Сезги - Psixologiya - Slaydlar

Сезги

Yuklangan vaqt:

26.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

374.3203125 KB

Ko'chirib olish

МАВЗУ: Сезги РЕЖА: 1. Сезги ҳақида тушунча 2. Сезгиларнинг нерв – физиологик асослари 3. Сезгилар таснифи ва турлари. 4. Сезги турлари 5. Сезгиларнинг умумий қонуниятлари 6. Сезги борасидаги назариялар 01

С езги деб, атрофимиздаги нарса ва ҳодисаларнинг сезги аъзоларимизга бевосита таъсир этиши натижасида уларнинг айрим белги ва хусусиятларини миямизда акс эттирилишини айтамиз. Сезгининг ҳосил бўлиши учун қуйидагилар зарур: Сезги аъзоларига таъсир этадиган нарса ва ҳодисанинг бўлиши. Сезувчи аппарат, яъни анализаторнинг мавжуд бўлиши. Сезгиларнинг нерв физиологик асосини И.П.Павлов таъбири билан айтганда анализатор аппарати ташкил этади. 01 05 02 130A 08 12 071A08 01 0E 01 130A 01 0D 01 241E 072323070907080C02

Анализатор – ташқи ва ички муҳитдан келадиган таъсиротларни қабул қилиб олиб, физиологик жараён бўлган қўзғалишни психик жараёнга, яъни сезгиларга айлантирувчи нерв механизмлари тизими. Анализатор аппарати 3 қисмдан ташкил топган бўлиб, улар қуйидагилардан иборат:  анализаторнинг периферик бўлимининг марказий анализатор билан боғлайдиган йўлларни очадиган афферент (марказга интилувчи) ва эфферент (марказдан қочувчи) нервлар; периферик (рецептор) – ташқи қувватни нерв жараёнига ўтказадиган махсус трансформатор қисми;  анализаторнинг периферик бўлимларидан келадиган нерв сигналларининг қайта ишланиши содир бўладиган қобиқ ости ва қобиқ бўлимлари.04 07 0D 10 18 0D 01 07 07100714 27 1004

Инглиз олими Ч.Шеррингтон томонидан рецепторнинг қаерда жойлашганлигига қараб, сезгиларни уч турга бўлади: Экстрорецептив сезгилар ташқи муҳитдаги нарса ва ҳодисаларнинг хусусиятларини акс эттиришга мослашган ҳамда рецепторлари тананинг сиртқи қисмида жойлашган сезгилар; Интерорецептив сезгилар ички тана аъзолари ҳолатларини акс эттирувчи ҳамда рецепторлари ички тана аъзоларида, тўқималарда жойлашган сезгилар; Проприорецептив сезгилар танамиз ва гавдамизнинг ҳолати ҳамда ҳаракатлари ҳақида маълумот (ахборот, хабар) берувчи мускулларда, боғловчи пайларда, мушакларда жойлашган сезгилар;2B 21

Интерорецептив сезгилар у борасида рус психологи А.Р.Лурия тадқиқот ишини олиб борган. Унинг фикрича, интерорецептив сезгилар асл, туб, маънодаги сезгилар эмас, балки эмоциялар билан сезгилар ўртасидаги оралиқ сезгилар сифатида намоён бўлади. Психология фанида мазкур сезгилар тўла ўрганилмаганлиги сабабли уни “номаълум ҳислар” деб аталган.10 07 1C 1D 0C 03 1B 14 1E0C 1B0C20 200E18 231C 160C1B19

Интерорецептив сезгилар нинг физиологик механизмлари интеро- цепция билан биргаликда К.М.Биков, В.Н. Черниговкийлар томонидан атрофлича ўрганилган. Уларнинг фикрига кўра, бу нарсаларнинг барчаси шартли рефлектор фаолияти механизмларидан келиб чиқади1006 18 200C0A0C1D 2E09 03 0E 200C131C 1E 1409

Проприоцептив сезгилар гавданинг фазодаги ҳолати тўғрисида сигналлар билан таъминлаб туради. Улар инсон ҳаракатининг бошқарувчиси ҳисобланиб ва афферент асосини ташкил қилади.27 02 0F0712 08 08 13 13 0711

Проприорецепторлар ҳаракатнинг афферент асоси эканлигини А.Орбели томонидан асослаб берилган, ҳайвонларда П.К.Анохин, одамларда эса Н.А.Бернштейнлар томонидан ўрганилган.321C1D251C0C1D1C092E09250D 0E 0229391C1E 1E 322936290218 382902293709 231C0B

