Shaxsning hissiy- irodaviy sohasi. Iroda - Psixologiya - Slaydlar

Shaxsning hissiy- irodaviy sohasi. Iroda

Yuklangan vaqt:

23.11.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

3150.1396484375 KB

Ko'chirib olish

SHAXSNING HISSIY- IRODAVIY SOHASI. IRODA

REJA: 1. Hissiyot 2. Iroda

HISSIYOT HAQIDA TUSHUNCHA 3 Hissiyot borliqqa, turmushga, shaxslararo munosabatga nisbatan shaxsning subyektiv kechinmalarini aks ettirilish hodisasidir. Subyektiv munosabatlarning inson miyasida his-tuyg’ular, emosional holatlar, yuksak ichki kechinmalar tarzida aks etishi hissiyot va emosiyani yuzaga keltiradi. Hissiyot -yaqqol voqyelikning ehtiyojlar subyekti bo’lmish shaxs miyasida obyektlarga nisbatan uning uchun qadrli, ahamiyatli bo’lgan munosabatlarini aks ettirilishdir. Ilmiy nuqtai nazardan kelib chiqib tahlil qilinganda «Hissiyot» odatda tirik mavjudodlar miyasida, ya’ni shaxslarning ehtiyojlarini qondiruvchi va unga monelik qiluvchi obyektlarga nisbatan uning (odamning) munosabatlarini aks ettirish ma’nosida qo’llaniladi

HISSIYOT HAQIDA TUSHUNCHA 4Emotsiyalar - fiziologik aks ettirish chegarasida turuvchi va odamga o`z ehtiyojlari bilan bog`liq qo`zg`atuvchilar ta`sir qilganda o`z-o`zini boshqarishni amalga oshiruvchi psixik aks ettirishning sodda shaklidir. Emotsiyalar real dunyoni predmet hamda hodisalarni emas, balki obyektiv munosabatlarini aks ettiradi, unda mazkur predmet hamda hodisalar inson ehtiyoji uchun organizm xizmatida bo`ladilar.

Emotsiyalar Astenik hislar Stenik hislar

Stenik (yunoncha so’zdan olingan bo’lib, kuch degan ma'noni anglatadi) hislar - shaxsning hayot faoliyatini kuch-g’ayratining orttiradigan barcha bilish jarayonlarini faollashtiradigan ijobiy hissiyot turi. Astenik (yunoncha so’zdan olingan bo’lib, kuchsizlik, zaiflik ma'nosini bildiradi) hislar - insonni bo’shashtiradi, uni xayolga cho’mdiradi, xayolparast qilib qo’yadi. Shu sababdan favqulotda shaxsdagi befoyda emotsional kechinmaga, uyalish, vijdon azobi, andisha esa qo’rqoqlikka aylanib qolishi xavfi kuchli.

Emotsiyalarning tashqi ifodasi turli ko’rinishlarda ro’y beradiki, unda asosiy o’rinni ko’rgazmali jihatlar asosiy o’rin egallaydi.  Birinchidan, emotsiyalar nafas olish a'zolarining ishlarida o’zgarish yasaydi. Turli emotsional holatlarda nafas olishning o’zgarishi a) xursandlikda nafas olish bir minutiga 17 marta; b) faol xafalikda 9 marta; v) qo’rqishda 64 marta; d) jahl chiqqanda 40 marta.  Ikkinchidan, emotsiya imo - ishoralarda, mimikada, ya'ni kishining yuzida bo’ladigan harakatlarda hamda butun badanning ma'nodor harakatlarida ko’rinadi.  Uchinchidan , gumoral harakatlardagi, ya'ni organizmning qon tarkibidagi va boshqa suyuqliklardagi kimyoviy o’zgarishlarni va shuning bilan birga modda almashishida bo’ladigan yanada chuqur o’zgarishlarni o’z tarkibiga oladi.

