Ahmad al- Farg’oniyning hayoti - Tarix - Slaydlar

Ahmad al- Farg’oniyning hayoti

Yuklangan vaqt:

08.11.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

3572.9013671875 KB

Ko'chirib olish

Mavzu: Ahmad al- Farg’oniyning hayoti

IX-XII asrlarda yashab ijod etgan O‘rta Osiyo xalqlari va butun dunyo tabiiy-ilmiy fiqrlarning rivojlanishiga juda katta hissa qo‘shgan buyuk mutafakkirlaridan biri Ahmad Ibn Muhammad al-Farg‘oniy (798-865)dir. Ahmad al- Farg‘oniy O‘rta asrlarda yashagan O‘rta Osiyolik olimlar orasida buyuk astronom, matematik, geograf sifatida asosiy o‘rinni egallaydi. U asli Farg‘onaning Qubo (hozirgi Quva) shahrida tug‘ilib o‘sib, o‘zining datlabki ma’lumotini shu erda oladi. Al-Farg’oniy o‘tkir zehnli va qobiliyatli bola bo‘ladi, u matematika, geografiya, mantiq, ilohiyot, falsafa, tilshunoslik sohalarini puxta egallaydi, husnixat sohasida suls va nash xatlarini chiroyli yozadigan bo‘ladi. Ahmad o‘z davridagi arab, fors, turk va yunon tillarini o‘rganadi. Ahmad al-Farg’oniy (798- 865)

Ahmad al-Farg‘oniyning 8 ta asari bizga ma’lum bo‘lib, ularning hammasi astronomiyaga oiddir. Ular quyidagilar: Astronomiya asoslari haqida kitob, arabcha: “Kitob fi usul imi annujum” “ Usturlob bilan amal qilish haqida kitob” “ Oyning yer ostida va ustida bo‘lish vaqtlarini aniqlash haqida risola”. “ Yetti iqlimni hisoblash haqida”

“ Quyosh soatini yasash haqida kitob” “ Al-Xorazmiy “Zij”ining nazariy qarashlarini asoslash” asari “ Al-Farg‘oniy jadvallari” “ Samoviy harakatlar va umumiy ilmi nujum kitobi”

Al-Farg‘oniyning “Astronomiya asoslari haqida kitob” asari astronomiyadan eng sodda darslik bo‘lib, u astronomiyadan boshlang‘ich ma’lumotlarni o‘zlashtirishda ancha qulay bo‘lgan. Uning 9-bobi geografiya bo‘limi “Yerdagi ma’lum mamlakatlar va shaharlarning nomlari va har bir iqlimdagi narsalar haqida” deb atalib, unda yerdagi yetti iqlimning hammasi, ulardagi mamlakatlar, viloyatlar va shaharlari bilan birga tasvirlanadi va tavsiflanadi. Al-Farg‘oniy bunda o‘z tavsifini Afrikaning Atlantika okeani qirg‘oqiga yaqin joylashgan fazolardan boshlab Osiyo qit’asining eng Sharqiy chekkasigacha, ya’ni Tinch okeanidagi Yaponiya orollarigacha davom ettiradi.

Al-Farg‘oniyning tavsiflash usuli Al-Xorazmiyning tavsiflash usulidan farq qilib, u hindlarning an’anasiga asoslanadi. Uning iqlimlar tavsifida 3-,4-,5-,6- va 7- iqlimlarning tavsifi diqqatga sazovordir. Uchinchi iqlim Sharqdan boshlanib, Xitoy mamlakatning shimolidan, so‘ng Hind mamlakatidan va so‘ngra Qobul va Kermon viloyatlaridan o‘tadi. To‘rtinchi iqlim Sharqdan boshlanadi va Tibetdan, so‘ngra Xurosondan o‘tadiki, bunda Xo‘jand, Ustrushona, Farg‘ona, Samarqand, Balx, Buxoro, Xirot, Amuya, Marvarud, Marv, Saraxs, Tus, Nishopur shaharlari bor. Undan so‘ng Jurjon, Qumis, Tabariston, Demovand, Qazvin, Daylam, Ray, Isfaxondan o‘tadi. Beshinchi iqlim Sharqda Yajuj mamlakatidan boshlanadi, so‘ng Xurosonning shimolidan o‘tadi, unda Toroz shahri-savdogarlar shahri bor. Navokat (Navkat), Xorazm, Isfijob (Sayram), Turarband (O‘tror-hozirgi Aris) va Ozayborjon, Armiya (Armaniston) viloyati, Barda’a (Barda), Nashava (Naxchivan) shaharlari bor.

