Parazitizm va parazitlar to‘g‘risida tushunchalar. Parazitizmni turli xil ko‘rinishlari - Qishloq va o'rmon xo'jaligi - Slaydlar

Parazitizm va parazitlar to‘g‘risida tushunchalar. Parazitizmni turli xil ko‘rinishlari

Yuklangan vaqt:

11.04.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2836.41796875 KB

Ko'chirib olish

PARAZITIZM VA PARAZITLAR TO‘G‘RISIDA TUSHUNCHALAR. PARAZITIZMNI TURLI XIL KO‘RINISHLARI

REJA: 1. PARAZITIZM VA PARAZITLAR TO‘G‘RISIDAGI TUSHUNCHALAR. 2. PARAZITIZMNI TURLI XIL KO‘RINISHLARI. 3. SIMBIOZ-O‘ZARO FOYDALI MUNOSABATLAR.

PARAZITIZM (YUNONCHA PARASITES– TEKINXO‘R, HAMTOVOQ) HAR XIL TURGA MANSUB ORGANIZMLAR O‘RTASIDAGI O‘ZARO MUNOSABATLARNING BIR KO‘RINISHIDIR. BUNDA ORGANIZMLARDAN BIRI (PARAZIT) IKKINCHISI (XO‘JAYIN) DAN YASHASH MUHITI VA OZUQA MANBAI SIFATIDA FOYDALANIB, UNGA ZARAR YETKAZADI.

SHUNDAY HARAKATLARDAN DASTLABKISI R. LEUCKARTGA TEGISHLI. UNI FIKRICHA, PARAZITLAR KENG VA HAQIQIY MA’NODA SHUNDAY ORGANIZMLARKI, ULARGA BOSHQA BIR ORGANIZMDAN O‘ZIGA OZIQA VA YASHASH MAKONI TOPGAN BARCHA MAVJUDOTLARNI KIRITISH MUMKIN.

MINCHIN (1912) HAR QANDAY ORGANIZM BOSHQA BIR ORGANIZMNING TANA BO‘SHLIG‘I VA TANA YUZASIDA YASHASHI BILAN PARAZIT BO‘LIB QOLAVERMAYDI, PARAZIT XO‘JAYIN BILAN YASHASHI, UNI HISOBIGA OZIQLANISHI BILAN BIRGA UNGA ZARAR KELTIRADI DEYDI.

N.A. XOLODKOVSKIY (1914) PARAZITIZMDA BIR ORGANIZM (PARAZIT) IKKINCHI BIR ORGANIZM (XO‘JAYIN) TANASIDAN OZIQA MANBAI, YASHASH UCHUN MAKON SIFATIDA FOYDALANIB QOLMASDAN, XO‘JAYIN TANASI, YOKI TANA SHIRASI HISOBIGA OZIQLANISHI BILAN BIRGA, UNGA BEVOSITA ZARAR KELTIRADI DEYDI.

AKADEMIK YE.N. PAVLOVSKIYNING (1935) FIKRICHA, PARAZITIZM DAVRIDA PARAZIT O‘Z XO‘JAYININI TO‘QIMALARI, TANA SHIRASI YOKI UNING HAZM BO‘LAYOTGAN OZIQASI HISOBIGA OZIQLANIB, ULARDAN VAQTINCHALIK YOKI DOIMIY YASHASH UCHUN MAKON SIFATIDA HAM FOYDALANADILAR.

 LEKIN BU TA’RIFGA KO‘RA HAM BA’ZI BIR QON SO‘RUVCHI IKKI QANOTLILAR PARAZIT BO‘LMAY QOLADI. CHUNKI ULAR XO‘JAYINLARIDAN YASHASH UCHUN MAKON SIFATIDA FOYDALANMAYDILAR.

K.I. SKRYABIN TA’RIFICHA, PARAZITIZM BU ORGANIZMLAR ORASIDAGI SHUNDAY BIOLOGIK O‘ZARO MUNOSABATKI, ULARDAN BIRI – PARAZIT VAQTINCHALIK YOKI DOIMIY, IKKINCHISINI TANA USTIDA YOKI TO‘QIMALARI ORASIDA YASHAB, UNI HISOBIGA OZIQLANADI, LEKIN O‘Z NAVBATIDA UNGA HECH QANDAY XIZMAT QILMAYDI. BUNDA FAQAT OZIQLANISH VA XO‘JAYINDAN FAQAT BIR TOMONLAMA FOYDALANISH KO‘ZDA TUTILADI.

