Arablarning O’rta Osiyoga bosqini - Tarix - Slaydlar

Arablarning O’rta Osiyoga bosqini

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

739.1708984375 KB

Ko'chirib olish

Arablarning O’rta Osiyoga bosqini Muhammad vafoti (632 y.)dan so’ng davlat boshliqlari uning safdoshlari va qarindoshlari orasidan saylangan, ular halifa (“payg’ambar o’rinbosarlari”) unvonini olishgan. Bunday saylangan halifalar to’rtta: Abu Bakr, Umar, Usmon, Ali bo’lgan. Abu Bakr o’tkir aqli va barcha murakkab masalalarni hal etishi bilan mashhur edi. Uning hukmronligi atigi ikki yil davom etgan. Abu Bakr o’z vorisi etib Umarni tayinlagan. U ham Muhammadning safdoshi bo’lib, iqtidorli sarkarda va Jasur Jangchi sifatida shuhrat qozongan. Muhammad vafotidan keyingi dastlabki halifalarga Arabistonning ko’p rayonlarida sohta payg’ambarlar boshchilik qilgan isyonlarni qurol kuchi bilan bostirishga to’g’ri kelgan.

Ko’plab ko’chmanchi arab qabilalari islomga kirishga va yagona davlat ostida birlashishga qarshi turishgan. Qo’zg’olonlar bostirilgan. Jangari badaviylarni qaytadan ichki urushlar boshlashdan chalg’itish maqsadida halifa Umar yangi yerlar va boy harbiy o’lja keltirishi kutilgan istilochilik yurishlarini boshlagan.

ARAB SAVDOGARLARI. Arabistonni qurshab olgan mamlakatlar, avvalo Vizantija va Eronning ichki holati bu vaqtda juda murakkab edi. Shuning uchun arablar jiddiy qarshilikdan havotir olmay yurishlarini boshlashgan. Ular katta qo’shin to’plab, 640 y.ga kelib Falastin va Suriyani, so’ngra Misrni (640–642) bosib olishga yerishganlar. So’ngra g’arb tomonga Shimoliy Afrika bo’ylab yurishni davom ettirib arablar barbir qabilalarini itoat ettirganlar va 649 y.ga kelib Karfagenga qadar yetganlar. 634–651 y.larda Eron butunlay bo’ysundirilgan. Biroz keyinroq arablar Armaniston va Gruziyaning bir qismini egallashgan.

Ulkan hududlarni shu qadar tez fursatda egallab olinishini nafaqat bir paytlar qudratli bo’lgan davlatlarning ichki tanazzulga yuz tutganligi, balki arab lashkarboshilarining harbiy san’ati bilan ham izohlash mumkin. Arablarning asosiy kuchi shiddatli engil otliq qo’shinda edi. Arablar raqiblari qo’shiniga yopirilib hujum qilib, yo’llarida duch kelgan barcha narsani yanchib tashlardilar. Shuni ham aytish joizki, Eron, Vizantiya va Rim viloyatlari aholisi feodal zodagonlarning og’ir soliqlaridan bezib, arablarga qarshilik ko’rsatmaganlar, ularni deyarli haloskorlar deb hisoblashgan. Mahalliy aholi “Hudo rimliklar zulmidan bizni halos etish, ulardan qasos olish uchun arablarni yubordi” deb aytardi. Ko’pgina shaharlar aholisi hayotlari va mol-mulklari saqlab qolinishi shartlari asosida jangsiz taslim bo’lishgan.

 Arab istilochilari bo’ysundirilgan mamlakatlarda ilgarigi tartiblarni saqlab qolishgan. Halifalikda hristianlar, yahudiylar, zardushtiylarga nisbatan diniy bag’rikenglik saqlangan. Dastlabki vaqtlarda arablar sobiq Eron va Vizantiya mulklari aholisi zimmasiga katta soliqlar yuklamaganlar, bu mahalliy aholini ularga nisbatan iliq munosabatini yanada mustahkamlagan.  Ulkan hududlarni egallanishi va boy harbiy o’lja arablar o’rtasida mulkiy tabaqalanishni yanada chuqurlashtirgan. Bu ayniqsa uchinchi halifa – Usmon davrida sezilgan. U yerlarni bosib olishni, zodagonlar qo’lida bojlik to’planishini rag’batlantirgan. Bu oddiy musulmonlarning noroziligini keltirib chiqargan. Usmon va umansub bo’lgan Umaviylar urug’iga qarshi ko’p feodallar bosh ko’targanlar. Fitna tepasida Muhammadning amakivachchasi Ali turgan. Ali payg’ambarning qiziga uylangan edi, shuning uchun Muhammadning eng yaqin qarindoshi va merosho’ri hisoblangan.