Emotsiyalarning eng aniq va yaqqol ko’rinishlaridan biri kulgi bilan yig’idir . L.N.Tolstoy o’z asarlarida odamning ruhiy holatini ifodalovchi nigohlarning 85 xilini va kulishning 97 xilini tasvir etgan. " Har xil sabab bilan yig’lagan paytda odamning boshi va og’zi har xil qiyofada o’zgaradi" - degan edi Leanardo da-Vinchi.

Kayfiyat . Shaxsning xatti-harakatlariga va ayrim ruhiy jarayonlariga muayyan vaqt davomida tus berib turuvchi emosional holat kayfiyat deb ataladi. Shaxsning hayoti va faoliyati davomida shodonlik, hazilkashlik, umidsizlik, jur’atsizlik, zerikishlik, qayg’urishlik singari his-tuyg’ular uning ruhiy holatini umumiy tizimiga aylanadi. Kayfiyat nihoyatda xilma-xil, uzoq va yaqin manbalar negizidan vujudga keladi.

obyektiv va subyektiv xususiyatli vaziyat Inson kayfiyatining paydo bo’lishiga va o’zgarishiga ta’sir qiluvchi omillar a) tabiiy omillarga taalluqli bo’lgan vaziyat (havoning sovuqligi yoki issiqligi, bioritmika o’zgarishi) b) shaxslararo munosabatning noqulayligi va boshqalar.

obyektiv va subyektiv xususiyatli vaziyat Inson kayfiyatining paydo bo’lishiga va o’zgarishiga ta’sir qiluvchi omillar obyektiv va subyektiv shart- sharoitlara) mehnat va o’qish faoliyatiga kerakli vositalarning mavjudligi b) subyektiv munosabatlar

 Psixologiya fanida asosiy hissiyotlar atamalari K. Izartning talqinicha: Qiziqish malaka va ko’nikmalar shakllanishiga, o’qishga moyillik uyg’otadigan bilimlarni egallashga yordam beruvchi ijobiy hissiy holatdir

 Psixologiya fanida asosiy hissiyotlar atamalari K. Izartning talqinicha: Qiziqish Quvonch  qondirilishi dargumon bo’lgan yetakchi (hukmron) ehtiyojning qondirilishi mumkinligi bilan bog’liq ijobiy hissiy holat

 Psixologiya fanida asosiy hissiyotlar atamalari K. Izartning talqinicha: Qiziqish Quvonch Hayratlanish favqulodda ro’y bergan holatlardan hissiy jihatdan ta’sirlanishning ijobiy yoki salbiy jihatdan ifoda etilmagan belgisi

 Psixologiya fanida asosiy hissiyotlar atamalari K. Izartning talqinicha: Qiziqish Quvonch Hayratlanish Iztirob chekish hozirgacha qondirilish ehtimoli ozmi yoki ko’pmi mavjud tasavvur qilingan, muhim hayotiy ehtiyojlarning qondirilishi mumkin emasligi to’g’risida ma’lumot olinishi bog’liq salbiy hissiy holat

 Psixologiya fanida asosiy hissiyotlar atamalari K. Izartning talqinicha: Qiziqish Quvonch Hayratlanish Iztirob chekish G’azablanish obyektiv tarzida kechadigan, shaxs uchun g’oyat muhim ehtiyojni qondirish yo’lida to’siqlarni yengib chiqadigan salbiy hissiy holat

 Psixologiya fanida asosiy hissiyotlar atamalari K. Izartning talqinicha: Qiziqish Quvonch Hayratlanish Iztirob chekish G’azablanish Nafratlanish obyektlarga yaqinlashuv subyektning ma’naviy yoki estetik ideallariga zid kelib qolishi oqibatida ro’y beradigan salbiy hissiy holat

 Psixologiya fanida asosiy hissiyotlar atamalari K. Izartning talqinicha: Qiziqish Quvonch Hayratlanish Iztirob chekish G’azablanish Nafratlanish Jirkanish shaxslararo munosabatlarda ro’y beradigan va shaxsning hayotiy nuqtai nazarlari, qarashlari va xulq-atvoriga nomutanosibligi oqibatida hosil bo’ladigan salbiy hissiy holat