V. A. DOGEL FIKRIGA KO‘RA, PARAZITLAR SHUNDAY ORGANIZMLARKI, QAYSIKI ULAR BOSHQA TIRIK ORGANIZMLARDAN OZIQA MANBAI, YASHASH MUHITI SIFATIDA FOYDALANIB QOLMASDAN, BALKI ULARGA QISMAN YOKI TO‘LIQ O‘ZINI TASHQI MUHIT BILAN BO‘LADIGAN O‘ZARO MUNOSABATLARINI BOSHQARISH VAZIFASINI HAM O‘Z XO‘JAYINLARIGA YUKLAB QO‘YADILAR.

PARAZITIZM BIRGA YASHASHNING SHUNDAY SHAKLIKI, BUNDAY BIRGA YASHASHDAN BIR TOMON, PARAZIT MANFAATDOR, XO‘JAYIN ESA ZARAR KO‘RADI . BU TA’RIF PARAZITIZMGA JUDA KENG EKOLOGIK MA’NO BERADI. BUNDA ASOSAN PARAZITIZMGINA EMAS BALKI U BILAN BOG‘LIQ BO‘LGAN BOSHQA MASALALAR HAM QAMRAB OLINADI.

 PARAZITIZM BU EKOLOGIK MASALA BO‘LIB , PARAZITOLOGIYANI O‘RGANISHDA FAQAT PARAZIT BILAN XO‘JAYIN O‘RTASIDAGI MUNOSABATLAR EMAS BALKI PARAZITIK HAYOT KECHIRISH NATIJASIDA YUZAGA KELADIGAN OQIBATLAR HAM O‘RGANILADI.

 PARAZITIZM ASLIDA PARAZIT BO‘LIB YASHAGAN ORGANIZMNI BIRINCHIDAN, O‘ZINI HIMOYA QILISHI VA BOSHQA ORGANIZM HISOBIGA OZIQLANISH UCHUN DOIMO INTILISHI NATIJASIDA YUZAGA KELGAN (CHENDLER,1956).

 AYRIM MA’LUMOTLARGA KO‘RA, TABIATDA ERKIN HAYOT KECHIRADIGAN ORGANIZMLAR SONIGA NISBATAN PARAZITLAR KO‘PROQDIR. KO‘PCHILIK ORGANIZMLAR O‘ZIGA XOS PARAZITLARDAN TASHQARI BOSHQA HAYVONLARDAN YUQTIRIB OLGAN PARAZITLAR UCHUN HAM XO‘JAYIN BO‘LIB QOLADILAR.

PARAZITIZM QUYIDAGI KO‘RINISHLARDA UCHRAYDI.  INDIFFERENT-BETARAF MUNOSABATLAR.  ANTOGONISTIK-QARAMA-QARSHI MUNOSABATLAR.  SIMBIOZ-O‘ZARO FOYDALI MUNOSABATLAR.

INDIFFERENT-BETARAF MUNOSABATLAR. ULAR BIR XIL SHAROITDA, BITTA MUHITDA (HUDUDDA) YASHAYDI, BIR-BIRIGA ZARAR HAM FOYDA HAM KELTIRMAYDI. BULARGA KORALL POLIPLAR, IGNATERILILARDAN–DENGIZ YULDUZLARI VA DENGIZ NILUFARLARI MISOL BO‘LADI.

ANTOGONISTIK-QARAMA-QARSHI MUNOSABATLAR. BUNDAY MUNOSABATDA BIRGA YASHOVCHILARNI BITTASI IKKINCHISIGA ZARAR KELTIRADI. BULARGA YIRTQICHLIK HAMDA PARAZITLIK MISOL BO‘LADI.

YIRTQICH BILAN PARAZIT BIR-BIRIDAN AJRALIB TURADI. YIRTQICHLAR HAMMA VAQT O‘Z O‘LJALARIDAN KUCHLI BO‘LIB, ULARNI O‘LDIRIB TO‘LIQ YOKI QISMAN ISTE’MOL QILADI (MASALAN, BO‘RI BILAN QO‘Y).

 PARAZIT ESA O‘Z XO‘JAYINIGA NISBATAN KUCHSIZ, SHUNING UCHUN UNI O‘LDIRISHGA KUCHI YETMAYDI, FAQATGINA KASALLANTIRADI. U O‘Z EGASINING TANASIDA DOIMIY YOKI VAQTINCHA YASHAB, UNING HISOBIGA HAYOT KECHIRADI.

