logo
  1. Bosh sahifa
  2. Slaydlar
  3. Psixologiya
  4. Sezgi va idrok

Sezgi va idrok

Yuklangan vaqt:

23.11.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1566.15625 KB
Ko'chirib olish
SEZGI VA IDROK Sezgi - atrofimizdagi narsa va hodisalarning sezgi a'zolarimizga bevosita ta'sir etishi natijasida ularning ayrim belgi va xususiyatlarini miyamizda aks ettirilishi Sezgilarning nerv - fiziologik asoslari Analizator - tashqi va ichki muhitdan keladigan ta'sirotlarni qabul qilib olib, fiziologik jarayon bo’lgan qo’zg’alishni psixik jarayonga, ya'ni sezgilarga aylantiruvchi nerv mexanizmlari tizimi. Analizator apparati 3 qismdan tashkil topgan bo’lib, ular quyidagilardan iborat: I.P.Pavlov  periferik (reseptor) - tashqi quvvatni nerv jarayoniga o’tkazadigan maxsus transformator qismi;  analizatorning periferik bo’limining markaziy analizator bilan bog’laydigan yo’llarni ochadigan afferent (markazga intiluvchi) va efferent (markazdan qochuvchi) nervlar;  analizatorning periferik bo’limlaridan keladigan nerv signallarining qayta ishlanishi sodir bo’ladigan qobiq osti va qobiq bo’limlari. Sezgilar tasnifi va turlari Ch.Sherrington  Tashqi muhitdagi narsa va hodisalarning xususiyatlarini aks ettirishga moslashgan hamda reseptorlari tananing sirtqi qismida joylashgan sezgilar, ya’ni ekstroreseptiv sezgilar  Ichki tana a'zolari holatlarini aks ettiruvchi hamda reseptorlari ichki tana a’zolarida, to’qimalarda joylashgan sezgilar, ya’ni interoreseptiv sezgilar  Tanamiz va gavdamizning holati hamda harakatlari haqida ma’lumot (axborot, xabar) beruvchi muskullarda, bog’lovchi paylarda, mushaklarda joylashgan sezgilar, ya’ni proprioreseptiv sezgilar Sezgilarning tasnifiga oid tadqiqotlar Interoreseptiv sezgilar A.R.Luriya Interoreseptiv sezgilar asl, tub, ma'nodagi sezgilar emas, balki emosiyalar bilan sezgilar o’rtasidagi oraliq sezgilar sifatida namoyon bo’ladi Psixologiya fanida mazkur sezgilar to’la o’rganilmaganligi sababli uni "noma'lum hislar" deb atalgan. Bu asosan ichki organlarning xastaliklarida vujudga keluvchi holatlarni diagnostika qilishda alohida ahamiyat kasb etadi. Interoreseptiv sezgilarning fiziologik mexanizmlari interosepsiya bilan birgalikda K.M.Bikov, V.N. Chernigovkiylar tomonidan atroflicha o’rganilgan. Ularning fikriga ko’ra, bu narsalarning barchasi shartli reflektor faoliyati mexanizmlaridan kelib chiqadi. Proprioreseptiv sezgilar Gavdaning fazodagi holati to’g’risida signallar bilan ta’minlab turadi. Ular inson harakatining boshqaruvchisi hisoblanib va afferent asosini tashkil qiladi. Pereferik reseptorlar muskullar, pay va bo’g’imlarda joylashgan bo’lib, maxsus tanachalar shakliga ega va ular Puchchini tanachalari deb ataladi. Proprioreseptorlar harakatning afferent asosi ekanligini A.Orbeli tomonidan, hayvonlarda P.K.Anoxin , odamlarda esa N.A.Bernshteynlar tomonidan o’rganilgan. Psixologik ma’lumotlarga ko’ra, gavdaning fazodagi holati, sezgirligi statik sezgilarda o’z ifodasini topadi. Uning markazi ichki quloq kanallarida joylashgan bo’lib, ular o’zaro