 Psixologiya fanida asosiy hissiyotlar atamalari K. Izartning talqinicha: Qiziqish Quvonch Hayratlanish Iztirob chekish G’azablanish Nafratlanish Jirkanish Qo’rquvshaxs o’zining xotirjam hayot kechirishiga ziyon yetishi mumkinligi unga real tahdid solayotgan yoki tahdid solishi mavjud xavf-xatar to’g’risidagi xabarni olish bilan paydo bo’ladigan salbiy hissiy holat

 Psixologiya fanida asosiy hissiyotlar atamalari K. Izartning talqinicha: Qiziqish Quvonch Hayratlanish Iztirob chekish G’azablanish Nafratlanish Jirkanish Qo’rquvUyalish o’zining ezgu maqsadlari, xatti-harakatlari va tashqi qiyofasi, nafrati katta muhit kutilmasiga mos kelmaganligi bilan emas, balki o’ziga loyiq xulq-atvor hamda tashqi siymosi shaxsiy tasavvurlarga ham mos emasligini anglashda ifodalanadigan salbiy hissiy holat

EMOTSIONAL HOLATLAR SHKALASI • kuchli qoniqmaslik, nafrat, afsuslanish, dahshatga tushishKuchli salbiy holatlar • kuchsiz norozilik, qayg`urish, xafa bo`lish, xavotirlanish, qo`rquvKuchsiz salbiy holatlar • xotirjamlik, ishonchlilikNeytral holatlar • kuchsiz zavqlanish, qoniqish hissiKuchsiz ijobiy holatlar • kuchli suratdagi qoniqish, quvonch, shodlanishKuchli hissiy holatlar 31 10 310E 04 10 2B14 10 310E 031E06 310E 10

Hissiyotlar axloqiy, intellektual (bilim) va estetik hissiyotlarga bo`linadi. Axloqiy hissiyotlar insonning odamlarga, ishga, mehnatga, hamda o`ziga bo`lgan munosabatida ifodalanadi. Axloqiy hissiyotlar insonning axloqiy xususiyatlari: vijdonlilik, rostguylik, iltifotlik, intizomlilik va boshqa xususiyatlariga bog`liqdir. Axloqiy hissiyotlar: vatanparvarlik, insonparvarlik, o`rtoqlik va do`stlik, jamoatchilik, odamning mehnatga munosabatini ifodalovchi hissiyotlar. Uyalish va vijdon hissi, diniy hissiyot. Axloqsiz hissiyotlar: g`arazguylik, yulg`uchlik, o`zgalardan ustunlik. Intellektual hissiyotlar: havasmandlik, qiziquvchanlik, hayratlanish, taajjublanish, sinchkovlik, e`tiborsizlik, ishonch, ikkilanish, yangilikni sevish yoki undan qurqish. estetik hissiyotlar: go`zallik- xunuklik, yuksaklik-tubanlik, fojialilik-komiklik. estetik hissiyotlar axloqiy hissiyotlar bilan chambarchas bog`liqdir.

YUKSAK HISLAR Kishilik jamiyati bilan hayvonot olami o’rtasida psixologik tafovutlar yuksak hislarda o’z ifodasini topadi. Yuksak hislar ongli harakatlarni bajarishning obyektiv sharoitlari, yo’nalishlari, mazmuni bilan uyg’unlashgan shaxs emosional holatining barqaror, murakkab tarkibida paydo bo’ladi va kechadi. Ko’plab kechirilayotgan emosiyalarda, affektlarda, kayfiyatlarda yaqqollashgan umumlashma hislar yuksak hislar deb ataladi