Психологик маълумотларга кўра, гавданинг фазодаги ҳолати, сезгирлиги статик сезгиларда ўз ифодасини топади. Унинг маркази ички қулоқ каналларида жойлашган бўлиб, улар ўзаро бир-бирига перпендикуляр бўшлиқда туташ ҳолатда ётади. 271A 07 1A 1A0D 03 08 08 222A1308222B03 25 0918

Сезгининг қуйидаги турлари мавжуд :  кўриш сезгилари;  эшитиш сезгилари;  ҳид билиш сезгилари;  таъм билиш сезгилари;  тери сезгилари;  мускул –ҳаракат (кинестетик);  статистик сезгилари;  органик сезгилари;17 0607 01 02 1D1F090C17 01 02 16 01 02 130C0302050C14 01 02 08 01 02 08 01 02 0D19 01 02 11 01 0A090F

Ранглар қуйидаги турларга ажратилади:  Хроматик ранглар психофизиологик қонунга кўра ёруғлик нурлари учбурчак шиша призма орқали ўтиб синганда ҳосил бўладиган рангга айтилади ва уларга камалак ранглар, яъни қизил, зарғалдоқ, сариқ, яшил, ҳаво ранг, кўк, бинафша тусларини қамраб олади.  Ахроматик ранглар одатда оқ ранг, қора ранг, кулранг ва уларнинг турлича кўринишларига айтилади. 2F 01 30 02 21 23 051F 1D 11 08 01 31 02 14 02 09 1D

Колбачалар ёрдами билан хроматик, яъни кундузги ранглар кўрилади. Таёқчалар ёруғликни яхши сезувчан бўлиб, хира ва қоронғу пайтларда ўз функциясини бажаради, ахроматик рангларни акс эттиради.

Уч рангли сезги назариясининг асосий қоидалари 1756 йилда М.В.Ломоносов томонидан баён қилинган бўлса, 1856 йилдан кейин немис физиги Г.Гельмголц томонидан уни тўла исботлаб берилган

Ушбу назарияга биноан тўр парданинг колбачаларида учта асосий элемент мавжуддир, улардан бирининг қўзғалиши қизил ранг сезгисини, иккинчи қўзғалиши яшил ранг сезгиси ва учинчи қўзғалиши бинафша ранг сезгисини ҳосил қилади. Назарияга кўра ёруғлик тўлқинлари бирданига учта элементни бир хилда қўзғатса, оқ ранг сезгиси вужудга келади. Лекин ёруғлик тўлқинлари икки ёки уч элементга таъсир қилса- ю, аммо бу бир текис кечмаса, у ҳолда сезувчи элементлардан ҳар бирининг қанчалик қўзғалувчанлигига қараб, ҳар хил ранг сезгилари намоён бўлади . 05 13 15 1B 11 161D 1E 1C0E18 0D231910 3A 31 10 18 2907

Эшитиш сезгилари товушларни эшитишдан иборат бўлиб, мусиқавий ва шовқинли товушларни акс эттиради. Одатда товушлар оддий ва мураккаб турларга ажратилади, уларнинг биринчиси тонли, иккинчиси эса бир неча тондан ташкил топади. Ҳид билиш сезгиларига ҳидларни ҳис қилиш киради ва уларнинг органи бурун кавагининг юқори томони ҳисобланиб, бу ерда ҳид билиш ҳужайралари ҳамда сезувчи нерв тармоқлари жойлашган. Улар шиллиқ пардаларда ботиб туради. Ҳид билиш маркази бош мия ярим шарлари орқа юзасининг пастки қисмида мавжуд деб тахмин қилинади. 0E 32 0D 222A 33 0E 0D 34 0908 0E 0908 10 22 34 1E 3406

Таъм билиш сезгилари ширин, аччиқ, нордон, шўр сингари мазаларни ҳис қилиш билан тавсифланади. Таъм билиш сезгиларининг органи тилнинг юзаси ва танглайнинг юмшоқ қисмидан ташкил топган. Тилнинг шиллиқ пардасида махсус таъм билиш сўрғичлари мавжуд бўлиб, уларнинг таркиби таёқчасимон ҳужайралардан тузилган махсус таъм билиш “куртаклари”га эга. Таъм билиш сўрғичлари тил юзасида бир текис тақсимланмаганлиги учун унинг орқа қисми аччиқни, учи ширин мазани, четлари эса нордон мазани сезади. 35 0F 0F 0D 0D 0D 0D 0D 14 1B 0D 0E 14

