E.Dyurkegy, R.Mertonlarning deviant xulq atvor to’g’risidagi nazariyalari - Sotsiologiya - Slaydlar

E.Dyurkegy, R.Mertonlarning deviant xulq atvor to’g’risidagi nazariyalari

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

143.71875 KB

Ko'chirib olish

E.DYURKEGY, R.MERTONLARNING DEVIANT XULQ ATVOR TO’G’RISIDAGI NAZARIYALARI 0102 06 03 0C 0E

XVII-XVIII asrlarga kelib, Yevropada jamiyat rivojining kuchayishi, axloq me’yorlarining xristiancha talablari doirasiga sig’may qoldi. XVIII asr mutafakkirlari ijtimoiy me’yor va undan chekinish muammosini yanada chuqurroq tahlil qildilar. Sh.L. Monteskye, J.J. Russo, Ch. Bekkaria, K. Gelvesiy, D. Didro, P. Golbax, Morelli va Sh. Furyelar o’z ilmiy izlanishlarida ijtimoiy me’yorlar, qadriyatlar uchun umumiy bo’lgan qonuniyatlarni topishga intildilar. XIX asr oxirlarida tabiiy fanlarda erishilgan ilmiy yutuqlar ijtimoiy fanlar taraqqiyotiga ham o’z ta’sirini ko’rsatdi. Xususan, sosiologiyada ijtimoiy me’yordan og’ish holatlarini tushuntiruvchi dastlabki ta’limot, E. Dyurkgeymning «anomiya» g’oyasi edi. E. Dyurkgeym fanga o’zi kiritgan «anomiya» atamasi orhali qonunchilikni, qonunlarni tan olinmasligi va ularga amal qilinmaslikni tushunadi. Bu g’oyani zamonaviy ilm-fanda P. Solis, M. Klaynerd va boshhalar rivojlantirib kelishmoqda. 0102 0B 14 160C1F 18 2A 0D 0E 0103 0D 01 181A071C1A19 3106 3106 12090D19 0A 0E

Amerika sosiologiyasida katta o’rin tutuvchi ta’limotlardan biri E. Saterlendning differensial alohalar ta’limotidir. Bunga ko’ra, har qanday xulq-atvorga, shu jumladan deviant xulq- atvorga ham o’rganiladi, ya’ni mavjud jamiyat a’zolari tomonidan mazkur xulq-atvor boshhalarga o’rgatiladi. Deviant xulq-atvor muammolarini tahlil qilishda R. Merton ishlab chiqqan ta’limot sosiologiyada yetakchi o’rin tutadi. E. Dyurkgeymning anomiya g’oyasini rivojlantirib, Merton deviant xulq-atvorga quyidagicha ta’rif beradi: «Deviant xulq-atvor jamiyatda e’lon qilingan qadriyatlar va rasmiy xulq-atvor standartlari bilan aholi xulq-atvor motivlari hamda mavjud imkoniyatlarining bir biriga mos kelmay qolishi natijasidir». Shaxslarda yuz beruvchi deviant holatlarni paydo bo’lishi, shakllanishi va rivojlanishida muhim ahamiyatga ega bo’lgan uchta omilni ko’rsatish mumkin. Bular shaxs xususiyatlari, muammoli holat va ijtimoiy nazorat institutlari. Aynan mana shu omillar shaxsning qanday faoliyat yuritishini belgilab beradi.

SHAXS XUSUSIYATLARINING SHAKLLANISHIDA ASOSAN 3TA OMIL MUHIM AHAMIYAT K ASB ETADI, BULAR: 1) Irsiy omillar; 2) Psixofiziologik omillar; 3) Shaxsning bilim darajasi. 22 22 3A 30