Yuksak hislar Shaxsda topshiriqni bajarish bilan bog’liq javobgarlik hissi har xil ma’noda kechiriladi; 1) tashvishlanish emotsiyasi (bir tomondan, xursandlik, ikkinchi tomondan esa qo’rqish hissi) sifatida; 2) o’z kuchiga, g’ayratiga, iftixoriga ishonch emosiyasi tariqasida; 3) vazifaga jiddiy qaraydigan tengdoshlardan g’azablanish emosiyasi sifatida; 4) shart-sharoitlarni hisobga olishga nisbatan shubhalanish sifatida va hokazo. Tahlildan ko’rinib turibdiki, javobgarlik hissining mohiyati ularning oddiy yig’indisidan iborat emas, balki jamoa a’zolarining ehtiyojiga aylangan voqelikni anglashdir. Masalan, kitob o’qib lazzatlanish bilan kitobni o’qib tugatish shodlik hissini farqlamoq lozim

Psixologiya fanida yuksak hislar quyidagi turlarga ajratiladi: 1) mehnat faoliyatini davomida kechiriladigan hislar-praksik hislar (yunoncha-praxis so’zidan olingan bo’lib, ish, faoliyat, yumush degan ma’noni anglatadi); 2) intellektual hislar (latincha intellectusgan so’zdan olingan bo’lib, tushunish, aql degan ma’noni bildiradi); 3) axloqiy hislar (latincha moratis so’zidan olingan bo’lib, axloqiylik degan ma’noni anglatadi); 4) estetik hislar (yunoncha aistesis degan so’zdan olingan bo’lib, hissiy idrok, hissiy degan ma’noni aks ettiradi)

His - tuyg`ular intensivlik va davomiylikning turli darajasiga ega bo`ladi. Ba`zan ular uzoq davom etsa ham, lekin sust bo`ladi. Boshqa vaqtda xuddi shu kishida ular juda kuchli davom etib, uni etarli o`ylab ko`rilmagan harakatlar qilishga undaydi. emosiyalar ko`pincha kishining xulq atvoriga alohida bir hissiy oxang bagishlaydi, ma`lum darajada davom etadigan ancha mustahkam kechinmalarni vujudga keltiradi. Ba`zan his-tuyg`ular birdaniga paydo bo`lib, shiddatli va nisbatan tez o`tadi. Ana shu uzoq davom etadigan yoki qisqa muddatli kechinmalar psixik yoki emosional holatlar deb ataladi. Ular jumlasiga kayfiyatlar, affektlar (qattiq hayajonlanish), hirslar, frustrasiya, stressli holatlar kiradi.

KAYFIYAT - zaif yoki o`rtacha kuchga ega bo`lgan va odatda ancha barqaror emosional holatdir. Frantsuz yozuvchisi Mopassan bunday degan edi: "Bizning vaqti chog`ligimizni qayg`uga, laqmaligimizni azobga aylantiradigan o`sha sirli ta`sirlar qaerdan kelib chiqadi? Men juda xursand bo`lib o`yg`onaman, qo`shiq aytgim keladi. Buning sababi nima? Daryo bo`ylab pastga tushaman va unchalik ko`p sayr qilmay, to’satdan uyga g`amgin bo`lib qaytaman, guyo uyda meni qandaydir falokat kutayotgandek. Buning sababi nima?". Bu avtorga sababsiz bo`lib tuyulgan tipik kayfiyatning namunasidir.

EHTIROS (HAVAS) - Kuchli va shu bilan birga uzoq vaqt davom etadigan, qandaydir bir qiziqish, intilish va faoliyat bilan bog`liq bo`lgan barqaror his- tuyg`ulardir. Masalan, kishi fan, musiqa, sportga havas quyishi mumkin. Kishilarda ularning psixik va jismoniy holatiga yomon ta`sir ko`rsatadigan havaslar ham bo`ladi. Ular orasida ichkilikbozlikka, narkotiklarga (giyohvandlikka), qimor o`yinlariga hirs qo`yishni ko`rsatish mumkin. Agar kishi o`zida ana shu havaslarni engish uchun iroda kuchini topa olmasa, ular uning sog`ligiga zarar etkazadi va hatto halokatga ham olib borishi mumkin. Ayrim havaslar ancha barqaror bo`lib, uzoq davom etadi va kishini hayajonlantirib, nisbatan osoyishta o`tadi. Lekin shunday his-tuyg`ular ham borki, ular kimda paydo bo`lmasa, uni ayniqsa, kuchli va chuqur larzaga keltiradi. Psixologiyadagi bunday emosional holatlarni stressli (zo`r berish) holatlar deb atash qabul qilingan.