bir-biriga perpendikulyar bo’shliqda tutash holatda yotadi. Ekstroreseptiv sezgilar intermodal, nospesifik sezgi turkumlariga ham ajratiladi. Masalan, eshitish organi orqali 10-15 sekundga tebranishni sezish mumkin, lekin quloq bilan emas, balki suyaklar yordamida (miya qopg’og’i, tirsak, tizza uchlari) payqash - vibratsiya sezgilari deyiladi. Masalan, karlarni tovushlarni idrok qilishi. Odatda vibratsion sezgirlik intermodal sezgi deb ham nomlanadi. Uning quyidagi ko’rinishlari qam mavjud: a) hid, ta'm va maza sezgilarida; b) o’ta kuchli tovushda, o’ta yorqin yorug’likda; v) uch xil ta'sirning uyg’unlashgan integrativ holatida. Sezgining nospesifik shakliga terining foto sezgirligi kirib, u ranglarni, nozik jumlalarni ajratish, qo’l uchlari bilan sezish orqali ro’yobga chiqadi. Terining foto sezgirligi A.N.Leontev tomonidan kashf qilingan bo’lib, bu narsa ko’pgina holatlarga oqilona yondashish imkoniyatini vujudga keltiradi. Tadqiqot asosan qo’l uchiga yashil va qizil ranglarni yuborish orqali amalga oshirilgan. Terining foto sezgirligi tabiati psixologiyada yetarli darajada o’rganilmagan. Insonlar tomonidan rang va yoruqlikni sezish ko’rish sezgilari orqali amalga oshadi va seziladigan ranglar xromatik va axromatik turlarga bo’linadi. Odatda oq rang, qora rang, kulrang va ularning turlicha ko’rinishlari axromatik ranglar deb nomlanadi. Psixofiziologik qonunga ko’ra yoruqlik nurlari uchburchak shisha prizma orqali o’tib singanda hosil bo’ladigan rang xromatik ranglar deb atalib, ularga kamalak ranglar, ya'ni qizil , zarg’aldoq , sariq , yashil , havo rang , ko’k , binafsha tuslarini qamrab oladi. Ko’rish sezgilari Inson ko’zining to’r pardasida 130 millionga yaqin tayoqcha va 7 millionga yaqin kolbacha bor deb taxmin qilinadi. Kolbachalar yordami bilan xromatik , ya’ni kunduzgi ranglar ko’riladi. Tayoqchalar yoruqlikni yaxshi sezuvchan bo’lib, xira va qorong’u paytlarda o’z funksiyasini bajaradi, axromatik ranglarni aks ettiradi. 270C0D 02 02 2C14 1C0B1601 26 1706 1301 132C14 0B0301 Uch rangli sezgi nazariyasi Odam ko’zi ranglarning taxminan, 380 millimikrondan 780 millimikrongacha uzunlikdagi to’lqinlarning ta’sirini sezadi. Uch rangli sezgi nazariyasining asosiy qoidalari 1756-yilda M.V.Lomonosov tomonidan bayon qilingan bo’lsa, 1856-yildan keyin nemis fizigi G.Gelmgols tomonidan uni to’la isbotlab berilgan. Ushbu nazariyaga binoan to’r pardaning kolbachalarida uchta asosiy element mavjuddir, ulardan birining qo’zg’alishi qizil rang sezgisini, ikkinchi qo’zg’alishi yashil rang sezgisi va uchinchi qo’zg’alishi binafsha rang sezgisini hosil qiladi. Nazariyaga ko’ra yoruqlik to’lqinlari birdaniga uchta elementni bir xilda qo’zg’atsa, oq rang sezgisi vujudga keladi. Lekin yorug’lik to’lqinlari ikki yoki uch elementga ta'sir qilsa-yu, ammo bu bir tekis kechmasa, u holda sezuvchi elementlardan har birining qanchalik qo’zg’aluvchanligiga qarab, har xil rang sezgilari namoyon bo’ladi. ESHITISH SEZGILARI HID BILISH SEZGILARI TA’M BILISH SEZGILARI TERI SEZGILARI MUSKUL - HARAKAT SEZGILARI STATIK