SIMBIOZ. BIOTIK MUNOSABATLARNING SIMBIOZ (YUNONCHA – «SIM» – BIRGA, «BIOS» – HAYOT) KO‘RINISHIDA BIRGALIKDA YASHAYDIGAN ORGANIZMLARNING HAR IKKALASI YOKI BITTASI USHBU MUNOSABATDAN O‘ZIGA FOYDA OLADI.

SIMBIOZ MUNOSABATNING QUYIDAGI TURLARI MAVJUD:  MUTUALIZM  PROTOKOOPERATSIYA  KOMMENSALIZM

MUTUALIZM (LOTINCHA «MUTUS» – O‘ZARO) – HAR IKKI POPULATSIYA UCHUN O‘ZARO MANFAATLI VA MAJBURIY MUNOSABAT TURI. BU MUNOSABATLARNING BUZILISHI BIR YOKI HAR IKKALA POPULATSIYA HAYOTIY FAOLIYATINI CHEKLAB QO‘YADI.

LISHAYNIKLAR TANASIDAGI ZAMBURUG‘ VA SUVO‘TINING O‘ZARO SIMBIOZ USULDA YASHASHI MISOL BO‘LADI. ZAMBURUG‘ MITSELLIYLARI SUV VA UNDA ERIGAN MINERAL TUZLARNI SHIMIB, SUVO‘TINING YASHASHI UCHUN SHAROIT YARATADI. SUVO‘TIDA SODIR BO‘LADIGAN FOTOSINTEZ JARAYONI NATIJASIDA SINTEZLANGAN UGLEVODLAR ZAMBURUG‘NING OZIQLANISHI, O‘SISHI VA RIVOJLANISHIGA ZAMIN TAYYORLAYDI.

MIKORIZA – QALPOQCHALI ZAMBURUG‘LAR VA YUKSAK O‘SIMLIKLAR O‘RTASIDAGI MUNOSABAT BO‘LIB, YUKSAK O‘SIMLIKLAR ZAMBURUG‘DAN SUV VA UNDA ERIGAN MINERAL TUZLARNI SHIMADI, ZAMBURUG‘ ESA O‘Z NAVBATIDA HAMKORIDAN UGLEVODLARNI O‘ZLASHTIRADI.

DUKKAKLI O‘SIMLIKLARNING ILDIZIDA UCHRAYDIGAN TUGUNAK BAKTERIYALAR O‘SIMLIK ILDIZIDA JOYLASHIB, HAVO TARKIBIDAGI AZOTNI O‘ZLASHTIRADI, AZOTDAN AVVAL AMMIAK, SO‘NGRA AMINOKISLOTALAR SINTEZLAYDI. DUKKAKLI O‘SIMLIKLARNING AZOTFIKSATSIYALOVCHI BAKTERIYALAR BILAN HOSIL QILGAN SIMBIOZ MUNOSABATI ULARNING TUPROQ TARKIBIDA AZOT KAM BO‘LGAN JOYLARDA HAM O‘SISHI VA RIVOJLANISHIGA ZAMIN TAYYORLAYDI VA TUPROQ UNUMDORLIGINI ORTTIRADI.

TERMITLAR VA ULARNING ICHAGIDA YASHOVCHI BIR HUJAYRALI XIVCHINLILAR O‘RTASIDAGI MUNOSABATLAR. TERMITLAR YOG‘OCH BILAN OZIQLANADI, LEKIN ULAR SELLULOZANI PARCHALAYDIGAN FERMENTLARI BO‘LMAGANI UCHUN UNI HAZM QILA OLMAYDI. BIR HUJAYRALI XIVCHINLILAR ESA SELLULOZANI PARCHALOVCHI FERMENT SINTEZLAB, SELLULOZANI SHAKARGA PARCHALAYDI. TERMITLAR XIVCHINLILARSIZ OCHLIKDAN NOBUD BO‘LADI. XIVCHINLILAR TERMITLAR ICHAGIDA YASHASH UCHUN QULAY JOY, OZIQ BILAN TA’MINLANADI.