Тери сезгилари таркиби туйиш ва ҳарорат турларидан иборат бўлиб, уларнинг бундай номланишининг бош омили бу рецепторларнинг таркиби ва организмнинг ташқи шиллиқ пардаларида жойлашганлигидадир. Туйиш сезгилари икки хил ахборотни қабул қилиш имкониятига эга:  Биринчиси тегиш ва тарқалишини туйиш сезгилари;  Иккинчиси эса силлиқ ёки ғадир – будурни туйиш билан тавсифланади..35 02 08 10 0904 08 18 35 02 21 01 30 11 01 24 08

Психологияда туйиш таначалари ва сезувчи нервнинг чекка тармоқлари зичлиги экстизиометр асбоби ёрдами билан ўлчанади. Асбоб кериладиган икки оёқли циркулдан ташкил топган, бўлиб, унинг ўзагидаги даражалар оёқларнинг учлари ўртасидаги масофани ўлчайди. Туйиш сезгиларининг маркази бош мия пўстининг орқадаги марказий нуқтасида жойлашган деб тахмин қилинади. Туйиш сезгиларининг ташқи, яъни физик сабаби бу бирон- бир нарсаларнинг терига бевосита тегишидир.271A0828 10 32 03 31 0D 182F0B130A1410 35 25 2D 1A 2208 0D

Мускул-ҳаракат сезгилари мотор сезгилар деб номланиб, уларга оғирликни, қаршиликни, органлар ҳаракатини билиш сезгилари киради. Уларнинг органлари– гавда мускуллари, пайлар, бўғимлардан иборатдир. Органларнинг таркибида сезувчи нервларнинг чекка тармоқлари мавжуд бўлиб, уларнинг таъсирида ҳаракат ва статик сезгилар вужудга келади.

Мускул – ҳаракат сезгиларининг физик сабаби мускулларга таъсир этувчи нарсаларнинг механик тазйиқи ва гавда ҳаракатларидир. Статик сезгилар гавданинг фазодаги ҳолатини сезиш ва мувозанат сақлаш сезгилари деб аталади.

Органик сезгиларга қуйидагилар киради:  оғриқ сезгилари;  чанқоқ сезгилари;  нохуш туйғулар;  очликни сезиш.39 01 02 0A 01 02 20 01 02 10 01 02 0A

С е з г и л а р н и н г х у с у с и я т л а р и қ у й и д а г и л а р д а н и б о р а т : Сифат – мазкур сезгининг асосий хусусияти бўлиб, уни бошқа сезги турларидан фарқлайди ва айни шу сезги тури доирасида ўзгариб туради. Сезгининг жадаллиги унинг миқдорини ифода этадиган хусусият бўлиб, таъсир келаётган қўзғатувчининг кучи ва рецепторнинг функционал ҳолати билан белгиланади. Сезгининг давомийлиги унинг вақтинчалик хусусияти ҳисобланади. Билинар – билинмас сезги ҳосил қилувчи қўзғатувчининг минимал кучи сезгирликнинг қуйи чегараси дейилади. 04 05 06 07 08 13 0A 14 10 08 10 07 0328 0E 1A 0E 1A 08 20 0D 13 0A 14 08 03 0B 0E 1F 08 0C 0A 07 08 13 0A 14 0C 0A 10 0308 22 18 14 0A 0D 37 03

Сезги чегарасининг меъёри қанчалик кичик бўлса, мазкур анализаторнинг сезгирлиги шунчалик юксак бўлади. Формуласи Е= —1 P1 Е – сезгирлик Р -қўзғатувчининг таъсир меъёри. Сезгининг мутлақо юқори сезувчанлиги деб қўзғатувчининг куч билан таъсир қилишига айтилади. Сезгилар ўртасидаги биланар–билинмас фарқни ҳосил қилувчи иккита қўзғатувчи ўртасида мавжуд бўлган минимал фарқ ажратиш чегараси ёки айирма чегараси деб аталади. 08 14 1E23190E 3A 022B0211 3B 3221 01 340B 03 21 01 21 17 0203

Фарқланишнинг аксарият анализаторлари учун доимий бўлган нисбий ўлчаш билан белгиланади. Кўриш анализатори учун бу нисбат тахминан Эшитиш анализатори учун бу нисбат тахминан Тактил анализатори учун бу нисбат тахминан 100 1 10 1 30 13D 1E23190B

