Kartoshkaning ahamiyati, biologiyasi va tasnifi 2 - Qishloq va o'rmon xo'jaligi - Slaydlar

Kartoshkaning ahamiyati, biologiyasi va tasnifi 2

Yuklangan vaqt:

10.04.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

7424.98828125 KB

Ko'chirib olish

KARTOSHKANING AHAMIYATI, BIOLOGIYASI VA TASNIFI REJA: 1. KARTOSHKANING -AHAMIYATI KELIB CHIQISHI TAXIRI 2. KARTOSHKANING BIOLOGIYASI VA NAVLARI 3. KARTOSHKANINGYETISHTIRISH TEXNOLOGIYASI

Respublikamiz miqyosida kartoshka, asosan oziq-ovqat maqsadida yetishtiriladi. yetishtirilgan kartoshkaning 25-30 % urug’lik saftida foydalaniladi. Kelib chiqishi va tarqalishi. Kartoshkaning vatani Janubiy Amerika kardilerlaridir, chunki And tog’i xududlarida va Tinch okeani sohillarida bu ekinning ko’pgina yovvoyi va yarim yovvoyi turlari hozir xam o’sadi. Evropaga (Ispaniyaga) u XVI asrning ikkinchi yarmida keltirilgan. Petr 1 Gollandiya safarida yurgan vaqtida XVII asr oxirida graf SHeremetevga kartoshka jo’natgan degan taxmin bor. Demak, kartoshka asosan XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab katta maydonlardan ekila boshlanadi. Kartoshkani qayta ishlaydigan sanoatning rivojlanishi natijsida uni yetishtirish tez rivojlandi. Markaziy Osiyoda, jumladan O’zbekistonda kartoshka XIX asr o’rtalaridan keng tarqalgan. yer yuzida 1994 yil kartoshka 18 mln.ga maydoniga ekilgan. Ovrupoda 35% ekin maydonini, Rossiyada 3,3 mln.ga ni tashkil etgan. Kartoshka Markaziy Osiyoda asosan oziq- ovqatga ishlatish uchun yetishtiriladi. Uni eng maydon notavar tuganaklari esa chorva mollariga beraladi. 1998 yilda kartoshka ekilgan maydon 54,6 ming gektar bo’lib, hosildorligi 12,6 t/ga yalpi hosili 691 ming t/ga yetgan. 2003 yilda kartoshka 48,2 ming gektar yerga ekilib, yalpi hosil 827,8 ming t, hosildorlik esa 16,9 t/ga tashkil etdi.

Kartoshka vatani hisoblangan CHilining dengiz bo’yi hududlari iqlimi yumshoq, salqin, sernam, tuprogi kaliyga boy. Tuganaklarning hosil bo’lishi seryogin (300 mm.dan ortiq) havoning nisbiy namligi yuqori (75% va undan ziyod) bo’lgan sharoitda o’tadi. SHuning uchun kartoshka o’simligi tuproq namligiga talabchandir, ammo uning tuproq namligiga bo’lgan talabi o’sish va rivojlanish davrlarida turlicha bo’ladi.

BOTANIK TA’RIFI VA BIOLOGIK XUSUSIYATI . Kartoshka Solahum tomatdoshlar – Solahaceal oilasiga mansub bo’lib, bizning sharoitimizda tuberosum turi yetishtiriladi. Kartoshkaning boshqa turlari ishlab chiqarishda ekilmaydi, ammo selektsiya ishlarida qo’llash mumkin. Bu quyidagi turlar: 1. Solahum ahdigehum Juz et Buk tetraploidli (2p-48) madaniy tur – Argentinada uchraydi. 2. Solahum Ieptostigma Zuz – tetraploidli tur, ser kraxmalli, rak kasaliga chidamli. 3. Solahum phureja ef Buk Solahum rubihi Juz Buk diploidli (2p-24) turlar Janubiy Amerikada uchraydi. 4. Solahum devissum Lahdli –yovvoyi gaploidli tur (2p-72) meksikada uchraydi. 5. Solahum stohiferum – allotetraploidli tur, And tog’larida uchraydi Madaniy kartoshka – tuganakmeva hosil qiladigan ko’p yillik o’simlik bo’lib, uning yer ustki qismi – barg va poyalari har yili o’sadi va nobud bo’ladi.. Havo temperaturasi va namligi kartoshkaning gullash quvvatiga va urug’ hosil qilishiga katta ta’sir ko’rsatadi. Qurg’oqchil janubiy viloyatlarda shimoliy yoki tog’oldi salqin viloyatlardagiga qaraganda kartoshkaning gul va urug’i sekin hosil bo’ladi. Kartoshka tuganagi muhim biologik xususiyatga – tinim davriga ega, shuning uchun u kavlab olingandan so’ng tezda o’smaydi tinim davri turli navlarda turlicha bo’lib, u ko’pchilik navlarda 60- kundan ko’p vaqt talab etadi.