Eng katta muammoli vaziyat ziddiyatli holatlarda, ya’ni turli shaxslar yoki guruhlarning manfaatlari bir-birlariga to’qnash kelganda yuz beradi. Shu o’rinda ta’kidlab o’tish joizki, o’z joniga qasd qilishlarnng 40%i oilaviy ziddiyatlar oqibatida sodir etiladi. Ijtimoiy buzilishlarni o’rganishda muammoli vaziyat muhim ahamiyat kasb etadi. Muamoli vaziyat shunday holatki, u subyektdan yechimini talab qiladi, uning yechimi ijtimoiy me’yorlard ko’rsatilgan bo’lsada, u yoki bu sabablarga ko’ra, ushbu me’yorlarni qo’llash qiyinroq bo’ladi. Shuningdek, ijtimoiy og’ishlarning yuz berishiga shaxsning qat’iyatli yoki qat’iyatsizligi, prinsipiallik yoki prinsipsizligi, qoidalarga bo’ysunish yoki bo’ysunmaslik odatlari, biron bir qarorga kela olish imkoniyati, tashqi ta’sirga qanchalik berilishi, irodasi va boshqa shu kabi psixofiziologik holatlari, mi’jozi ham katta ta’sir ko’rsatadi.

 Ziddiyatli holatlarni yuzaga kelishida ba’zan shaxs xususiyatlari sababchi bo’lsa, ba’zan kichik ijtimoiy guruhlar, oila, mahalla, ishlab chiqarish brigadasi a’zolari, sinfdoshlar orasidagi salbiy munosabatlar sababchi bo’ladi. Jamiyatda shaxs shakllanishiga ta’sir etuvchi muammoning va uni hal qilish imkoniyatlarining murakkabligi darajasiga ko’ra muammoli holatning to’rtta asosiy holati ko’zga tashlanadi: 1) hyech qanaqa muammo yo’q holat, bunday holat hyech qanaqa qaror qabul qilishni talab qilmaydi; 2) muammo bor, biroq qiyinroq yoki osonroq bo’lsada, uning yechimi ham ijtimoiy me’yorlarda ko’rsatilgan holat; 3) mavjud muammoni subyekt ijtimoiy me’yorlar doirasida hal qila olmaydigan holat; 4) muammoni hyech qanaqasiga hal qilib bo’lmaydigan holat. 01 44 1D 0A 06 07 25 16 16 18 16 1E 1E 0D 16 1E 1C

Ushbu turlicha holatlar keng ko’lamda biridan ikkinchisiga o’tib turadi Muammoli holatning mazmuni subyektning individual maqsadlari bilan jamiyat manfaatlari orasidagi maqsadlar va unga erishishning mumkin bo’lgan vositalari orasidagi; faoliyatning kutilayotgan oqibatlari va uning qo’shimcha natijasi (ijobiy yoki salbiy) orasidagi, shuningdek ijtimoiy me’yor talablari va shaxs xususiyatlari orasidagi ziddiyatlarning (ko’pincha o’ylab chiqarilgan) paydo bo’lishidan iboratdir. Me’yor buzilishlar tizimida ijtimoiy ta’sir jihatlaridan farqlanuvchi qadriyatlarni ajratib tahlil etish o’rinlidir. Ijtimoiy ma’naviy zarar darajalarini pastligi va yuqoriligiga ko’ra deviant holatlarning tavsiflanishi ijtimoiy-huquqiy ahamiyatiga ko’ra qonunlar tizimi hamda jamiyat tomonidan qabul qilingan axloqiy tamoyillar orqali amalga oshiriladi. Ushbu tavsiflanish bir necha faktorlarga: deviant xulq-atvorga munosabat bildirayotgan kishiga, qonunbuzuvchining shaxsiga, me’yor buzilish yuz bergan konkret holatga, qonunbuzilish va boshqa sharoitlarning o’ziga xosligiga hamda ahamiyatiga bog’liq bo’ladi.

Jamiyat a’zolari shaxsiy nuqtai nazarlarining shakllanishiga, ularning deviant xulq-atvorga nisbatan ijtimoiy fol munosabatlarini tarkib topishiga tarbiyaviy jarayonlar uchun bevosita mutasaddi shaxslar, tashkilotlar rahbarlarining o’rni va roli kattadir. «Ba’zilarga mumkin - boshhalarga mumkin emas», «qozir yaxshi - ertaga yomon» va shu kabi munosabat holatlarining ikkilamchi fe’l-atvor shaklida, ya’ni parallel standartlar yo’nalishida amal qilishiga izn berish juda xavflidir. Shu boisdan, har qanday holatlarda ham mansabdor shaxslar, turli jamoat tashkilotlari va mehnat jamoalarining rahbarlari, pedagog va tarbiyachilar, qonunni himoya qiluvchi tashkilotlar vakillarining xulq-atvor me’yorlarini buzishi qat’iy qoralanadi.

