининг барча Шарқ халқларини ўзаро боғлаб, улар тилининг ривожига қўшган ҳиссалари беқиёсдир. Аббосийлар даврига оид манба Шарқ қўлёзмалари Шарқ қўлёзма китоблари бир нечта оламшумул динларнинг авлоддан-авлодга ўтишига хизмат қилди, кўплаб диний ва этник силсилалар (системалар) нинг қонун-қоидаларини жаҳонга тарқатди, хуллас, жаҳон маданияти хазиналарининг умри боқийлиги, давомийлигини таъминлади. Шарқ қўлёзмаларини ўрганиш ҳозирги олимларга Шарқ халқларининг ўтмишдаги ҳаётининг тарихий манзараларини тиклашга, ўша халқларнинг жаҳон маданиятига қандай ҳисса қўшганлигини аниқлашга ёрдам бера ди. қўлёзма китобларнинг тадқиқотчиларидан бири бундай ёзади: «қўлёзма китобларни билим манбаи ва эстетик лаззат манбаи сифатида кўраётган одамнинг завқини кашф этувчи одамнинг завқига тенглаштириш мумкин. қўлёзмалар ўтмишни тушунишга, келажак ҳақида ўйлашга даъват этади. Қўлёзама асарлар Арабларгача манбалар Урта Осиё халқларининг Араб халифалиги таркибига кириши арафасидаги ва ундан кейинги аҳволи ҳақида гап борганида сўзсиз арабча, форсча ва қадимги туркий- руний ёзувларга мурожаат қиламиз. Тарихда уч жойдан Урта Осиё халқлари тарихига доир ҳужжатлар архиви топилган: ҳозирги Туркманистоннинг Нисо шаҳрида - Парфия давлати (милоддан аввалги I аср) ҳужжатлари, Тупроққалъада (III аср) Хоразм давлати ҳужжатлари, Муғ тогида "(Самарқанд) Сўғдиёна ҳужжатлари (VII аср) топилган. Туркманистоннинг Нисо шаҳри Нисо шаҳри Тупроққалъа Тупроққалъа харабалари Mugʻ qalʼa hujjatlari   Mugʻ qalʼa harobalaridan topilgan hujjatlar majmuidan iborat oʻziga xos arxiv qoldigʻi (milodiy 7-asr oxiri — 8-asr boshi). Uning tarkibidagi jami 80 hujjatdan 74 tasi fanda shartli ravishda "milliy sugʻd yozuvi" yoki Samarqand sugʻd yozuvi deb nomlangan yozuvda bitilgan. 3 ta hujjat xitoy yozuvida boʻlib, mazkur arxiv mazmuniga daxldor emas. Xitoycha matn bitilgan qogʻozning orqa toza yuzasidan yozuv materiali sifatida foydalanilgan. 2 ta hujjat arab yozuvini kufa usulida bitilgan va arxiv mazmuniga aloqador. 1 ta hujjat teri yuzasiga qad. Turk-runiy yozuvda bitilgan. Hujjatlar bitilgan materiallar turlicha. 20 dan ortiqhujjat toldan kesilgan tayokchalarda, 20 dan ortiqroq hujjat oshlangan teri yuzasida va bir qancha hujjat xitoy qogʻozlarda yetib kelgan. Mug’ qal’asi Mugʻ qalʼa, Qalʼai Mugʻ —  istehqom   qalʼa  harobasi ( 5 — 6-asrlar ). Qum daryosining  Zarafshon   daryosiga  kelib quyilish burchagidagi ( Tojikiston )  togʻ choʻqqisi  ustiga qurilgan 2 qavatli  qasr - qoʻrgʻon . Bu  qurilish  undan avvalgi inshoot oʻrnida amalga oshirilgan boʻlishi ehtimol. Chunki,  qad . yunon   manbalarida  zabt etish mushkul boʻlgan "sugʻd qoyalari" haqida maʼlumotlar uchraydi.  Olimlarning  fikricha, Mugʻ qalʼa shunday istehkom " qoya "lardan biri boʻlgan. Oʻrta asr yozma manbalarida Mugʻ qalʼaga nisbatan abargar nomi ishlatilgan i ham maʼlum. Bu  sugʻdcha  atamaning maʼnosi "togʻ ustidagi" demakdir. Mugʻ qalʼada 1932 yilda tasodifan bir sugʻdcha  hujjat  topilishi uning haroba  qoldiklarida   arxeologik qazish  ishlari boshlanishiga sabab boʻldi. Mug’ qal’asi 1932—33 yillarda A.V.Vasilyev, 1947 yilda V.A. Voronin oʻrgangan. Mugʻ qalʼada oʻtkazilgan qazishmalar natijasida mustahkam  devor  bilan oʻralgan ixcham  hovli  yuzasi hamda  qamal  holatda yashashga moʻljallangan xoʻjalik va  turar joy  binolari majmuidan iborat  qoʻsh  qavatli inshoot qoldiklari  namoyon  boʻldi. Yuzlab moddiy ashyoviy topilmalar bilan bir qatorda Mugʻ qalʼa harobalarida  sugʻd , qad.  turkiy ,  xitoy  va  arab   yozuvlari  bilan bitilgan 80 ta hujjatdan iborat qad. arxiv qoʻlga kiritildi (yana q.  