Kartoshka tuganaklari mo’’tadil iqlim sharoitida tuproqda saqlanmaydi, chunki sovuq harorat uni zararlaydi. SHuning uchun bu tuganaklar kuz faslida kovlab olinib, bahorda qayta ekiladi va xuddi bir yillik o’simlik sifatidat o’stiriladi. Havo temperaturasi va namligi kartoshkaning gullash quvvatiga va urug’ hosil qilishiga katta ta’sir ko’rsatadi. Qurg’oqchil janubiy viloyatlarda shimoliy yoki tog’oldi salqin viloyatlardagiga qaraganda kartoshkaning gul va urug’i sekin hosil bo’ladi. Kartoshka tuganagi muhim biologik xususiyatga – tinim davriga ega, shuning uchun u kavlab olingandan so’ng tezda o’smaydi tinim davri turli navlarda turlicha bo’lib, u ko’pchilik navlarda 60 kundan ko’p vaqt talab etadi. Kartoshka past haroratli o’smlikdir. SHuning uchun tuganaklarning ko’karishi va o’simliklarning o’sish uchun ko’pchilik navlarda 6-7 0 dastlabki harorat deb hisoblanadi. Tuganaklarni yaxshi o’sish uchun esa o’rtacha harorat 19-23 0 . Tuganak o’stirilayotgan vaqtida harorat 3-5 0 va 31 0 dan yuqori bo’lsa, u ko’karishdan to’xtaydi. Tuganaklar bir necha kun maboynida –1 va 35 0 harorat ta’sirida bo’lsa ular zararlanadi va o’simtalar hosil qilmaydi. Ularga 5-7 0 va 43-45 0 da qisqa muddatda ishlov berilsa zararlanmaydi. Kartoshka ildizidagi tuproq harorati 7 0 dan yuqori bo’lsa hosil yaxshi rivojlanadi. Uning poyasi esa 5-6 0 da o’sa boshlaydi, jadval o’sish esa 17-22 0 dan yuzaga keladi, harorat 40 0 dan oshganda esa o’sishdan to’xtaydi. Harorat –1-1,5 0 da kartoshkaning yer ostki qismi nobud bo’ladi. Tuganaklar –1-2 0 sovuqda muzlaydi, lekin salqin sharoitda uzoq saqlanadi –3-4 0 sovuqqa bardosh mumkin. Harorat 18-21 0 bo’lganida kartoshkaning gullashi tez o’tadi, tuganaklarn jadal hosil bo’lishi uchun eng qulay harorat 16-19 0 dan yuqori bo’lsa tuganaklarninig kattalashishi sekinlashadi va tuproq harorati 28- 29 0 yetganda tuganaklar umuman semirmaydi. Assimilyatsiya jarayoni uchun eng qulay xarorat bundan oshib ketsa, fotosintez jarayoni sekinlashadi, 40 0 ga yetganda esa fotosintez assimliyatsiya jarayoni to’xtaydi.

Kartoshka namlikka talabchan bo’lishi bilan birga, qurgoqchilikka ham nisbatan chidamlidir. qurgoqchilik – tuproq va havo namligi yetishmasligi boshlanishi bilan kartoshka tuganaklar hosil qilishdan to’xtaydi, ammo u nobud bo’lmaydi. qurgoqchilik o’tib ketgandan so’ng u tuganak hosil qilishni davom ettiradi, bunda hosildorligi keskin kamayib, uni sifati pasayadi. Kartoshka tuproqdagi oziq mineral moddalarga nisbatan talabchandir. Bir tonna tuganakmeva va tegishli poya-barg yetishtirish uchun 6,2 kg azot, 2 kg fosfor va 8 kg kaliy jami 16,2 kg sarflaydi. Kartoshka donador, yumshoq, havo aeratsiyasi yaxshi tuproqlarda ko’p hosil beradi. Mexanik tarkibi ogir, bo’z tuproqlarda, yengil qumoq va qumloq tuproqdagilarga nisbatan yomon o’sadi, bunday yerlarda mo’l va sifatli hosil yetishtirish uchun ekishdan oldin yerni bmshatib turish kerak. Kartoshka sho’r yerlarda yaxshi o’smaydi, unga xlorli tuzlar salbiy ta’sir etadi. Tuproq tarkibidagi xlor 0,015-0,020 %.dan ko’p bo’lsa, hosildorlik sezilarli darajada kamayadi, 0,05-0,07% bo’lganda esa tuganaklar deyarli hosil bo’lmaydi. SHuning uchun sho’r yerlarda kartoshka yetishtirishda tegishli meliorativ tadbirlarni amalga oshirish zarur.

