Маккажўхори аҳамияти, биологияси ва етиштириш технологияси - Qishloq va o'rmon xo'jaligi - Slaydlar

Маккажўхори аҳамияти, биологияси ва етиштириш технологияси

Yuklangan vaqt:

26.01.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

906.5 KB

Ko'chirib olish

Маккажўхори аҳамияти, биологияси ва етиштириш технологияси

Режа:  1. Маккажўхори - аҳамияти, келиб чиқиши, тарқалиши  2. Маккажўхори биологияси ва навлари  3. Маккажўхори етиштириш технологияси

Халқ хўжалигидаги аҳамияти.  Маккажўхори энг қимматли, юқори дон экини ҳисобланиб озиқ- овқат, ем-хашак, техник ва агротехник аҳамиятга эга.  Озиқ-овқат сифатида маккажўхорининг дони ишлатилади. Унинг дони жуда ҳам тўйимли бўлиб, таркибида ўртача 10,6% клетчатка, 1,4% кул моддалари бор. Лекин маккажўхорининг донида ёоқсил миқдори кам бўлади.шу сабабли маккажўхори унига 25-30% буғдой уни қўшиб нон ёпилади.  Маккажўхори дони таркибида ёғ моддаси (4,3-5,0%) кўп бўлганлиги учун унинг уни тез ачийди. Дон муртаги махсус машиналарда ажратиб олиниб, қолган қисмидан ун тайёрланади, чунки маккажўхорининг муртаги таркибида 25- 40% гача мой моддаси бўлиб, ундан озиқ - овқатда ишлатиладиган мой тайёрланади.бундан ташқари маккажўхори донидан ёрма тайёрланади, сут-мум пишиш даврида уни қовурилган (бодроқ) ва қайнатиб пиширилган ҳолда озиқ-овқат сифатида ишлатиш мумкин. Шу даврда унинг донидан консерва тайёрлаш ҳам мумкин. Маккажўхори кўп экиладиган мамлакатларда (Грузия, Молдова, Руминия ва бошқа минтақаларда) у асосий озиқ-овқат экини ҳисобланади.

Ем-хашак сифатида маккажўхорининг дони ва пояси ишлатилади. Унинг дони жуда тўйимли (1 кг маккажўхори дони 1,34 кг озуқа бирлигига эга) ҳисобланиб, уй паррандаларига ва молларига бутунлигича ёки ёрма ҳолида берилади. Маккажўхорининг пояси молларга кўклигича берилади, ундан хашак тайёрланади, дони сут-мум пишиш даврида ўрилганда эса унинг поясидан юқори сифатли силос тайёрлаш мумкин. Маккажўхори силосининг 1 кг мининг тўйимлилиги жиҳатидан 0,20-0,25 озуқа бирлигига тенг бўлади. Маккажўхорининг техник аҳамияти шундан иборатки, унинг донидан крахмал, спирт, глюкоза, сирка кислотаси, поясидан эса қоғоз, картон, ёғоч спирти, сунъий каучук, сунъий смола ва бошқа ҳар хил маҳсулотлар олинади. Маккажўхори агротехник аҳамиятга ҳам эгадир, у қурғоқчиликка чидамли ва чопиқталаб ўсимлик бўлганлиги учун ерда бегона ўтларнинг камайишига олиб келади. Маккажўхори қор тўсиш мақсадида ҳам ишлатилади, жанубий мамлакатларда маккажўхорининг тезпишар навларини экиш натижасида бир йилда икки марта ҳосил олиш имконини беради ва уни бошқа экинлар билан биргаликда қўшиб экиш ҳам мумкин.