• STRESS - ODAMNI KUCHLI, CHUQUR LARZAGA KELTIRADIGAN HIS- TUYG`ULAR OQIBATIDAGI EMOSIONAL HOLAT. ULAR KUCHLI PSIXIK ZUR BERISHLARDA: XAVF - XATAR VAQTIDA, ORTIQCHA JISMONIY VA AQLIY MEHNAT QILISHDA, FAOLIYATNING JUDA QIYIN VA MAS`ULIYATLI DAMLARIDA VUJUDGA KELADI.

30• . Stress inglizcha stress so’zidan olingan bo’lib, jiddiylik, keskinlik, zo’riqish degan ma’no anglatadi. XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab keskin vaziyat tufayli vujudga keladigan emosional holatlarni tadqiq etish psixologiya, fiziologiya, tibbiyot fanlarida keng ko’lamda amalga oshirila boshlandi • Stress- og’ir jismoniy va murakkab aqliy yuklamalar, ishlar me’yoridan oshib ketib, xavfli vaziyatlar tug’ilganida zaruriy chora-tadbirlarni zudlik bilan topishga intilganda vujudga keladigan hissiy zo’riqishlar

Psixologiya faniga stress tushunchasini olib kirgan olim kanadalik fiziolog G.Selye (1936) sanaladi U stressni tadqiq qilishda moslashuv alomati masalasiga, uning faoliyatga ijobiy hamda salbiy ta’sir etishiga alohida ahamiyat bergan. Shuningdek, ekstremal vaziyatlardagi, murakkab jarayonlardagi stressning o’ziga xosligi, imkoniyatlari G. Selye tomonidan o’rganilgan. Stress holatida shaxsning xatti-harakatlari o’ziga xos tarzda o’zgaradi, unda qo’zg’alishning umumiy reaksiyasi paydo bo’ladi, uning harakatlari tartibsiz ravishda amalga oshiriladi.

Stressning kuchayishi esa teskari reaksiyaga olib keladi, natijada tormozlanish, sustlik, zaiflik, faoliyatsizlik ustuvorlik qila boshlaydi. Lekin stress holatida fiziologik o’zgarishlar tashqi tomonidan qariyb ko’zga tashlanmasligi mumkin. Biroq muammoni yechishdagi qiyinchilik, diqqatni taqsimlashdagi sarosimalik stressning tashqi ifodasi deb taxmin qilinsa bo’ladi. Shaxs stress holatida telefon nomerini adashtiradi, vaqtni chamalashda yanglishadi, ong faoliyati yengil tormozlanadi, idrok ko’lami torayadi va boshqalar.

Stress holatida shaxsning psixologik xususiyatlari, turmush tarbiyasi, shakllangan malakasi muhim rol o’ynaydi. Keskinlikning oldini olishda shaxsning oliy nerv faoliyati, nerv sistemasining xususiyatlari alohida ahamiyat kasb etadi. Undagi yuksak his-tuyg’ular (mas’uliyat, burch, javobgarlik, vatanparvarlik, sadoqat va hokazo) stress holatida xatti-harakat buzilishining oldini olishga xizmat qiladi

• FRUSTRASIYA (LOTINCHA - ALDANISH, HADDAN TASHQARI KUTISH, XAFA BO`LISH). MAQSADGA ERISHISHGA XALAQIT BERADIGAN SABABLAR OSTIDA PAYDO BO`LGAN HOLAT. ODAM TAJANG, JAHLDOR BO`LADI. OQIBATDA ODAM NEVROZ KASALIGA DUCHOR BO`LADI.