PROTOKOOPERATSIYA – (YUNONCHA – «PROTOS» – DASTLABKI, «COOPERATIO» – HAMKORLIK) HAR IKKI POPULATSIYA HAYOT FAOLIYATIGA IJOBIY TA’SIR KO‘RSATADIGAN, IKKI TOMON HAM MANFAATDOR, LEKIN MAJBURIY BO‘LMAGAN, YA’NI HAR BIR 70 POPULATSIYA ALOHIDA FAOLIYAT KO‘RSATISHI MUMKIN BO‘LGAN O‘ZARO MUNOSABAT TURI.

KOMMENSALIZM (FRANSUZCHA «COMMENSAL» – HAMTOVOQ) – BIRGALIKDA YASHAYDIGAN ORGANIZMNING BIRI USHBU MUNOSABATDAN FOYDA OLADI, IKKINCHISI HECH QANDAY NAF YOKI ZARAR KO‘RMAYDIGAN O‘ZARO MUNOSABATNING BIR TURI SANALADI.

O‘Z NAVBATIDA KOMMENSALIZM:  HAMSOYALIK,  HAMTOVOQLIK,  HAMXO‘RAKLIK KABI TURLARGA AJRATILADI.

BIR TUR IKKINCHISIDAN YASHASH JOYI SIFATIDA FOYDALANADIGAN VA BU MUNOSABATDA O‘Z «YASHASH JOYI»GA ZARAR HAM, FOYDA HAM YETKAZMAYDIGAN O‘ZARO MUNOSABAT TURI SINOYKIYA (YUNONCHA «SYN» – BIRGA, «OIKOS» – UY) – HAMSOYALIK DEB YURITILADI.

MASALAN, DARAXTLARNING TANASI VA SHOXLARIDA EPIFIT O‘SIMLIKLAR (ORXIDEYA, YO‘SINLAR) VA LISHAYNIKLAR JOYLASHIB OLADI. QUSHLAR, KEMIRUVCHI HAYVONLARNING UYALARIDA TURLI O‘RGIMCHAKSIMONLAR VA HASHAROTLAR YASHAYDI. AYRIM BALIQLAR MEDUZALAR VA AKTINIYALARNING PAYPASLAGICHLARI ORASIGA YASHIRINIB OLADI.

HAMTOVOQLIK – BITTA OZIQ MANBAYINING TURLI QISMLARINI ISTE’MOL QILISHDA IFODALANADI. MASALAN, TUPROQDA YASHOVCHI SAPROFIT BAKTERIYALAR VA O‘SIMLIKLAR O‘RTASIDAGI MUNOSABAT CHIRITUVCHI BAKTERIYALARNING O‘SIMLIK QOLDIQLARI BILAN OZIQLANIB, ULARNI MINERAL MODDALARGACHA PARCHALASHI VA O‘SIMLIKLARNING SHU MINERAL MODDALARNI O‘ZLASHTIRISHIDA AKS ETADI.

KOMMENSALIZMNING YANA BIR SHAKLI HAMXO‘RAKLIK BO‘LIB, BU MUNOSABAT OZIQ ORQALI BOG‘LANISHLARGA ASOSLANGAN. BIR TUR BOSHQA TURNING OZIQ QOLDIQLARI BILAN OZIQLANISHI HAMXO‘RAKLIK DEYILADI.

MASALAN, AYRIM QUSHLAR TIMSOH VA SIRTLONNING, TASQARA ESA SHERNING OVQAT QOLDIQLARI BILAN OZIQLANADI. ODAMNING YO‘G‘ON ICHAGIDA YASHOVCHI BAKTERIYALAR ODAMGA ZIYON YOKI FOYDA YETKAZMAGAN HOLDA HAZM BO‘LMAGAN OVQAT QOLDIQLARI BILAN OZIQLANADI. YOPISHQOQ BALIQ ESA MAXSUS SO‘RG‘ICHLARI BILAN AKULALAR TERISIGA YOPISHIB OLIB AKULA BILAN BIRGALIKDA HARAKAT QILADI VA UNING OVQATLARI QOLDIQLARI BILAN OZIQLANADI.

E’TIROBINGIZ UCHUN RAHMAT!

O'xshashlar

Parazitlarni xo‘jayinlari bilan bog‘lanish shakllari

Parazitologiya fanining maqsadi, vazifalari va rivojlanish tarixi

Semizlik darajasi har xil bo’lgan tuyalarning jun mahsuldorligi

Yerni masofadan zondlash tizimlarini o’rganish

O’simliklarning kasalliklari va zararkunandalari