Келиб чиқиши ва тарқалиши.  Маккажўхори жуда қадимги ўсимлик, у Марказий Маккажўхори жуда қадимги ўсимлик, у Марказий Америкадан келиб чиққан. Марказий Американинг Америкадан келиб чиққан. Марказий Американинг маҳаллий халқи эрамиздан 3400-2300 йил аввал экиб маҳаллий халқи эрамиздан 3400-2300 йил аввал экиб келган. Маккажўхори келган. Маккажўхори XVXV асрда Америкадан Европага асрда Америкадан Европага келтирилган, шу вақтда португалияликлар келтирилган, шу вақтда португалияликлар томонидан маккажўхори Ҳиндистон, Ҳинди-Хитой томонидан маккажўхори Ҳиндистон, Ҳинди-Хитой мамлакатларига келтирилган, мамлакатларига келтирилган, XVIIXVII асрда Грузияда асрда Грузияда тарқалган, тарқалган, XVIIIXVIII асрнинг охири асрнинг охири XIXXIX асрнинг бошларида асрнинг бошларида у ғарбий Хитойдан Марказий Осиёга келтирилган. Ер у ғарбий Хитойдан Марказий Осиёга келтирилган. Ер юзида маккажўхори 106 млн. гектар ерга экилади юзида маккажўхори 106 млн. гектар ерга экилади (1994й). у кўпчилик мамлакатларда, шу жумладан: (1994й). у кўпчилик мамлакатларда, шу жумладан: Бразилияда - 6,6 млн га, Мексикада - 5,6 млн га, Бразилияда - 6,6 млн га, Мексикада - 5,6 млн га, Америкада - 3,0 млн.га, Ҳиндистонда - 4,8 млн. га, Америкада - 3,0 млн.га, Ҳиндистонда - 4,8 млн. га, Хитойда - 5 млн.га Руминияда - 4,3 млн.га ерга экилади. Хитойда - 5 млн.га Руминияда - 4,3 млн.га ерга экилади. Маккажўхори деярли кўпчилик мамлакатларда - Кавказ Маккажўхори деярли кўпчилик мамлакатларда - Кавказ ортида, шимолий Кавказда, Волга бўйида, Марказий ортида, шимолий Кавказда, Волга бўйида, Марказий қоратупроқ зоналарида. қозоғистон ва Марказий Осиё қоратупроқ зоналарида. қозоғистон ва Марказий Осиё давлатларида ҳам экилади. Ўзбекистонда фақат дон давлатларида ҳам экилади. Ўзбекистонда фақат дон учун 108,5 минг ерга экилган.(1990 йил). учун 108,5 минг ерга экилган.(1990 йил).

Ҳосилдорлиги.Ҳосилдорлиги.  Маккажўхори юқори ҳосилли экин. Ўзбекистонинг суғориладиган ерларида унинг ҳар гектаридан 40-50 ц дон ва 500-700 ц кўк поя етиштириш мумкин. Лекин илғор оила фермер хўжаликларда маккажўхоридан жуда юқори ҳосил олмоқдалар.  Ўзбекистоннинг суғориладиган ерларида маккажўхори дони билан био қаторда серҳосил кўк поя ҳам беради.  Илғор жамоа ва фермер ўжаликлари тажрибаси маккажўхори юқори ҳосилли экин эканлиги билан бир қаторда, унинг ҳосилдорлигини оширишда жуда катта имконият борлигини кўрсатди. (6 расм)  Систематикаси Маккажўхори бирпаллалилар синфига қарашли.  Poaceae оиласига, трибе Andropogoneae Dumort , подтрибе Tripsacinae (Цвелев, 1976).(1)

Биологик хусусиятлари .  Маккажўхори иссиқа талабчан ўсимлик , унинг уруғлари тупроқ ҳарорати 7-8° иссиқликда униб чиқиши тезлаша бошланади . Макажўхорининг қурғоқчиликка чидамли , у намни тежаб сарф қилади . Лекин шу билан бир қаторда намга талабчан ҳисобланади , суғориш натижасида унинг ҳосили ортади . Маккажўхорининг намга талабчанлиги рўвакланиш ва сўталаш ҳамда мева ҳосил қилиш даврида ортади . Шу даврда уни тез- тез суғориб туриш керак. Маккажўхорининг транспирация коэффициенти 230-370. Маккажўхори қисқа кунли, ёруғсевар ўсимлик. Маккажўхори ҳар қандай тупроқда ҳам ўса олади, лекин унумдор, бегона ўтлардан холи бўлган ерларда у яхши ўсади.