SEZGILAR Muskul-harakat sezgilari motor sezgilar deb nomlanib, ularga og’irlikni, qarshilikni, organlar harakatini bilish sezgilari kiradi. Ularning organlari-gavda muskullari, paylar, bo’g’imlardan iboratdir. Organlarning tarkibida sezuvchi nervlarning chekka tarmoqlari mavjud bo’lib, ularning ta'sirida harakat va statik sezgilar vujudga keladi. Statik sezgilar gavdaning fazodagi holatini sezish va muvozanat saqlash sezgilari deb ataladi. Gavdaning fazodagi holatini bilish va muvozanat saqlash sezgisi uchun ichki quloqdagi vestibulyar apparat retseptor vazifasini bajaradi. Vestibulyar apparat quloq dahlizi yarim doira kanallaridan tashkil topgan bo’ladi, sezuvchi nerv tarmoqlari esa gavdaning fazodagi harakatini va holatini boshqaradi. Gavda muvozanatini saqlashda alohida ahamiyat kasb etib, ular endolimfada suzib yuradigan mayda ohaktosh kristallardan tashkil topgan. Organik sezgilar Organik sezgilarning reseptorlari ichki organlarda, qizilo’ngach, me’da, ichak, qon tomirlari, o’pka va shu kabilarda joylashgan bo’ladi. Ichki organlardagi jarayonlar organik sezgilar reseptorlarining qo’zg’atuvchilaridir. Ularga quyidagilar kiradi: a) og’riq sezgilar; b) chanqoq sezgilari; v) noxush tuyg’ular; g) ochlikni sezish. SEZGILARNING O`ZGARISHI sezgi organlari sezgirligining qo’zg’atuvchi ta'siri ostida o’zgarishi ADAPTASIYA SEZGILARNING O`ZGARISHI ADAPTASIYA Pozitiv Negativ kuchsiz qo’zg’atuvchi ta'siri ostida sezgirlik oshadi qo’zg’atuvchining davomiy ta'siridan sezgirlik yo’qoladi kuchli qo’zg’atuvchi ta'siridan sezgirlikning susayishi SEZGILARNING O`ZGARISHI ADAPTASIYA SENSIBILIZASIYA analizatorlarning o’zaro munosabati va mashq qilishi natijasida sezgirlikning kuchayishi SEZGILARNING O`ZGARISHI ADAPTASIYA SENSIBILIZASIYA Sensibilizasiyaning adaptasiyadan farqi:  Adaptasiyada sezgirlik oshadi yoki kamayadi, sensibilizasiyada esa faqat oshadi.  Adaptasiyada sezgirlikning o’zgarishi tashqi chegaralarga bog’liq bo’lsa, sensibilizasiyada psixologik, fiziologik holatlarga bog’liq bo’ladi. SEZGILARNING O`ZGARISHI ADAPTASIYA SENSIBILIZASIYA SINESTEZIYA SEZGILARNING O`ZGARISHI ADAPTASIYA SENSIBILIZASIYA SINESTEZIYA qo’zg’atuvchining bir analizatorga ta'siri bilan boshqa analizatorga xos sezgining paydo bo’lishidir. SEZGILARNING O`ZGARISHI ADAPTASIYA SENSIBILIZASIYA SINESTEZIYA SEZGILAR KONTRASTI SEZGILARNING O`ZGARISHI ADAPTASIYA SENSIBILIZASIYA SINESTEZIYA SEZGILAR KONTRASTI qarama-qarshi sifatga ega bo’lgan bir vaqtdagi qo’zg’alish tufayli sezgirlikning o’zgarishi Sezgi borasidagi nazariyalar Xristian Volf - Ratsionalizm nazariyasi Berkli, Yung, Myuller, Gelmols - “Spetsifik energiya” nazariyasi Neff I.M.Sechenov S.V.Kravkov I.P.Pavlov Ye.N.Sokolov, Vinogradov IDROK Sezgi a'zolariga bevosita ta'sir etib turgan narsa-hodisalar obrazlarini kishi ongida bir butun holda aks ettirilishi M.Vohidov • sezgi a'zolarimizga ta'sir etayotgan narsa va hodisalarni yaxlit holicha aks ettirishga aytiladi V.Karimova • bu bilishimizning shunday shakliki, u borliqdagi ko’plab xilma-xil predmet va hodisalar orasida