Nikoh va ajralish - Sotsiologiya - Slaydlar

Nikoh va ajralish

Yuklangan vaqt:

10.02.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1663.1396484375 KB

Ko'chirib olish

MAVZU: NIKOH VA AJRALISH REJA 1. NIKOHNI DEMOGRAFIK MOHIYATI TURLARI 2. NIKOH KO'RSATKICHLARI 3. AJRALISH VA UNING KO'RSATKICHLARI

 Nikoh aholi geografiyasi, demografiya, sotsiologiya, huquq, tarix, psihologiya va boshqa fanlar tomonidan o’rganiladi. Nikohga ilmiy adabiyotlarda quyidagicha ta’rif berilgan: nikohayol va erkak o’rtasidagi munosabatlarning ijtimoiy qo’llab-quvvatlangan va jamiyat tartibga soluvchi shaklidir. Nikohning huquqiy asoslari- nikoh tuzish va uni bekor qilish shartlari va tartiblari, er-xotinning huquq va majburiyatlari O’zbekiston Respublikasi Oila kodeksida batafsil yoritilgan.

 Nikoh- insonlar populyatsiyasida er-hotin juftligining shakllanish jarayonidir. Nikoh demografik tahlilda real yoki gipotetik avlodga nisbatan qaraladiva u qonun yoki an’anaga binoan nikoh yoshiga yetgan, lekin hali nikohdan o’tmagan insonlar (erkak va ayol) o’rtasida tuziladi.

 Nikohning shartlari, shakllari va uni tuzish tartiblari dunyoning turli mamlakat va xalqlarida turlicha bo’lgan hamda tarihiy rivojlanish jarayonlarida o’zgarib turgan.

Jinsiy munosabatlarning dastlabki ijtimoiy tartibga solingan shakliibtidoiy jamoa tuzimining guruh nikohidir. Guruh nikohi- qabilalar o’rtasida tuzilgan nikoh bo’lib, qabila ichida har qanday jinsiy nikoh bo’lishiga ruxsat berilmagan. Korinishidan guruh nikohi dislokal, ya’ni er va xotin birga yashamasdan bitta maishiy xo’jalik jamoasiga mansub bo’lmagan. Keyinchalik guruh nikohi torayib borib, avval bitta avlodga tegishli shaxslar, keyinchalik esa bir juft shaxslar orasida tuzilgan, ya’ni nikoh juftligiga aylangan.

 Dastlab nikoh juftligida er va xotin birga yashagan, keyinchalik esa er xotinining qabilasiga (matrilokal), keyinchalik xotin erning qabilasiga (patrilokal) o’tgan. Nikohning bu turlarida er va xotin o’rtasida mulklar alohida bo’lgan. Guruh nikohidagi ayrim belgilar saqlanib qolgan.

 Dexqonchilik va chorvachilikka o’tish munosabati bilan erkak kishining xo’jalikdagi o’rni oshib brogan va natijada nikoh juftligi mustahkamlangan. Bu bilan monogam nikohga asos solinishiga sabab bo’lgan. Monogam nikohning qabila tuzimi parchalangandan so’ng nikoh monolokal turga, ya’ni er va xotin bitta oilada, bitta xo’jalikka mansub bo’lgan holga o’tgan.

 Monogam nikoh deganda, bir erkakning bitta ayol bilan jinsiy, xo’jalik va maishiy ittifoqi tushuniladi. Bu esa “monogam nikoh” tushunchasini “oila” va “uy xo’jaligi” tushunchalariga yaqinlashtiradi. Ko’plab hududlarda asta sekinlik bilan patrilokal nikoh, ya’ni xotin va farzandlarning butunlay erning hukmi ostida bo’lishligi tasdiqlandi. Tarixiy rivojlanish davomida nikohning asosiy shakli monogamiya bo’lib bordi. Shu bilan birga, ba’zi xalqlarda monogamiya bilan bir qatorda poligamiya (ko’p xotinlik, ko’p erlik) turi ham uchrab turadi. Nikoh turlarining tasnifi 1-jadvalda keltirilgan. Nikoh tuzish va nikohdagi juftni tanlash turli ijtimoiy –iqtisodiy shart-sharoitlar bilan amalgam oshiriladi.

 Quldorlik tuzimidagi mamlakatlarda nikoh faqatgina erkin fuqarolar uchun mumkin bo’lgan. Erkin kishilarning qullikdagi ayol bilan nikoh qilinishi qat’iyan qoralangan. Feudal tuzimdagi davlatlarda esa hukmron sinflar o’rtasida gomogam nikoh tarqalgan. Dexqonlar o’rtasidagi nikoh esa zodagonlarning ruxsati bilan tuzilgan.