Oltinchi iqlim Sharqdan boshlanadi va Yajuj mamlakatidan o‘tadi, so‘ng Xazar mamlakatidan (Shimoliy Kavkaz va Quyi Volga bo‘yin), Jurjon (Kaspiy) dengizining o‘rtasidan kesib o‘tadi va Rum (Vizantiya) mamlakatigacha boradi. Yettinchi iqlim Sharqda Yajuj mamlakatning shimolidan boshlanadi, so‘ng turkiy mamlakatlardan (Markaziy Osiyo) o‘tadi, so‘ng Jurjon dengizining shimolidan o‘tadi, so‘ng Rum (Qora dengizi) dengizini kesib o‘tadi va saqlablar (slavyanlar) mamlakatlaridan o‘tadi va G‘arb dengizi (Atlantika)da tugaydi.

Al-Farg‘oniy dunyo xalqlarining yil hisoblari – kalendari muammosi bilan ham shug‘ullanadi; u hind, yunon, eron, suriya, kopt, Markaziy Osiyo xalqlari yaratgan barcha kalendarlarni taqqoslab o‘rganib chiqadi. Al-Farg‘oniy yilning 4 fasldan iboratligi, ular orasidagi munosabatlar geografik kenglikka bog‘liqligini aytib, bu muammoni yechishga ham o‘z ulushini qo‘shaydi. Al-Farg‘oniy Quyosh, Oy, sayyoralar va yulduzlarning harakati va munosabatlarini o‘rganishda, osmonning kelajak manzarasini bilish uchun geometrik-kinematik usul qabul qilib olinishida usturlob (astrolyabiya) asbobining ahamiyati haqida, uning nazariyasini yaratadi. Bu stereografik proeksiyalar nazariyasi edi. Al-Farg‘oniyning bu kashfiyoti keyingi davr astronomik-matematik nazariyalarning barchasiga asos bo‘lib xizmat qiladi.

Al-Farg‘oniy Yer ekvatorida Quyosh ikki marta bahorgi va kuzgi teng kunliklarida zenitda bo‘lishini, osmon qutblari gorizont tekisligida yotishini, qutblarda kecha qishga, kunduz yozga 6 oydan teng bo‘lishlaririni ham ko‘rsatib bergan. Al-Farg‘oniy Qohira yaqinidagi Rauza orolida o‘zining o‘lchov ishlarini olib borgan, u Nil daryosi gidrometerologik tabiatini aniqlab beruvchi nilometrni ham quradi, bu nilometr bugungi kungacha ishlab kelmoqda.

AHMAD AL-FARG‘ONIY TAVALLUDINING 1200 YILLIGINI NIShONLASh TO‘G‘RISIDA Aniq fanlar rivojiga beqiyos hissa qo‘shgan ulug‘ vatandoshimiz, qomusiy alloma Ahmad al-Farg‘oniy ilmiy merosining xalqimiz ma’naviy-madaniy hayotidagi o‘rnini, alloma tavalludining 1200 yilligi YUNESKOning 1998-yildagi tadbirlari rejasiga kiritilganligini hisobga olib hamda uning merosini avaylab- asrash va avlodlarga to‘la yetkazishga keng yo‘l ochish maqsadida Vazirlar Mahkamasi qaror qiladi: 1. O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi, Farg‘ona viloyati hokimligi, Madaniyat ishlari vazirligi, respublika “Ma’naviyat va ma’rifat” jamoatchilik markazi va ilmiy-ijodiy ziyolilarning Ahmad al- Farg‘oniy tavalludining 1200 yilligini 1998-yilda YUNESKO ishtirokida keng miqyosda nishonlash haqidagi takliflari qabul qilinsin. Tashkiliy qo‘mita tegishli vazirliklar va idoralar, Qoraqalpog‘iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Toshkent shahar hokimliklari bilan birgalikda bir oy muddatda tadbirlar ishlab chiqsin va uni amalga oshirishga kirishsin. 2. O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi, Madaniyat ishlari vazirligi, Tashqi ishlar vazirligi, Yozuvchilar uyushmasi, respublika “Ma’naviyat va ma’rifat” jamoatchilik markazi, YUNESKO ishlari bo‘yicha milliy komissiya, Farg‘ona viloyati hokimligi birgalikda 1998-yilning oktyabr oyida “Ahmad al- Farg‘oniy ilmiy merosining jahon fani taraqqiyotida tutgan o‘rni” mavzuida xalqaro konferensiya va tantanali bayram tadbirlari ni tayyorlasinlar va o‘tkazsinlar.

