Ер ости сувларини турлари ва уларнинг келиб чииши - Suv xo'jaligi - Slaydlar

Ер ости сувларини турлари ва уларнинг келиб чииши

Yuklangan vaqt:

02.05.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

5149.65234375 KB

Ko'chirib olish

Ер ости сувларини турлари ва уларнинг келиб чииши

Режа: 1. Ер ости сувларини 2. Ер ости сувларининг пайдо бўлиш назариялари 3. Ер ости сувларини генетик классификацияси 4. Инфильтрация назариясига 

Ер ости сувлари Ер ости сувлари Планетамиздаги мавжуд ичимлик сувининг асосий қисмини ташкил этади. В.В.Вернадскийнинг тахминича, ер қобиғидаги (ерсатҳидан 16 км чуқурликдаги) ер ости сувларининг миқдори 460 млн.км 3 ташкил этади. Галанд олими Ванхонсни таъкидлашича ер қобиғидаги ер ости сувларини Ер шари юзасига чиқарилса 90 м қалинликдаги сув қатлами хосил бўлади. Француз мутахассиси Рэне Коянинг кўрсатишича, ер бағрига қазиб тушилган бурғу қудуқларининг чуқурлигича бўлган тоғ жинсларининг ғовакларида 8 млн.км 2 ҳажмидаги сув мавжуд. Ер ости сувлари табиатда мавжудлиги билан инсонларнинг чучук ичимлик сувига бўлган талабини қондирадиган, халқ хўжалигининг хамма сохаларида, жумладан қишлоқ хўжалигида, медицинада ва бошқа сохаларда ишлатиладиган бирдан бир сув манба бўлиб ҳисобланади. Республикамиз ҳудудларидаги мавжуд минерализацияланиш даражаси 5 г/л гача бўлган хамма ер ости сувларининг башорат заҳираси Н.А.Аҳмедов,

А.А.Мавлоновларнинг маълумотига кўра (2003 йил) 66 млн.м 3 /сут бўлиб, унинг 34,5% Фарғона водийсига, 25,7% Тошкент вилояти ҳудудига, 18% Самарқанд вилояти ҳудудига, 9% Сурхондарё вилояти ҳудудига, 5,5% қашқадарё вилояти ҳудудига тўғри келади. Умумий ер ости сувларининг 22,9% чучук, кам минераллашган (минерализация даражаси 1г/л дан кам) сув ҳисобланади. 2002 йилнинг 1 январигача бўлган маълумотга асосан Республикасиздаги ҳамма мақсадлар учун ер остидан олинаётган сувнинг умумий миқдори суткасига 17367,2 минг м 3 ни ташкил қилиб, ундан 6913,8 минг м 3 хўжалик-ичиш мақсадлари учун, 1849,5-саноат ва техникавий, 4486,5 м 3 суғориш мақсадлари учун ишлатилади. Юқоридагилардан келиб чиқиб, шуни айтиш керакки, ер ости сувларини пайдо бўлиш, сарфланиш қонуниятларини билиш, уларни турлари, таркиби, физик, химиявий хусусиятлари, вужудга келиш, ўзгариш сабаблари тўғрисида билимга эга бўлиш ниҳоятда зарур. Талабларнинг бундай билимга эга бўлиши Республикасиз ҳудудидаги ҳозирги вақтда мавжуд бўлган ер ости сув заҳираларини экологик жиҳатдан эҳтиёт қилиш, сақлаш, тежамкорлик билан ишлатиш имкониятини беради.

кКарс сувлари

Ер ости сувларининг пайдо бўлиш назариялари Ер ости сувларининг келиб чиқиши тўғрисида қатор фикр, назариялар ва классификациялар мавжуд (1-расм). Маълум назариялардан энг асосийлари конденсация, инфильтрация, седиментацион ва ювенил назариялари ҳисоблананади. Конденсация назариясининг тўнғич номоёндаларидан бўлиб Аристотел (э.а.III аср), немис гидрогеологи Фольгер (XIX асрнинг иккинчи ярими, 1878 йиллар), рус тупроқшунос олими А.Ф.Лебедев (1907-1919 йиллар) ва бошқалар ҳисобланади. Уларни фикрларини умумлаштириб, ҳамда сув буғларини юқори босимли ҳудудларидан паст босимли ҳудудларга қараб харакат қилишини, ёз фасли мобайнида тоғ жинслари ва тупроқ таркибидаги сув буғларининг босимини, атмосферадаги сув буғлари босимига нисбатан паст бўлишини ва чуқурликни ортиши билан босимни янада ўзгариб боришини ҳисобга олинадиган бўлса ва бу харакат давомида ҳароратни ўзгариши, сув буғларини тоғ жинслари бўшлиқларига кириб бориши, ундаги ҳавони сув буғлари билан ўта тўйиниши ҳисобига аввал сув томчиларини, сўнгра сув оқимини вужудга келиш жараёни содир бўлишини кўрамиз.