 Aytish joizki, industrial jamiyat va ta’lim tizimining rivojlanishi hamda ayollarning ishlab chiqarishga ko’proq jalb etilishi nikoh jarayonining o’zgarishiga olib keladi. Chunonchi, ta’lim tizimining rivojlanishi ba’zi mamlakatlarda nikoh yoshining kattalashishiga olib keladi, natijada nikohga kirmagan, birgalikda yashovchi erkaklar va ayollar, nikohdan oldingi aloqalar va nikohsiz (noqonuniy) tug’ilgan farzandlar soni ko’payib boradi.

 Ko’pgina odamlar nikohning qonuniy ro’yhatdan o’tkazmasligining asosiy sabablari, avvalambor, ular nikohning umrboqiy tavsifga ega ekanligiga ishonmasligi, keyingi ajralish va mulkni bo’lib olish bilan bog’liq muammolarni keltirib chiqarishni istamaganliklari hisoblanadi. Aholi orasida nikoh juftligining hosil bo’lish jarayoni birinchi va takroriy nikohga kirishni o’z ichiga oladi.SHu bilan birga,nikoh ’’nikoh bozori ’’dagi holat,nikoh aylanasing shakillanishi,nikohdagi tanlashning mavjudligiga bog’liq bo’ladi.

 “ Nikoh bozori”-bu nikohga layoqatli aholining turli guruhlaridagi nisbatlar tizimini ko’rsatuvchi shartli belgidir.Mazkur bozordagi holat nikohga kirish ehtimolligiga,muayyan hudud aholising jinsiy tarkibiga va nikohga layoqatli aholi tarkibidagi salohiyatli nikoh juftliklarining soniga bog’liq.

 Nikoh aylanasi nikohdagi juftliklar yig’indisidan iborat bo’lib jamiyatdagi qonunchilik,ma’naviy_etnik me’yorlar,juftliklarning shahsiy sifatlari va ijtimoiy-iqtisodiy holatlari bilan belgilanadi.

 Nikoh tanlovi berilgan nikoh aylanasi ichida nikoh juftliklarini tanlashdan iborat bo’lib,unga ijtimoiy- iqtisodiy,madaniy,psixologik va antropologik mezonlar ta’sir o’tkazadi hamda ularning har birining ta’siri vaqt davomida o’zgarib turadi.

 Nikoh holatini tadqiq va tahlil qilishda uni ifodalovchi ko’rsatkichlar tizimidan foydalaniladi. Aytish joizki, nikoh haqidagi ma’lumotlar fuqarolik holati dalolatnomalarini qayd qilishni tahlil qilish natijasida olingan statistic ma’lumotlar, aholini ro’yhatga olish ma’lumotlari va tekshiruv natijalari asosida to’planadi. Fuqarolik holati ma’lumotnomalarini qayd qilish ma’lumotlari asosida nikoh bo’yicha mahsus statistik shakllar ishlab chiqilib, ular jarayonning asosiy tavsiflarini tadqiq qilishda baza vazifasini o’taydi. Aholini ro’yhatga olish jarayonida so’rovnoma to’ldirayotgan shaxsning nikohdagi holati so’raladi va natijada aholi orasidagi nikohdasilar soni aniqlanadi. Aholining nikoh holati o’rganilayotgan ijtimoiy-demografik jarayonning chastotasi, darajasi, davomiyligi, mustahkamligini belgilovchi tavsiflar asosida hamda nikoh tuzuvchi shaxslarning yoshlarini inobatga olgan holda o’rganiladi.

 Qo‘shimcha adabiyotlar  1. Abdurahnmonov Q.X., Abduramanov X.X. Demografiya. O’quv qollanma. - T.: Noshir nashriyoti. – 2011.  2. Ata-Mirzaev O.B. Narodonaselenie Uzbekistana. – T., 2009.  3. Bo‘rieva M.R., Tojieva Z.N. Aholi geografiyasi. Ma’ruzalar matni. – T., 2000.  4. Bo‘rieva M. R. O‘zbekistonda oila demografiyasi. – T.,Universitet, 1997.-157 b.  5. Ubaydullaeva R.A., Ata-Mirzaev O.B., Umarova N.O. O‘zbekiston demografik jarayonlari va aholi bandligi (ilmiy-o‘quv qo‘llanma). – T., 2006.  6. Simagin Yu.A. Territorialnaya organizatsiya naseleniya. – M.: Izdatelsko- torgovaya korporatsiya “Dashkov i K”, 2004. – 244 s.

O'xshashlar

Nikoh

Islomda nikoh va oilaviy munosabatlar talqini, erkak va ayolning maqomi

Oila

Oila ijtimoiy institut sifatida

Sotsial institutlar