Маккажўхорининг ривожланиши.  Маккажўхори мақбул муддатларда экилганда 8-10 кунда униб чиқади. У биринчи даврларда секин ўсади. Тўпгул ҳосил қилиш даврида поясининг ўсиши тезлашади.  Бу вақтда суткалик ўсиши 8-10 см. ва ундан ортиқ бўлади. Маккажўхорининг навига қараб уруғ униб чиққандан сўнг 60-70 кун ўтгач оталик тўпгули - ва 4-6 кундан кейин оналик тўпгули -сўта ҳосил бўлади. Одатда, сўта рўвакка нисбатан (оталик тўпгули) 2-3 кун кейин гуллайди. Маккажўхори четдан чангланувчи ўсимлик. Шунинг учун уни сунъий равишда ҳам чанглантириш мумкин. Маккажўхори уруғлангандан сўнг 15-20 кун ўтгач, сут ва 22-25 кун ўтгач мум пишиш даври бошланади ва ундан 5-10 кун ўтгач дон тўла пишиб етилади.  Маккажўхорининг ўсув даври унинг навига қараб 90-140 кунни ташкил қилади.

Алмашлаб экишдаги ўрни. Алмашлаб экишдаги ўрни.  Макажўхори ер танлайди. Уни ҳар қандай экиндан бўшаган ерга экиш мумкин. Макажўхорига ғўза, дон ва айниқса, дон- дуккакли экинлар яхши ўтмишдош экин ҳисобланади.Маккажўхорини маккажўхоридан кейин в уни такрорий экин сифатида экилганда ҳам яхши натижа беради.

Ўғитлаш.  Маккажўхори юқори ҳосилли ўсимлик бўлганлиги учун тупроқдан жуда кўп озиқ моддалар олади ва бошқа ўсимликларга нисбатан у бутун ўсиш даврида ўғитни талаб қилади. Ўғитнинг асосий қисми экишдан олдин, қолган қисми экиш билан бир вақтда ва ўсимликларнинг ўсиш даврида берилади.  Кузги шудгоран олдин органик ва минерал ўғитлар берилади. Органик ўғит- гўнг кузда гектарига 10-20 тоннадан солинади. Бундан ташқари, кузда ҳар гектар экин майдонига 50-80 кг фосфор ва 30-50 кг калий ўғитлари солинади. Экиш вақтида гектарига 10 кг фосфор ва 10 кг калий солинади.Ўғит уялаб брилганда маккажўхорининг ҳосили 15-20% га ошади.Озиқлантириш ҳам маккажўхори ҳосилини оширади.Ўсиш даврида маккажўхори иккинчи оталик тўпгули ҳосил бўлишига 8-10 кун қолганда озиқлантирилади.Биринчи озиқлантиришда гектарига 60-80 кг азотли ўғитлар берилади. Ўғит СУЗ, НКУ, ОУК-4,6 русумли махсус машиналарда солинади.

Ерни экишга тайёрлаш.  Маккажўхори экиш учун ер кузда шудгор қилинади. Тупроқнинг хусусиятига қараб шудгорлаш чуқурлиги 28-30 см ва ундан ҳам чуқур бўлиши мумкин.Кўп йиллик бегона ўтлар босган далаларга кузги шудгорлашдан сўнг ричагли, пружинали борона -культиватор ёки чизел ёрдамида илдиз қолдиқлари йиғиб олинади.  Шўрланган ерларда тупроқ шўри ювилади. Ер чимқирқар ёки ярусли плуг ёрдамида шудгорланади. Эрат баҳорда тупроқда нам сақлаш мақсадида шудгор борона қилинади. Экишга қадар шудгорда бегона ўтлар пайдо бўлса, 8-10 см чуқурликда культивация қилинади, кейин бороналанади в кетма- кет мола бостирилади.

Уруғни экишга тайёрлаш .  Ҳозирги вақтда уруғлик махсус заводларда тайёрланиб, хўжаликларда ҳам тайёрлаш мумкин. Бу ҳолда маккажўхори уруғлари экиш давригача сўтада сақланиши керак. САқлаш даврида буларнинг намлиги 14-15% дан ошмаслиги шарт.Экишга 10-15 кун қолганда сўталар янчиб олинади. Экиш учун сўтанин ўрта қисмидаги донлар ишлатилади. Сўтанинг остки ва устки (уч) қисмидаги донлари бир хил катталикда бўлмаганлиги сабабли уларнинг униб чиқиш даражаси паст бўлади. Шу сабали сўтанинг осткива устки(1,2-2,5 см) қисмида ўрнашган донлар олдин олиниб, экиш учун ишлатилмайди. Сўнгра сўтанинг қолган ўрта қисмидаги донлар янчилади. Сўталардан донни янчиб олиш учун қўлда қаракатга келадиган МКР- 0,25 маркали макажўхори молотилкаси ишлатилади.Янчилган дон тозаланади в махсус машиналарда йириклиги бўйича хилланади. Бунинг учун дон тозалайдиган ОСМ-3, ОСМУ-3У, ОД-10, ВС-2 русумли машиналардан фойдаланилади. Экиладиган уруғнинг тозалиги 99-99,8%, униб чиқиш даражаси 85- 95% бўлиши керак.