bizga ayni paytda kerak bo’lgan obyektni xossa va xususiyatlari bilan yaxlit tarzda aks ettirishimizni ta’minlaydi261C07 03 0D11 02 0E 0F 01 07 03 1315 0D0F 1304 1706 0F04 1306 181103 0413 1715 160117 1102 02 Odam hozirgi idrokidan hosil bo’lgan obrazlar ilgarigi idroklarida vujudga kelgan va xotirasida saqlanib qolgan obrazlar bilan taqqoslab ko’radi. Agar hozirgi idrokdan hosil bo’lgan obraz ilgari xuddi shu narsani idrok qilishdan vujudga keltirilgan obrazga to’la mos kelsa, ayni choqda idrok qilayotgan narsasini taniydi . Aksincha, agar hozirgi idrokdan hosil bo’lgan obraz ilgarigi obrazga mos kelmasa, ya’ni ayni chog’da idrok qilayotgan narsani odam tanimasa idrok davom ettirila beradi. Idrok jarayonida odamning diqqati, xotirasi, tafakkuri, xayoli, hissiyoti va irodasi ishtirok etadi. Sezgilar eng oddiy elementar psixik jarayondir. Idrok esa sezgilarga qaraganda murakkab psixik jarayon hisoblanadi. Ya’ni: - • Har bir idrok tarkibiga ayni vaqtda bir necha sezgi kiradi. - • Har bir idrok tarkibiga kishining o’tmishda hosil qilingan bilim va tajribalari kiradi. Idrokning nerv fiziologik asosi Idrok ham sezgi kabi reflektor jarayon hisoblanadi. I.P.Pavlov bo’yicha idrokning negizini tevarak- atrofimizdagi narsa va hodisalar reseptorlarga ta’sir etishi natijasida bosh miyaning katta yarim sharlari qobig’ida hosil bo’ladigan shartli reflekslarning muvaqqat nerv bog’lanishlari tashkil etadi. Tashqi olamdagi narsalar va hodisalar kompleks qo’zg’atuvchi sifatida xizmat qiladi. Analizatorlarning qobiq bo’linmalar o’zagida ana shu kompleks qo’zg’atuvchilarning murakkab tahlili va sintezi amalga oshiriladi. Idrok sezgilarga qaraganda miyaning ancha yuksak darajadagi tahlil qilish, umumlashtirish faoliyati hisoblanadi. Tahlil qilmasdan turib, idrokning anglangan bo’lishi mumkin emas. Idrok negizida hosil bo’ladigan muvaqqat nerv bog’lanishlari tashqi olamdagi narsalar va hodisalar xususiyatlarining obyektiv bog’lanishlar asosida tarkib topadi. Analizatorlar o’rtasida hosil bo’ladigan bog’lanishlar tufayli biz idrokimizda narsa va hodisalarning buning uchun moslashgan analizator bo’lmagan xususiyatlarini (masalan, narsaning hajmi, solishtirma og’irligi) ham aks ettiramiz. Idrokning xususiyatlari Kuzatish va kuzatuvchanlik Idrokning o’ziga xos juda muhim xususiyatlaridan yana biri kuzatuvchanlikdir. Umuman olganda idrok jarayonining hammasi kuzatish bilan har doim uzviy bog’liq. Chunki odam idrok qilayotganida nimanidir kuzatadi. Lekin ixtiyorsiz idrok jarayonidagi kuzatiladigan narsa va hodisalar odamning esida saqlanib qola bermaydi. Kuzatishning muvaffaqiyati oldindan qo’yiladigan tayyorgarlikka, kishining bilim va tajribalariga, diqqatining kuchiga va fikrlash faolligiga bog’liq. Kishining rejali, tizimli va davomli ixtiyoriy idrok qilish qobiliyatini kuzatuvchanlik deyiladi. Kuzatuvchanlik shaxsning shunday xislatidirki, bunda u narsa va hodisalarning unga bilinmaydigan muhim xarakterli xususiyatlarini payqay oladi. Idrokning xususiyatlari Kuzatish va kuzatuvchanlik Obyekt va fon Idrok Fon