 Ali tarafdorlari shialar (arabcha, shia – guruh, partiya) deb atala boshlangan. Dastlab shialar faqat ozchilikni etgan guruh bo’lib, davlatda hokimiyatni egallash uchun kurash boshlagan. Shialarning asosiy talabi halifalik payg’ambar kuyovi Aliga va so’ngra uning avlodlariga o’tishi lozim edi. Bundan tashqari shialar islomning yagona muqaddas kitobi Qur’on bo’lishi kerakligi va halifalarning diniy hokimiyatdan voz kechishlarini talab qilishgan. Ularning fikricha, islomda diniy rahbarlik alohida shaxslar – imomlarga tegishli bo’lishi lozim edi.  Umaviylar urug’idan chiqqan halifalar shialarni ta’qib etishgan. Ularning tayanchi sunniylar mazhabi edi, ular muqaddas kitoblar deb nafaqat Quryonni, balki Sunna – Muhammad payg’ambarning aytgan so’zlari va qilgan ishlari haqidagi hikoyalar to’plamini ham hisoblashgan.

 656 y. Makkada isyon ko’tarilgan. Shialar halifa Usmonni o’ldirishgan. Ularning talabiga ko’ra to’rtinchi halifa qilib Ali saylangan. Biroq umaviylar urug’idan bo’lgan Usmon tarafdorlari bo’sh kelishmagan. Mamlakatda urush boshlanib ketgan. U qachonki 661 y. Ali Umaviylar tarafdorlari tomonidan o’ldirilguniga qadar davom etgan. Mamlakatda yana Umaviylar sulolasi hokimiyati tiklangan, sulola 750 y.gacha davlatni boshqargan. Halifalar shunday qudratli qo’zg’olon bo’lib o’tgan Makka shahrida qolishni istamay poytaxtni Damashqqa ko’chirganlar.  Shu yerdan, Suriyadan turib halifalar qo’shni mamlakatlar hududlarni bosib olishga kirishganlar, u mamlakatdagi urush tufayli to’xtab qolgan edi. VII a. ohiri – VIII a. boshida arablar Shimoliy Afrikada mustahkam o’rnashib olganlar. 711 y. ular Ispaniyaga bostirib kirib, deyarli butun Pireney yarim orolini egallashgan. Taxt uchun kurashlardan holdan toygan Vestgotlar qirolligi jangovar arablarga yetarli qarshilik ko’rsata olmay tor-mor keltirilgan. Faqat Ispaniyaning shimolidagi, tog’li qismidagi aholi itoat qilmay kurashni davom ettirishgan.

 Shu g’alabadan so’ng arablar otliq qo’shini Pireney tog’larini oshib o’tib Franklar qirolligiga hujum qilgan. Bu yerda, 732 y. Puatye yonidagi jangda arablar (evropaliklar ularni “saratsinlar” deb atashgan) zarbaga uchrab, hujumni to’xtatishga majbur bo’lishgan.  Arablarning O’rta Osiyoga harbiy yurishlari ancha muvaffaqiyatli kechgan. VIII a. boshida ular Amudaryo ortidagi viloyatlarni (arabcha Movarounnahr – “daryoning narigi tomoni”) egallashgan. 751 y. arablar Talas jangida Hitoy qo’shinlarini tor-mor keltirishgan va O’rta Osiyoda mustahkam o’rnashib olganlar. 712 y. arablar Hindistonga bostirib kirib, Sind viloyatini zabt etganlar.  VIII a. o’rtalariga kelib arablarning ulkan davlati – Arab halifaligi vujudga kelgan. Halifalar mulki Atlantika okeanidan Hindiston va Hitoy chegaralarigacha yetib borgan. Ammo arab davlati ichki jihatdan mustahkam emasdi. Doimiy isyonlar va qo’zg’olonlar halifalikning turli mintaqalarini larzaga solgan. Shulardan biri davomida Ummaviylar sulolasi ag’darilgan. Deyarli barcha Ummaviylar qirib tashlangan, faqat ulardan bir nechtasigina qochib, Ispaniyaga yashirinishga muvaffaq bo’lgan

Mamlakatdagi hokimiyatni 750 yil boshqa bir qadimgi urug’ – Abbosiylar vakillari egallab olishgan. Bu urug’ning shajarasi Muhammad payg’ambarning amakisi – Abbosga borib taqalgan. Taxt uchun kurashda halifalikning hukmron doiralarini Eronning yirik yer egalari qo’llab-quvvatlagan. Abbosiylar sulolasidan bo’lgan halifalar hokimiyat tepasiga kelgach mamlakat ichidagi barcha halq harakatlarini beshafqat bostirishgan, aslzoda Eron feodallari esa vazirlar, ya’ni arab halifasidan keyingi eng katta mansabni olib mamlakatdagi barcha hokimiyatni o’z qo’llariga olishgan. Halifalik poytaxti Dajla daryosi bo’yidagi kichik qishloqqa ko’chirilgan. Vaqt o’tishi bilan bu yerda shahar barpo etilib, u Bag’dod nomini olgan, arablar davlati esa Bag’dod halifaligi deb atala boshlangan.