Mugʻ qalʼa hujjatlari ). Mugʻ qalʼa yozma yodgorliklarining guvoxdik berishicha, qalʼa arab istilosi davrida ( 722  y.) vayronaga aylantirilgan. Mugʻ qalʼada Panch (ilk  oʻrta asr   Panjikenti ) qokimi  Devashtich  oʻz yaqinlari va arkoni davlati bilan qamal qilinib asir olingan, keyinchalik qatl etilgan. Inshoot esa buzib tashlangan Араб қўшиқчиси Зиряб Шоҳнома-Фирдавсий Бундан ташқари, ерлардан жуда кўплаб эпиграфик ёдгорликлар тошдаги битиклар, рўзғор буюмлари ва санъат асарлари топилган. Урта Осиё тарихидан далилий ашёларга бой маълумотларни ўрта асрда яшашган муаррих Табарий асарларидан, шу асарнинг Балъамий тузган форсча-тожикча нусхасидан, жаҳоншумул қомусий олим Беруний асарларидан топишимиз мумкин. Шу маънода ўрта асрнинг буюк шоири Абулқосим Фирдавсийнинг «Шоҳнома» достони ҳам ибратлидир. Беруний-Фирдавсий-Беруний Табарийнинг Қуръонга бaғишланган тақсири ва унинг асариги чизилган миниатура Табарий зтёратгоҳи (Эрон) Табарий асарлари 1. Тафсир ат-Табарий “Жамеъуал-баян ан таъвили ааил- Қуръан” (Қуръон оятлари мажмуавий изоҳларининг баёни) – Аҳли сунна вал жамоа мазҳабининг энг катта ва эътиборли тафсирларидан бири ҳисобланади. 2. Тарих ат-Табарий. “Тарих ал умам вал-мулук” (Халқлар ва малик (подшо)лар тарихи) бу асарда Одам алайҳиссаломдан ўзи яшаган асргача бўлган тарихни иснодлари билан келтиради, бу асар ҳам етти йилда ёзилган. Табарий асарлари рўйҳати 3. “Таҳзиб ал-асар тафсил ал-маъоний ас-сабит ан Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи васаллам) мин ал-ахбор” (Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан келган тўғри хабарларни маъноларининг батафсил баёни) – бу китобнинг парчалари баъзи давлатларда, хусусан, уч қисми Туркияда, бир қисми Испанияда, бир бўлаги Оксфордда (Англия) сақланмоқда. Муаллиф бу китобни тугатолмай вафот этган. Имом Заҳабий бу китоб тўғрисида: “Агар тугатилганда, тахминан юз жилдни ташкил этарди” – деб ёзган. Имом ибн Касир эса: “Энг яхши китоблардан бири бўлиб, агар тугатилганда шу китобнинг ўзи кифоя қиларди”,– деган. 4. “Ихтилоф ал-фуқаҳо” (Фақиҳларда фиқҳ масалаларининг хилма- хиллиги) – уч минг саҳифадан иборат бўлиб, унда фиқҳ масалалари кенг баён қилинган. Табарий асарлари 5. “Ихтиёр мин ақвол ал-фуқаҳо” (Фақиҳларнинг сўзларидан (раъйларидан) танлаб олинганлари) – бу китоб “Ихтилоф ал- фуқаҳо” нинг давоми сифатида келтирилган. 6. “Адаб ан-нуфус ал-жаййида вал ахлоқ ан-нафиса” (Гўзал ахлоқ ва яхши нафснинг одоблари) – тўрт жилдан иборат бўлиб, муаллиф китобни тугатолмай вафот этган. 7. “Адаб ал-қузот” (Қозиларнинг одоби) – минг саҳифадан иборат бўлиб, қозилик қонун қоидалари ва қозилар одобига бағишланган. 8. “Адаб ал-маносик” (Ҳаж одоблари) – ҳаж қилиш тартиб- қоидалари ва одобларига бағишланган. Табарий асарлари 9. “Бастил-қовл фи аҳкам аш-шариъатил-ислом” (Ислом шариъати ҳукмлариниг қисқача баёни) – имом Заҳабий ал-Фарғонийдан нақл қилиб айтадики, бу китоб ўн беш минг/йигирма минг саҳифа ўртасидадир. 10. “Ат-тафсир фи маъолим ад-дин” (Дин белгиларининг шарҳи) – бу китоб ақида тўғрисида бўлиб, унда мўътазила мазҳаби нотўғри йўлда эканлиги исботлаб берилган. Милоднинг IV-VI asrlarda arab ayollari va erkaklarining kiyimlari

O'xshashlar

Ўрта асрларда Туркия. Туркларнинг Европага юришлари
Ўрта Осиёда илк ўрта асрдаги йирик шаҳарларнинг тараққиёти (Мавр, Бухоро, Панжикент, Чоч, Хоразм) даври археологияси
Ўрта Осиё халқлари ҳаётида IX-XII асрларда юз берган (ренессанс) уйғониш даври
XI—XV асрларда Венгрия
XVII-XVIII асрларда Италия