Экиш муддати ва усуллари.  Маккажўхори баҳорда тупроқ ҳарорати 10° га етганда экилади. Бундан ташқари уни ёзда экиш ҳам мумкин. Ўзбекистоннинг жанубий вилоятларида 15-20 мартда, Тошкент, Самарқанд вилоятларида ҳамда Фарғона водийсида 20-25 мартда, Хоразм вилояти ва қорақалпоғистон РЕспубликасида 10 апрелда экилади. Умуман, ҳар бир вилоят шароитида чигитни экиш бошлангунча макажўхори экишни тамомлаш керак. Макажўхори кечки муддатларда экилганда, уни ҳосили анча пасаяди.  Маккажўхори кенг қаторлаб, қатор ораси 60, 70, 90 см қилиб экилиб. Унинг навига қараб ҳар 15-20 см оралиқда битта ўсимлик қолдирилади.Эртапишар нав ва дурагайлар экилганда бир гектар ерда 70-80 минг ўсимлик ўртапишар нав ва дурагайлар экилганда бир гектар ерда 70-80 минг ўсимлик, ўртапишар нав ва дурагайлар экиланда эса бир гектар ерда 50-55 минг ўсимлик қолдирилиши керак.Кечпишар навлар (Ўзбекистон тишсимон) ва дурагайлар экилганда эса бир гектар ерда 40 минг кўчат қолдирилиши керак.  Ҳар гектар ерга сарф бўладиган уруғнинг миқдори унинг йириклигига ва униб чиқиш даражасига боғлиқ. Шу хусусиятларига қараб уруғнинг экиш меъёри 15- 20 кг дан 25-30 кг. гача бўлади. Уруғ тупроқнин 7-10 см чуқурлигига кўмилади.

Экинни парвариш қилиш.  Маккажўхорини парвариш қилиш тупроқ қатқалоғига қарши кураш, қатор ораларини ишлаш, яганалаш, озиқлантириш, суғориш ва уруғлик майдонларида қўшимча чанглашдан иборат.  Уруғ униб чиқиш даврида тупроқ қатқалоғини ва бегона ўтларни йўқотиш мақсадида қаторлар қўндалангига қараб енгил бароналар билан бороналанади.Ўсув даврида маккажўхори 3 марта культивация қилинади. Ўсимликда ўртача 3-4 та барг ҳосил бўлганда, биринчи культивация қилинади, уялар атрофидаги бегона ўтлар чопиқ қилиниб йўқотилади. Биринчи культивациядан сўнг10-15 кун ўтгач иккинчи культивация қилинади. Бундан 15- 20кун ўтгач учинчи марта культивация қилинади Ўсимликларнинг бўйи 50-60 см.га етганда культивация қилишни тамомлаш лозим. қаторларни узунасига культивация қилганда 14-15 см. ҳимоя зона қолдириш керак.Биринчи культивацияда қатор оралари 6-8 см. чуқурликда, кейинги культивацияларда 10- 12 см. чуқурликда ишланиши керак.  Маккажўхори қатор оралари КРН-4,6; КРХ -2,8 А русумли культиваторларда ишланади. Кейинги йилларда беона ўтларга қарши курашда гербицидлардан кенг фойдаланмоқда.Бунинг учун 2,4Д грбициди ишлатилади. Грбицидлар уруғ униб чиқмасдан олдин ёки ўсимликларда ўртача 3-5 та барг ҳосил бўлганда ишлатилади.