KARTOSHKANING NAVLARI Kartoshkaning «Akrab», «Zarafshon», «To’yimli», «Umid», mahlliy navlari, va yigirma uchdan ortiq chet el navlari: «Romana», «Sante», «Diamant», «Pikasso» va boshqa navlari bor. Kartoshkadan yuqori va sifatli hosil olishda ekiladigan nav toza hamda shu iqlim sharoitiga moslashgan bo’lishi kerak. Tumanlashtirilgan navlar hosildorligi jihatidan ko’pincha aralash navlardan ikki-uch marta afzal bo’ladi. Hozirgi vaqtda kartoshkaning 2000ga yaqin madaniy navlari bo’lib, shundan 20 ga yaqini respublikamizda yetishtiriladi. Xo’jalik ahamiyatiga ko’ra kartoshka navlari to’rt guruhga – oziq-ovqatga ishlatiladigan, xashaki, texnikaviy va har xil maqsadlarda foydalanadigan universal kartoshkalarga bo’linadi. Navlarga baho berishda quyidagilar eng muhim belgi hisoblanadi: hosildorligi, tezpisharligi, ikki hosilligi va kartoshkaning taomlik sifati, serkraxmalligi hamda saqlanish xususiyati. Bulardan tashqari, tuganaklarning yirikligi, shakli, rangi, ko’zlari yuza va chuqur joylashishi va uning rangi ham asosiy belgilardan hisoblanadi. Kartoshka pishib yetilishiga qarab: tezpishar (nihollar unib chiqishdan pishguncha 60-65kun), ertagi-o’rtagi (70-80kun), o’rtapishar (90-100), o’rtagi- kechki (110-120kun) va kechpishar (130-150kun).

Kartoshkani surunkasiga 2-3 yil mobaynida bir dalaga ekish so’lish kasalligining ko’payib ketishiga sabab bo’ladi. Agar bir dalaga surunkasiga kartoshka ekish zarurati tugilsa, bunda, albatta, oraliq ekin sifatida kuzgi ko’k no’xat va shabdardan muvaffaqiyatli foydalanish mumkin. Markaziy Osiyoda quyoshli kunlarning ko’p bo’lishi va sun’iy sugorishni keng qo’llashnishi kartoshkani ertagi ekinlardan bo’shagan yerlarda takroriy ekin sifatida ekib, yuqori hosil olishga imkon yaratadi. Kartoshka ekiladigan yer kuzda chuqur (27-29sm) qilib haydaladi. Bu yerlarga erta bahorda borona solinadi va ertagi kartoshka ekiladi. O’tloqi – botqoq yerlarda ertagi kartoshkani erta muddatda ekish uchun egatlar kuz faslida olib qo’yilgani. Bo’z tuproqlarda ham bu usulda ekish ijobiy natija beradi. Kartoshka takroriy ekin sifatida ekilsa u ekiladigan yer xaydalishdan oldin sugporiladi, so’ng haydab va bir yo’la boronalanib so’ng ekiladi. Kartoshka organik va mineral o’gitlarga talabchan o’simlikdir. Azot uning palaginini yaxshi o’sishiga va hosildorligining ko’payishiga ta’sir etadi. Azot me’yoridan ortiqcha berilsa, uning yetilishini kechiktiradi, tuganakdagi kraxmalni kamaytiradi, hosilni saqlanishini susaytiradi, hamda aynigan va yorilgan tuganaklar miqdorini ko’paytiradi. Fosfor poyasini o’sishdan to’xtatadi, ildizini yaxshi rivojlantaradi, kartoshka yetilishini tezlashtirib, tuganaklardagi kraxmal miqdorini ko’paytiradi. Kaliy o’simlik tomonidan azot va fosforni o’zlashtirishni yaxshilaydi, ildiz qismini rivojlantirishga ijobiy ta’sir ko’rsatib turli xildagi zamburug kasalliklariga hamda qurgoqchilikka va past xaroratga chidamliligigi oshiradi