O`zining emotsiyalarini boshqara bilish kishi hayotida katta ahamiyatga egadir. O`zining his-tuyg`ularini yaxshi bosib tura oladigan shaxs mayda, tuban kishini ezadigan kechinmalardan ancha yuqori turadi va chinakamiga baxtiyor bo`ladi. Hissiyotlar shaxs faoliyatining muhim jabhasi sifatida insondagi keng emotsional sohasining rang-barangligi, ko'p qirraligi haqida emotsional ton (yunoncha tonos - zo'riqish, urg'u berish ma'nosini bildiradi), emotsiyalar (lotincha emovere - qo'zg'atish, hayajonlanish demakdir), affektlar (lotincha affectus - ruhiy hayajon, shijoat, ehtiros ma'nosini anglatadi), stress (inglizcha stress - zo'riqish deganidir) va kayfiyat kabi tushunchalar orqali muayyan tasavvur berish imkoniya-tiga ega.

IRODA

A.V.Petrovskiy • iroda - bu kishining o’z oldiga qo’ygan maqsadlariga erishishida qiyinchiliklarni yengib o’tishga qaratilgan faoliyati va xulq-atvorini ongli ravishda tashkil qilishi va o’z-o’zini boshqarishi demakdir Q.Turg’unov • iroda - shaxsning ongli harakatlarida, o’z-o’zini bilishida ifodalanadigan, ayniqsa maqsadga erishish yo’lida uchraydigan jismoniy va ruhiy qiyinchiliklarni yengib chiqishda namoyon bo’ladigan ixtiyoriy faolligidir. M.Vohidov • iroda deganda biz oldindan belgilagan, qat'iy bir maqsad asosida amalga oshiriladigan va ayrim qiyinchiliklarni, to’siqlarni yengish bilan bog’liq bo’lgan harakatlarni tushunamiz

Umuman olganda iroda shaxs faolligining ko’rinishi hisoblanadi. Shu bois uning yuzaga kelishi bir qator harakatlarni amalga oshirilishi bilan izohlanadi.

Irodaviy harakatlar bosqichlari Maqsad va unga erishishiga intilish Maqsadga erishish imkoniyatlarini topish Motivlarni paydo bo'lishi va imkoniyatlarni mustahkamlash. Motivlar kurashi va tanlash. Biror fikrni qabul qilishQabul qilingan qarorni amalga oshirishBiror fikrni qabul qilishBiror fikrni qabul qilish Qabul qilingan qarorni amalga oshirish

Ixtiyoriy harakatning dastlabki boshlang’ich nuqtasi harakat maqsadining vujudga kelishi va shu maqsadning o’rtaga qo’yilishidir va uning tuzilishini quyidagicha izohlash mumkin.

Maqsad- kishining shu paytda ma'qul yoki zarur deb topgan ish harakatini tasavvur etish demakdir. Maqsad ko’zlash kishining avvalo shaxsiy (biologik va madaniy ruhiy) ehtiyojlariga bog’liq. Ko’pincha kishining maqsad ko’zlashi va biron- bir narsaga intilishi tevarak-atrofdagi tabiiy vaziyatga, yoki xuddi shu paytda kishi yashayotgan jamiyatga bog’liq bo’ladi.

Istak shunday holatki, bunda odam o’ziga allanima kerakligini his qilib turadi-yu, bu narsani nima ekanligini aniqlab ololmaydi, ya'ni uni tasavvur qilolmaydi, fahmiga yetmaydi. Bunday odamning o’zi ba'zan "menga bir narsa kerak, bir narsa yetishmayapti, ammo bu narsaning nima ekanligini o’zim ham bilmayman" degan gapni ko’ngildan o’tkazadi.

E’TIBORINGIZ UCHUN TASHAKKUR!

O'xshashlar

Shaxsning hissiy-irodaviy sohasi

Iroda nazariyalari. Shaxsning irodaviy sifatlari. Irodaning rivojlanishi va patologiyasi

Shaxsning irodaviy sifati 2

Emotsiya va iroda

Ichki irodaviy boshqaruv va irodaviy xususiyatlarini o’rganish metodlari