 Бегона ўтларни йўқотишга ҳозирги вақтда экишдан олдин агелон(4-6 кг.га), атразин (3-8 кг.га, трефлан (1-2 кг.га), ишлатилади.Майсаланиш даврида 2,4 Д амин тузи 2 кг/га, 2,4Д бутил эфири(0,4-1,2 л/га ) қўлланилади, бу гербицидлар яхши натижа бермоқда.  Макажўхори сувга талабчан экин. Маккажўхори навига, тупроқ шароитига қараб 3 мартадан 6 мартагача суғорилади.1-2 сув ўсимлик тўпгул чиқармасдан олдин берилади.Биринчи сув майса пайдо бўлгандан сўнг 20-25 кун ўтгач ва иккинчи сув 20-25 кундан кейин берилади.Бу суғоришларда гектарига 700-800м3 сув берилади.Тўпгул чиқариш даврида ва дон етилиш даврида маккажўхорининг сувга талабчанлиги яна ҳам ортади. Бу даврда тез-тез сув бериб туриш керак. Ҳар 12-15 кунда 80-900 м3 миқдорда сув берилади. Ер ости сувлари чуқур жойлашган ерларда баҳорда экилган маккажўхори ўсув даврида 5-6 марта ер ости сувлари юза жойлашган ерларда эса 3-4 марта суғорилади. Ҳар суғоришдан кейин қатор оралари культивация қилинади.

 Дон учун экилган маккажўхори сунъий равишда қўшимча чанглатилади.Маккажўхорини гуллаш даврида ўсимликлар устида н арқон судраб ўтиш ва уларни силкитиш билан даладаги чанг сони кўпайтирилади. Бунинг натижасида оналик (сўтанинг ) гулига чанг кўп тушади ва у яхши оталанади. Маккажўхорини сунъий чанглатиш ҳар гектаридан олинадиган дон ҳосилини 2-3 ц.га ортишига олиб келади.  Маккажўхорини беда билан дуккакли-дон экинлари билан бирга қўшиб экиш ҳам мумкин. Маккажўхори ва дуккакли-дон экинлари пояларидан тайёрланган силос таркибида ҳазм бўладиган оқсил моддаси кўпаяди ва дуккакли экинлар ҳисобига азот моддаси тўпланади.  Маккажўхорини такрорий экин сифатида кузги экинлардан бўшаган ерларга алоҳида ўрин тутади. Бу ҳолда кузги экинлар тез муддатда йиғиб олинади, ер экишга тайёрлаади ва уруғ экилгандан сўнг суғорилади. Умуман, маккажўхори такрорий экин сифатида экилганда унинг агротехникаси, баҳорда экилгандаги маккажўхори агротехникасидан кам фарқ қилади. Фақат маккажўхорининг эртапишар нав ва дурагайлари такрорий экин сифатида экилиши керак.Ўзбекистонда ҳозирги вақтда "Перекоп ТВ" ва "Ўзбекистон-306 АМВ" эртапишар дурагайлари экилмоқда.Бу дурагайлар такрорий экин сифатида экилганда гектаридан 35-50 ц.гача ҳосил беради.

Ҳосилни йиғиб олиш.  Силос учун экилган экилган маккажўхори донининг сут- мум пишиш даврида ўрилади.Бунда КСК-100, "Вихрь" КС-1,8 русумли комбайнлари ишлатилади.  Дон учун экилган маккажўхорининг дони тўла пишганда, сўта қобиқлари қуриганда йиғиштириб олинади. Бунда "Херсонец-200", "Херсонец-72" русумли махсус комбайнлар ишлатилади. Бу комбайнлар бир йўла маккажўхорини ўриш, поясини майдалаш, сўталарни поядан ажратиб олиш ва уларни қобиғини арчиш ишларини бажаради. Сўталар эса хўжаликда оддий молотилка ёки комбайнда янчилади.

ЭЪТИБОРИНГИЗ УЧУН ЭЪТИБОРИНГИЗ УЧУН РАҲМАТ!РАҲМАТ!

O'xshashlar

Маккажўхори ва жўхорининг биологияси ҳамда етиштириш технологияси

Буғдой - аҳамияти, биологияси ва етиштириш технологияси

Соя аҳамияти, биологияси ва етиштириш технологияси

Шоли - аҳамияти, биологияси ва етиштириш технологияси

Буғдойнинг биологияси ва етиштириш технологияси