O’zbekistonning sugoriladigan tuprogi tarkibida azot va fosfor juda kamdir, shuning uchun bu mineral o’gitlarni yetarli miqdorda to’laligicha tuproqqa solish kartoshkagi ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Oziqa elementlari kam bo’lgan tuproqlarga go’ng va kompost solib so’ng kartoshka ekilsa, uning hosildorligi keskin ko’payadi. Organik va mineral o’gitlarni birgalikda qo’llash kartoshkagi ijobiy ta’sir etadi. Ko’p yillar mobaynida foydalanib kelinayotgan bo’z tuproqlarda kartoshka yetishtirilsa quyidagi miqdorda mineral o’gitlar berish tavsiya etiladi (ta’sir qiluvchi modda kg/ga): ertagi kartoshkaga azot – 120-150, fosfor – 80-100, kaliy – 60, kechki kartoshkaga – 200- 225, 150-160 va 90-100; o’tloqi tuproqlarda ertagi kartoshkaga azot va fosfor – 100-120, kaliy – 50-60, kechki kartoshkaga esa azot va fosfor – 150-180, kaliy – 70-80 kg.dan berilishi kerak. Organik o’gitdan gektariga 20-40 tonna berilsa, azot hamda fosfor o’gitlari miqdori – 20-30%, kaliy o’gitniki esa- 50-70% kamaytiriladi. Organik hamda kaliyli o’gitlarni to’laligicha, fosforni esa 70-80% yerni shudgorlashdan oldin solish kerak. Fosforning qolgan qismi (25-30%) kartoshka ekilish davrida beriladi. Ertagi kartoshka ekilishi davrida egat tubiga azot o’gitining 20%ini solib, so’ng ekilsa, u yaxshi natija beradi. Bu o’gitni qolgan qismi kartoshka gunchalash davrida beriladi .

Parvarishlash Ertagi kartoshka yerning tabiiy namiga unib chiqadi, kechki kartoshka ekilgan kuni sugorilishi maqsadga muvofiqdir. Ertagi kartoshka ekilgach 25-30 kundan so’ng unib chiqadi, bu muddatda u ekilgan maydonda begona o’tlar ham unib chiqadi, ularni yo’qotish uchun 1-2 marta setkali borona yoki tishli yengil borona bilan boronalanadi. Kartoshaning unib chiqishini tezlatish uchun u ekilgan, egat ustiga chirigan go’ng yoki qora rangli plyonka yopish maqsadga muvofiqdir. Kartoshka poyasi egatni qoplaguncha qadar 2-3 marotaba kultivatsiya qilinadi. ertagi kartoshka o’suv davrida 1 yoki 2, kechkisi esa 2 marta chopiq qilinadi. o’simlik bo’yi 15-20sm bo’lganda birinchi marta, gullash davrida ikkinchi marta chopiq qilinadi. Bundan tashqari kartoshka tuganagidan o’sib chiqqan o’simtasini ekish hamda ko’zchalarini 10-12g eti bilan o’yib olib, ekib yetishtirish mumkin. Sugorish soni, kartoshka yetishtirish muddati va yer osti sizot suvlarining chuqur yoki yuza joylashishiga ko’ra aniqlanadi. Ertagi kartoshkani sugorish aprelning ikkinchi yarmidan boshlanadi. U hosil to’plash davri boshlanguncha 10 kunda bir marta, so’ng 4-6 kunda bir marta sugoriladi. Kartoshka o’sish davrida yer osti sizot suvi yaqin joylashgan maydonlarda 4-7, chuqur joylashgan yerlarda esa 8-9 marta sugoriladi. Kechki kartoshka ekilgan kuni sugoriladi, 5-6 kundan so’ng xokop suvi beriladi. O’suv davrida har 8-10 kunda bir marta sugoriladi va sugorish hosilni yigishga 2-3 hafta qolganda to’xtatiladi. Kechki kartoshka yer osti sizot suvi yuza joylashgan maydonlarda 7-10, chuqur joylashgan yerlarda esa 10-12 marta sugoriladi.

ETIBORINGIZ UCHUN RAXMAT

O'xshashlar

G'о'za biologiyasi va yetishtirish texnologiyasi

Tritikale biologiyasi va yetishtirish texnologiyasi

Arpa biologiyasi va yetishtirish texnologiyasi

Marjumak biologiyasi va yetishtirish texnologiyasi

Kuzgi javdarning biologiyasi va yetishtirish texnologiyasi