Немис физиги Г.Фехнер (1801-1887) Вебер ўтказган тажрибаларда олинган маълумотларга асосланиб, сезгиларнинг жадаллиги қўзғатувчининг кучига боғлиқлигини қуйидагича шаклида ифодаланган эди. S = KLg j +C Бунда S – сезгининг жадаллигини, j – қўзғатувчининг кучини, K ва C константлар ўзгармас, доимийлиги ва миқдорларни билдиради. Психофизик қонун номи билан юритиладиган қонун қуйидагича изоҳланади. Сезгининг жадаллиги қўзғатувчи кучининг логарифмига пропорционалдир. Ёки қўзғатувчининг кучи геометрик прогрессия йўли билан оша борган тақдирда сезгиларнинг жадаллиги арифметик прогрессия йўли билан ошади. Бу қонун Вебер - Фехнер қонуни ҳам деб аталади 3304 08 11 05 02 3D03 30 3D 02 42 02 1D1920 3F03 02 0D 271A0828 02 3B 18 2309 2309 11 05 4505 02 0708

Адаптация – ёхуд мослашув – сезги органлари сезгирлигининг қўзғатувчи таъсири остида ўзгариши демакдир. Адаптация (ёки мослашиш) икки турга бўлинади: а) негатив адаптация; б) позитив адаптация.31 02 11 21 1F 31 08 07 0528

Позитив адаптацияда кучсиз қўзғатувчи таъсири остида сезгирлик ошади. Кўриш анализаторида позитив адаптация, қоронғулик адаптацияси дейилади. Негатив адаптация икки хил бўлади: а) қўзғатувчининг давомий таъсиридан сезгирлик йўқолади. Масалан, қўлимизга юк қўйилса сезамиз, аммо вақт ўтиши билан сезмай қоламиз. б) кучли қўзғатувчи таъсиридан сезгирликнинг сусайиши.250A 03 0703 08 071007140C0E 21

Сенсибилизация – анализаторларнинг ўзаро муносабати ва машқ қилиши натижасида сезгирликнинг кучайишидир. Сенсибилизациянинг адаптациядан фарқи: • Адаптацияда сезгирлик ошади ёки камаяди, сенсибилизацияда эса фақат ошади; • Адаптацияда сезгирликнинг ўзгариши ташқи чегараларга боғлиқ бўлса, сенсибилизацияда психологик, физиологик ҳолатларга боғлиқ бўлади.04 02 0D 11 04 02 3E 11 02 3E 20040F07 23 051F

Синестезия қўзғатувчининг бир анализаторга таъсири билан бошқа анализаторга хос сезгининг пайдо бўлишидир. Сезгилар контрасти қарама-қарши сифатга эга бўлган бир вақтдаги қўзғалиш туфайли сезгирликнинг ўзгаришидир. 040810 02 071007140C0E 071007140C0E 051F140C17 01 19 02 110C0B 211F0E 1F0E

С.В.Кравков (1893-1951) маълумотларига кўра бир сезги аъзоларининг фаолияти иккинчисининг таъсири туфайли ўзгаради, товуш асосан кўриш сезгиси, ёруғлик сезувчанлигини орттиради, шунга ўхшаш турли ҳидлар ҳамда ёруғлик ва ҳид билишга нисбатан сезгирликни ошириши ёки камайтириши мумкин. Бундай ўзаро таъсир сабабли мия устуни юқори қисми ва кўриш бўртиқларига тегишли ўсимталарнинг яқин жойлашганлиги туфайли бошқасига ўтиши осонроқ амалга ошади.08 1E 0D 1B 2326 180C1B 14 3A 231B0C140D 1E

И.П.Павлов томонидан анализаторларнинг мураккаб ўзаро таъсир шакллари мавжуд эканлиги қайд этилгандир. Улар бевосита бош мия пўстида намоён бўлиб, бир вақтнинг ўзида кўраётган жисмни, эшитилаётган товушни, келаётган ҳидни сезишимизда ўз ифодасини топади. Бу бош мия пўстида кечадиган физиологик жараёнларни босиб ўтиши зарур бўлган зоналар перекретик зоналар деб номланади. Сезгиларнинг классификацияси уларнинг турли специфик тавсифларига, яъни моддаллигига қараб эмас, балки ташкил этилишининг ҳар хил даражаларига қараб ҳам ажратилади.26 03 1E 32 1E 19 19 0D 17 22 10 0E 1E 32 0A2D

O'xshashlar

Когнитив психология

Шарқ мутафаккирларининг психологик ғоялари

Isterik nevroz

Эмоция назариялари

Классик психоанализ ва унинг модификациялари