 Deviant xulq-atvor turlariga kiruvchi ichkilikbozlik, giyohvandlik, o’z- o’zini o’ldirishlar bilan bog’liq ijtimoiy illatlarning har biri yuzaga kelishi va ijtimoiy oqibatlariga ko’ra mohiyatan farqli jihatlarga egadir. Birinchi farq, ijtimoiy zararli odatlarning uzoq davom etishi deviant xulqi turmush tarzining uzviy bo’lagiga aylanib ketishidan iborat bo’ladi. Doimiy oilaviy kelishmovchiliklar, oila va atrof-muhitdan norozilik, ishdagi tushunmovchiliklar va hokazolar - bularning barchasi subyekt ruhiyatini jarohatlaydi hamda u mavjud vaziyatni o’zgartirishga urinadi. Bu o’rinda ijtimoiy institutlardagi kamchiliklar, shu jumladan ziddiyatlar rivojlanishining oldini oluvchi va ularga qarshi kurashuvchi ijtimoiy nazorat tizimlari ham salbiy rol o’ynaydi. Bularning ikkinchi farqli jiqati yuqoridagi holatlarni hal qilishning ma’lum qiyinchiliklarga egaligidir. Ma’lumki, har qanday holatda ham, ko’p «qurbon» berib bo’lsada, to’g’ri yechimga erishish mumkin. Lekin hamma gap shundaki, subyekt «qurbon» bera oladimi: xotini (yoki eri) bilan ajralib keta oladimi, yangi kasbga ega bo’la oladimi yoki yo’qmi. Qat’iy qarorga kela olmay, ko’pincha subyekt «o’rinbosuvchi» vositalarga, ichkilik va giyohvand moddalarga murojaat etadi.

Bunaqa holatlarning keyingi farqi shundaki, ko’pincha subyekt ularni hal qilishning noto’g’ri yo’llarini tanlaydi. Oilaviy va ishdagi janjallar odatga aylanib qolganda, bundan «qutulishning» noto’g’ri xayoliy yo’llari, ichkilik, giyohvand vositalar va hokazolarga murojaat etiladi. Biroq bu yo’l ziddiyatning chuqurlashuviga va turmush tarzini zararlantiruvchi faktorga olib keladi. Shaxsning ijtimoiyizasiya jarayoni jamiyatning va atrofdagi odamlarning qat’iy nazorati ostida amalga oshadi. Insonlar bolalarni faqat o’rgatibgina qolmasdan, xulq-atvor me’yoriy talablarining to’g’ri bajarilishini nazorat etishadi va bu bilan ijtimoiy nazorat vakili (agenti) vazifasini bajarishadi. Agar nazoratni yakka shaxs amalga oshirsa, bu individual tavsifga ega bo’ladi va agar butun bir jamoa, oila, do’stlar, maktab, mahalla (qo’ni- qo’shnilar) tomonidan amalga oshirilsa, ijtimoiy tavsifga ega bo’ladi hamda ijtimoiy nazorat deyiladi. 28 071C 1E 3A 06 311E 0D 1C 28 1B 2E 22 15 1E 03 1E 18 19 19 0E 33 1207 0E 14 1E 12 1C

O'xshashlar

Deviant xulq-atvor muammosini o’rganish sotsiologiyasidan ilmiy yo’nalish sifatida

Shaxs sotsiologiyasi. Ijtimoiy nazorat

Sotsial nazorat elementlari. Meyorlar va sanksiyalar

Shaxs to’g’risidagi sotsiologik nazariyalar

Sotsial harakatchanlik (mobillik) to’g’risidagi tushunchalar