1-расм. Ер ости сувларини генетик классификацияси

Бу жараённи яъни атмосфера босимини ўзгариши, иссиқ ҳаво оқимини совуқ ҳаво оқими билан учрашишини, ҳавони сув буғлари билан тўйиниши натижасида аввл сув томчиларини, сўнгра маълум ҳижмдаги маълум йўналишдаги ер ости сув оқимини вужудга келиши конденсация назариясини асосини ташкил этади (2-расм). Сувни бу зайлда бўлишини ота-боболаримиз бундан бир неча юз йиллар аввал яхши билишган. Сувсиз чўл ҳудудларида қудуқлар қизиш, тош уюмларидан пирамидалар қуриш йўли билан сув тўплаганлар, миллионлаб қўй, юз минглаб туяларни мана шу сув ҳисобига боққанлар. Бунда қуруқ тоғ жинси қатламида қазилган қудуқни чет деворларида, атмосфера ҳаво босимининг сутка давомида кескин ўзгариши, ҳамда атмосферадаги ва жинсдаги мавжуд сув буғлари босимининг ва ҳароратни турлича бўлиши ҳисобига аввал сув томчилари, кейин бу томчиларнинг бир-бирлари билан қўшилиши натижасида сув хосил бўлишини улар амалда синовдан ўтказишган.

2-расм. Инсонлар томонидан ҳаво таркибидаги конденсацион сув буғларини сув томчиларига айлантириш йўллари (А.С.Хасановдан, 2005) 1-оҳактош жинси; 2-иссиқ ҳаво оқими; 3 -конденсацион сув томчилари; 4-совиган ҳаво; 5-қудуқ тубига йиғилган сув.а -иссиқ ҳаво оқимининг атмосфера босимини қайта-қайта ўзгариши (кундузи-ошиши ва кечаси пасайиши) жараёнида қудуқ тагига йиғилиш схемаси:

1-харсангтошлар; 2-иссиқ атмосфера оқими; 3-совиган ҳаво; 4-конденсацион сув. б-иссиқ ҳаво оқимини атмосфера босимини ўзгариши (тош уюмлари орасидан ўтиши) жараёнида сув томчиларини пайдо бўлиши ва конденсацион сув оқимини вужудга келиш схемаси:

Инфильтрация назариясига асосан ер сатҳига тушаётган ёғиннинг (ёмғир, қор, жала) тоғ жинслари ғоваклари, ёриқлари орқали ва қатламлари бўйлаб сизиб ўтиб сув ўтказмайдиган қатламгача етиб бориши, ана шу қатламнинг устки қисмида йиғилиши натижасида хосил бўлади. 3-расм . Атмосфера ёғинининг ер қатламларига сингиши натижасида вужудга келган ер ости сувларини оқим схемаси (Н.Н.Масловдан, қисман ўзгартирилган). 1 - ер ости сувини пайдо бўлиш худуди; 2-ер ости суви ва уни оқимини харакат йыналишини таъминловчи ғовак тоғ жинси қатлами; 4-ер ости сув оқимини ер юзасига булоқ холатида чиқиши; 5-ер ости сувининг ер юзасига чиқиб, дарё сувига қўшилиши ва уни тўйинтириш холати

Инфильтрация сувининг вужудга келиши у ёки бу ҳудудга тушадиган ёғиннинг миқдорига, тоғ жинсларининг ғоваклик даражасига, ер сатҳи тузилишига, унинг денгиз сатҳига нисбатан абсолют баландлигига боғлиқ ҳолда содир бўлади. Шунингдек бу ер ости сувининг пайдо бўлишида ерни устки қисмида мавжуд бўлган дарё, кўл, канал, сув омборларидаги сувлар ҳам қатнашади. Бу манбалардан сувни сизиб ўтиши жараёнида ер ости қатламларида бутунлай янги, ер ости оқими вужудга келиши ёки мавжуд ер ости сувларини хажм жиҳатдан бойиши ва уни сатҳини кўтарилиши юз бериши мумкин. Ер ости сувларининг вужудга келишида ернинг қатламларида юз берадиган жараёнлар, жумладан: магмани юқорига кўтарилиши вақтида ажраладиган сув парларини конденцияланиши ва суюлиши, водород ва кислород молекулаларининг синтез қилиниши, минераллар таркибидаги сувларни юқори босим ва ҳароратда ажралиши сабаб бўлиши ҳам мутахассислар томонидан кўрсатилган. Бундай йўллар билан хосиб бўладиган сувларни фанда ювенил сувлари деб номланади.