Davlatni idora qilishni boshlagan Abbosiylar deyarli bosqinchilik urushlari olib bormaganlar. Ularning asosiy diqqat-e’tibori halifalikka ilgari qo’shib olingan hududlarni saqlab qolishga qaratilgan. Halifalar huddi ilgarigidek mutloq hokimiyatga ega edi. Ular nafaqat mamlakat hukmdori, balki diniy rahbar ham edilar. Halifa hokimiyati merosiy bo’lgan. Ulkan davlatni yahshiroq idora etish maqsadida uning hududi viloyatlarga bo’lingan, ularga halifa amirlarni noib etib tayinlagan. O’z viloyatida amirlar qo’shin va amaldorlar apparatini boshqarishgan. Har bir amirning ikki o’rinbosari bor edi. Ulardan biri soliqlarni yig’ishga Javobgar bo’lsa, boshqasi – qozi – bosh sudya va halifa diniy hokimiyatining vakili edi.

 Abbosiylar davridan e’tiboran halifalikda shariat – musulmon qonunlari majmuasi qaror topgan, har bir musulmon shariat ko’rsatmasiga ko’ra yashashi shart bo’lgan. Har bir musulmonning majburiyatlari orasida muqaddas ramazon oyida ro’za tutish ham bor edi. Aqidaga ko’ra, shu oydagi kechalardan birida Muhammad payg’ambarga birinchi “vahiy” kelgan. Butun oy davomida musulmonlar quyosh chiqqandan to uning botgunicha hech narsa emaganlar. Makkani ziyorat qilish – haj ham majburiy edi. Payg’ambar ummati bo’lgan har bir kishi umrida loaqal bir marta haj qilishi lozim edi.  Halifalikda soliqning bir necha turi mavjud edi. Asosiy soliq zakot hisoblangan. Uni barcha musulmonlar to’lashgan. Musulmon bo’lmagan aholi jon solig’i to’lagan. Nihoyat, har ikkalalari ham halifaga yer solig’i to’laganlar. To’g’ri, musulmonlar uchun uning miqdori boshqa dindagilarga qaraganda ancha kam bo’lgan. Bu ko’pgina yer egalarini islomga kirishlarini rag’batlantirgan. Evropadagi feodal davlatlaridagi kabi, halifa yerlarni yirik feodallarga in’om etgan. Bunday yer egaligi mulk deb atalgan.

 Davlat boshqaruvini yaxshilash uchun halifalar o’z tangalarini zarb qilishgan va pochta hizmatini joriy qilishgan. Mamlakatning turli burchaklarini bog’lovchi asosiy yo’llarda pochta stansiyalari joriy etilgan, ularni “yomchi” deb atashgan. Bunday stansiyalarda otlarini almashtirib butun mamlakat bo’ylab xabar tarqatuvchi choparlar “yomchi” deb atalgan. Bu so’zdan ruscha “yamshchik” atamasi kelib chiqqan.  Arab bosqinchiligining muhim oqibati islomni tarqalishi bo’lgan. VII – VIII a.lar mobaynida arablar diniy bag’rikenglik siyosatini yurgizishgan, bu hatto Qur’onda yozilgandi. Musulmon bo’lmaganlar erkin ravishda o’z dinlariga e’tiqod qilganlar va hatto o’zlarining cherkov tashkilotlari – qavmlar, eparhiyalar va jamoalarni saqlab qolishgan. Ammo musulmonlarga ancha kam soliq miqdori yuklanishi, islomga kirganlar uchun imkoniyatlar yaratib berilishi bora-bora o’z ishini qildi. Agar arab halifaligining dastlabki o’n yilliklarida aholining ko’pchiligi islom dinida bo’lmasa, X a.ga kelib halifalik aholisining ko’pchiligi musulmonlardan iborat edi.

Horun ar-Rashid halifalik qilgan yillar Bag’dod halifaligining pavnaq topgan davri hisoblangan. U franklar qiroli Buyuk Karlning zamondoshi, mashhur “Ming bir kecha” ertaklarining qahramoni bo’lgan. Ertaklarda Horun oliyjanob, jasur va dono hukmdor sifatida namoyon bo’ladi.. U barchani o’zining adolatli ekanligi va aql-zakovati bilan hayratga solgan. Ammo aslida Horun ar-Rashid makkor va shafqatsiz halifa bo’lgan. Bag’dod aholisi undan qo’rqishar va uni yomon ko’rishardi.. Halifa muntazam bosqinchilik urushlari olib borgan bo’lsa-da, o’z davlati hududini jiddiy ravishda kengaytira olmagan.

O'xshashlar

Chor Rossiyasining O’rta Osiyoga bosqini

O’rta Osiyoga Arablarning bostirib kelishi va islom dinining yoyilishi

Aleksandr Makedoniskiy bosqini davrida O’rta Osiyo

Islom diniga qadar arablarning ijtimoiy iqtisodiy ahvoli

Ilk o’rta davrlar