3. Ahmad al-Farg‘oniy tavalludining 1200 yilligi munosabati bilan Farg‘ona viloyatida quriladigan va ta’mirlanadigan inshootlar ro‘yxati 2-ilovaga muvofiq tasdiqlansin. 4. O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi hamda Fan va texnika davlat qo‘mitasi Ahmad al-Farg‘oniyning xorijiy davlatlardagi kutubxonalarda va fuqarolarda saqlanayotgan merosini aniqlash va to‘plash uchun 1997-yildan boshlab maxsus arxeografik ekspeditsiyalar tashkil qilsin. 5. O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi, Xalq ta’limi vazirligi, o‘quv yurtlariga ega bo‘lgan vazirliklar va idoralar 1997-1998-yillarda o‘z tasarruflaridagi barcha turdagi ta’lim muassasalarida Ahmad al-Farg‘oniy o‘quvlarini tashkil etsinlar. 6. O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi va Davlat matbuot qo‘mitasi 1997—1999- yillarda Ahmad al-Farg‘oniy asarlari va uning hayoti va ijodiga oid nashrlarni o‘zbek, arab, rus, ingliz va fransuz tillarida chop etish ni ta’minlasinlar. 7. O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi, Madaniyat ishlari vazirligi, Davlat matbuot qo‘mitasi, “O‘zteleradio” kompaniyasi, Badiiy akademiya, “O‘zbekkino” davlat-aksiyadorlik kompaniyasi, “O‘zbeknavo” gastrol-konsert birlashmasi, Yozuvchilar uyushmasi, Bastakorlar uyushmasi o‘z yo‘nalishlari bo‘yicha Ahmad al-Farg‘oniy merosining mohiyatini va bugungi kundagi ahamiyatini ochib beruvchi eng yaxshi ilmiy, adabiy-badiiy, tasviriy san’at, televideokino, publitsistika, musiqa asarlari uchun xalqaro tanlovlar e’lon qilsinlar.

8. “O‘zbekkino” davlat-aksiyadorlik kompaniyasi 1998-yilda Ahmad al- Farg‘oniy hayoti va ilmiy faoliyati haqida 2 qismli hujjatli, ilmiy-ommabop, publitsistik film yaratishni va uning xorijiy tillarga dublyaj qilinishini rejalashtirsin. 9. O‘zbekiston pochta va telekommunikatsiyalar agentligi “O‘zbek allomalari” turkumida pochta markalari va konvertlar chiqarishni muntazam yo‘lga qo‘ysin va uning birinchisini Ahmad al-Farg‘oniy tavalludining 1200 yilligiga bag‘ishlasin. 10. Ommaviy axborot vositalari Ahmad al-Farg‘oniy hayoti va ilmiy faoliyatining jahon ilm-fani taraqqiyotidagi o‘rni va ahamiyatini, yubileyga tayyorgarlikning borishini keng yoritsinlar.

O'xshashlar

Birinchi Renessans hodisasining yirik namoyandasi Ahmad al-Farg’oniyning hayoti va faoliyati

Ahmad al-Farg’oniy

Al-Hakim at-Termiziy hayoti va ijodi

Al Buxoriyning «Al-adab al–mufrad» asari

IX-XII asrlarda O’rta Osiyo sivilizatsiyasi