Ер ости сувларини пайдо бўлишининг ювенил гипотезаси биринчи марта австралиялик геолог Э.Зюсс томонидан 1902 йили таклиф қилинган. Унинг хулосалари гейзер ва термал сувлари устида олиб борилган тадқиқот ишлари натижаларига асосланган. Кейинчалик бу йўналишда немис мутахассиси Б.Лерх ва канадалик Т.Хандлар ҳам иш олиб борадилар. Олиб борилган бу тадқиқот ишлари хозирги вақтда гидрогеохимия фан йўналишини вужудга келишига асос солди. (Пинскер, 1980; Хасанов, 2005). Ер ости сувларининг пайдо бўлиши тоғ жинсларини дастлабки ётқизилиш даври билан боғлиқлиги тўғрисида ҳам маълумотлар мавжуд. Тоғ жинсларини ётқизилиш даври билан боғлиқ бўлган бундай сувларни седиментацион сувлар деб аталади. Умуман, хулоса қилиб шуни таъкидламоқ керакки, ер ости сувларининг вужудга келиши Ернинг ички қисмида содир бўладиган эндоген ва ерни устки қисмида содир бўладиган экзоген хамда Ер атмосфераси қатламларида содир бўладиган жараёнлар билан, уларни ўзаро таъсир доирасига боғлиқ холда юз беради.

Ер ости сувларининг классификацияси Ер ости сувларини маълум гуруҳларга ажратилишида, яъни классификациялашда уларни вужудга келиш шароити, қайси гуруҳдаги тоғ жинслари қатламларда жойлашганлиги ёки ётиш шароити ва ҳолати, пайдо бўлиш даври, ҳарорати, физик хоссалари, таркибидаги мавжуд эриган тузларни миқдори ва бошқа хусусиятлари хисобга олинади. Ер ости сувлари пайдо бўлиш шароитига қараб инфильтрацион, конденсатион, седиментацион ва ковенил сувларига ажратилади. Бу сувлар тўғрисида юқорида маълумот берилди. Ер ости сувлари тоғ жинслари қатламларида ётиш шароитига қараб қуйидаги турларга бўлинади: 1. ғовак сувлар-ер қобиғининг энг юқорига, юза қисмини ташкил қилувчи тоғ жинслари ғовакларидаги сувлар. Бу сувлар асосан тўртламчи

даврнинг аллювиаль, аллювиаль-пролювиаль генетик гуруҳидаги жинслар ғовакларини эгаллаб ётади; 2. ғовак-қатламли ва ёриқ-қатламли сувлари бўлиб, асосан неоген, палеоген, бўр, юра даврларининг ғовак (қум, шағал, алевролит ва б.қ.) ва ёриқлари бўлган ярим қоя (оҳактош, қумтош ва ҳ.к.) тоғ жинсларига хос ёриқ сувлар. Бу сувлар харакат қилувчи қатламлар кўп холатларда юқори ва пастки қисми бўйлаб сув ўтказмайдиган тоғ жнслари (гил ва ёриқлари бўлмаган бошқа жинслар) билан тўсилган бўлади; 3. Ёриқ сувлар-қоя тоғ жинслари (гранит, оҳактош, парфир, гранодиорит, туф ва ю.қ.) ёриқлари бўйлаб харакат қилувчи сувлар; 4. Карст сувлар-асосан оҳактошларда, гипсларда, тузли жинсларда, уларни ювилиш оқибатида вужудга келадиган бўшлиқлар-карст бўшлиқлари орқали харакат қилувчи сувлар; 5. Ёриқ томир сувлар бўлиб, бу сувлар тектоник ёриқЛар кўп тарқалган ер қобиғи қисмларига хос.

Ер ости сувлари гидравлик хусусиятларига кўра босимсиз ва босимли турларга бўлинади: Босимсиз сувлар эркин сатҳига эга бўлса, босимли сувлар мавжуд бўлган сувли қатлам юқори қисмидан сув ўтказмайдиган сув тўсар жинс қатлами билан ажралган бўлади ва доимий ҳолатда гидростатик босим остида бўлади. Ер ости сувлари ўз таркибида эриган ҳолатдаги тузларнинг миқдорига қараб: чучук (эриган тузлар 1г/л гача), шўрроқ (эриган 1г/л дан 10 г/л гача) шўр (10-50 г/ л), намакоб (эриган тузларни миқдори 50 г/л дан кўп) сувларга бўлинади. Ўзининг табиий ҳароратига қараб ер ости сувлари жуда совуқ (ҳарорат  5 о С дан кам), совуқ (  10 о С), илиқ (  18 о С), илиқроқ (  25 о С), иссиқ (  37-42 о С), ўта иссиқ ёки термал (  42 о С дан юқори) сув турларига бўлинади. Ер ости сувлари қайси давр тоғ жинслари қатламларида мавжудлигига қараб у ўша давр номи билан аталиши мумкин. Масалан, бўр, триас, тошкўмир, девон даври жинсларидаги сувлар ва ҳ.к. Анион ва катионларнинг миқдорига қараб, ҳамма сувлар классларга, гуруҳларга, хилларга ажратилади. Жумладан анионларга қараб: гидрокарбонатли (HCO 3  CO 2 ), сульфатли (SO 4 ), хлорли (CI) сувларга;

Ғовак қ атламлардан фойдали қ азилмаларни олоиш

O'xshashlar

Шаршараклар. Уларнинг турлари. Поғонали шаршараклар конструкциялари

Тоғ жинсларни сув-физик хоссалари

Тоғ жинсларни сув-физик хоссалари

Гидрогеологик тадқиқот усуллари

Саноат, минерал (шифобахш) доривор, термал сувлари