Obyekt Muayyan sharoitda shaxs tomonidan idrok qilinadigan narsa yoki jism Idrok qilinadigan narsani o’rab turgan boshqa narsa, jism yoki hodisa Idrokning xususiyatlari Kuzatish va kuzatuvchanlik Obyekt va fon Appersepsiya APPERSEPSIYA idrok jarayonini shaxsning oldingi bilimlari, shaxsiy va ijtimoiy tajribalari, qiziqishlari, motivasiyasi, ehtiyojlari va odatlari, umuman ruhiy hayotining barcha mazmuni bilan belgilanishidir Appersepsiya tushunchasi ba'zi hollarda idrokning aniqligi, to’liqligi, ravshanligi, predmetliligi, tanlovchanlik kabi sifatlarning ma'nosi o’rnida qo’llanilgan. Appersepsiya hodisasi Barqaror appersepsiya Vaqtincha (muvaqqat) appersepsiya shaxsning dunyoqarashi, qat'iy maslagi, motivasiyasi, qiziqishi, bilim saviyasi, madaniy darajasi, xulq-atvori, ma'naviyati va kasbiy tayyorgarligiga bog’liq bo’lib, u o’ta murakkab tuzilishga egadir. shaxsning faqat idrok qilishi jarayonidagi emosional holatiga, ya'ni uning kayfiyati, ruhlanishi, shijoati, stress, affekt ko’rinishidagi his-tuyg’ularida, ularning sur'ati, davomiyligi tizimida o’z ifodasini topadi. Idrokning xususiyatlari Kuzatish va kuzatuvchanlik Obyekt va fon Appersepsiya Idrokning konstantligi Idrokning konstantligi deganda biz idrok qilishdan ongimizda hosil bo’lgan obrazning real voqelikdagi bizga ta'sir etib turgan narsaning tabiiy holatiga har jihatdan mos bo’lishini tushunamiz. Idrokning xususiyatlari Kuzatish va kuzatuvchanlik Obyekt va fon Appersepsiya Idrokning konstantligi Illyuziya Illyuziya - bizga ta’sir qilayotgan narsalarni yanglish idrok qilish demakdir. Obyektiv illyuziya Subyektiv illyuziya Obyektiv illyuziya - hamma odamlar uchun umumiy xarakterga ega bo’lib, uni geometrik illyuziya deb ham yuritiladi. Ob'ektiv illyuziya biz idrok qilayotgan narsalarning o’zaro bir-biriga ta'siri tufayli yuz beradi. Illyuziyaning bu turi har xil geometrik shakllarni idrok qilishda juda yaqqol ko’rinadi. Subyektiv illyuziyalar odamning ayni chog’dagi hissiy holati bilan bog’liq bo’ladi. Boshqacha qilib aytganda, odamning hissiy holatida ro’y beradigan o’zgarishlar idrok jarayoniga ta'sir qiladi. Idrokning xususiyatlari Kuzatish va kuzatuvchanlik Obyekt va fon Appersepsiya Idrokning konstantligi Illyuziya Gallyusinasiya Voqelikdagi narsa va hodisalarning tana a'zolarini qabul qilish analizatorlarga bevosita ta'sir etmasdan inson ongida turli obrazlarning (ovozlarning eshitilishi, sharpalarning sezilishi) xayolan, fikran paydo bo’lishidan iborat idrokning psixopatalogik (ruhiy xastalik) hodisasiga gallyusinasiya deyiladi. K o ‘rishMateriyaning yashash shakliga qarabIDROKNING TASNIFI Analizatorga qarab Fazoni idrok qilish Vaqtni idrok qilish Harakatni idrok qilishAktivligiga ko'ra Ixtiyoriy Ixtiyorsiz T u y u sh E sh itish K in e ste tik H id b ilish T a ’m b ilish A ra la sh E’TIBORINGIZ UCHUN RAHMAT!

O'xshashlar

Idrok olami
Sezgi va idrokning umumiy tushunchalari. Sezgi va idrokni o’rganishga qaratilgan yondashuvlar
Idrok. Haqiqat va uning mezonlari
Idrok faoliyat sifatida
Ranglarni idrok qilishni umumiy tasnifi