Qobiliyatlar va shaxsning kasbiy shakllanishi - Psixologiya - Slaydlar

Qobiliyatlar va shaxsning kasbiy shakllanishi

Yuklangan vaqt:

05.02.2025

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2738.5966796875 KB

Ko'chirib olish

Qobiliyatlar va shaxsning kasbiy shakllanishi Reja: 1. Qobiliyatlarning shakillanishi va uning turlari. 2. Shaxsning psixologik xarakteristikasi. 3. Shaxs tuzilishida biologik va ijtimoiy omillar. 4. Shaxs haqidagi psixologik nazariyalar. 5. An‘anaviy va yangi nazariyalar. 6. Shaxs haqidagi eng yangi nazariyalar. Xulosa. Foydalanilgan adabiyotlar.

1.Qobiliyatlarning shakillanishi va uning turlari. Qobiliyatlar – shaxsning ma’lum faoliyatdagi muvaffaqiyatlarini va osonlik bilan biron faoliyatni egallay olishini ta’minlaydigan yakka psixologik xususiyatlaridir. Layoqat – asab tizimining ba’zi genetik determinlashgan anatom - fiziologik xususiyati bo’lib, bu kishida qobiliyatlar tarkib topishi va rivojlanishning dastlabki yakka tug’ma tabiiy zaminidir. Talant - shaxsning ma lum faoliyatida ifodalanadigan qobiliyatlarning yuqori darajasi.ь Geniallik - shaxsning eng yuksak darajadagi ijodi bilan o’zini namoyon qilish hodisasi. Frenologiya - odamda u yoki bu xildagi qobiliyatlarning rivojlanganligini bosh suyagining tuzilishiga qarab aniqlash mumkin degan nazariya bo’lib, bu nazariya avstriyalik vrach F.Gall tomonidan tavsiya etilgan. Qobiliyat insonning shunday psixologik xususiyatidirki, bilim, ko‘nikma, malakalarini egallash shu xususiyatlarga bog‘liq bo‘ladi. Lekin, bu xususiyatlarning o‘zi bu bilim va ko‘nikmalarga taalluqli bo‘lmaydi. Malaka, ko‘nikma va bilimlarga nisbatan odamning qobiliyatlari qandaydir imkoniyat tarzida namoyon bo‘ladi. Qobiliyatlar imkoniyatlardan iborat bo‘lib, biror bir ishdagi mahorat darajasi haqiqatdir. Bolada namoyon bo‘ladigan musiqaga qobiliyati uning musiqachi bo‘lishi uchun imkoniyatlar, maxsus ta’lim berilishi, qat’iylik, salomatligining yaxshi bo‘lishi, musiqa asbobi, notalar va boshqa ko‘pgina sharoitlar bo‘lishi kerak. Bularsiz qobiliyatlar taraqqiy etmay turiboq so‘nib ketishi mumkin.

Qobiliyatlar faqat faoliyatda namoyon bo‘ladi. SHuning uchun ham faqat ana shu qobiliyatlarsiz amalga oshirilishi mumkin bo‘lmagan faoliyatlardagina namoyon bo‘ladi. O‘quvchida ham zaruriy ko‘nikma va malaka tizimi hamda mustahkam bilimlar tarkib topish uslublari yo‘qligiga asoslanib, jiddiy tekshirib ko‘rilsa, shoshilinch ravishda unda qobiliyatlar yo‘q, deb xulosa chiqarish pedagogning jiddiy psixologik xatosi bo‘ladi. Masalan, Albert Eynshteyn o‘rta maktabda uncha yaxshi o‘qimaydigan o‘quvchi hisoblangan va uning kelajakda genial bo‘lishidan hech narsa dalolat bermas edi. Qobiliyat bilim va malakalarning o‘zida ko‘rinmaydi, balki ularni egallash tizimida namoyon bo‘ladi ya’ni, boshqacha qilib aytganda mazkur faoliyat uchun muhim bo‘lgan bilim va ko‘nikmalarni o‘zlashtirish jarayonida turli sharoitlarda qanchalik tez, chuqur, engil va mustahkam amalga oshirishida namoyon bo‘ladi. Qobiliyatlar individual psixologik xususiyatlar bo‘lishi bilan aql sifatlari xotira xususiyatlariga, hissiy xususiyatlar va shu kabilarni qarama-qarshi qo‘yib bo‘lmaydi, hamda qobiliyatlarni shaxsning bu xususiyatlari bilan bir qatorga qo‘yish ham mumkin emas. Agar shu sifatlarning birortasi yoki ularning yig‘indisi faoliyat talablariga javob bersa yoki bu talablar ta’siri bilan tarkib topsa bu shaxsning mazkur individual xususiyatlarini qobiliyatlar deb hisoblashiga asos bo‘ladi. Qobiliyat kishining psixologik va fiziologik tuzilishi xususiyatidir. Qobiliyat bilim olish uchun zaruriy shart-sharoit bo‘lib, shuning bilan birga u ma’lum darajada bilim olish mahsuli hamdir. Darhaqiqat, qobiliyatli kishining ko‘nikma va malakalari ko‘p qirrali va mukammallashgan bo‘ladi. SHuning bilan birga ko‘nikma va malalakalar etishmagan qobiliyatni bir muncha to‘ldirish yoki undagi kamchilikni tugatish mumkin. Ko‘nikmalarni umumlashmasi mohirlik deb ataladi. Mohirlik ham qobiliyatning o‘zginasidir.

Rus psixologiyasida qobiliyatlar muammosini o‘rganishda ikki yo‘nalish mavjud. Birinchisi – asab tizimi asosiy xossalarining aloqalari va insonning umumiy psixik qobiliyatlarini tadqiq etuvchi psixofiziologik yo‘nalish (E.L. Golubeva, V.M. Rusalov). Boshqa yo‘nalish – qobiliyatlarni individual, o‘yin, o‘quv, mehnat faoliyatida tadqiq qilish (A.N. Leontevning faoliyatga yondoshuvidan). Bu yo‘nalish faoliyat bo‘yicha qobiliyatlarning rivojlanish aniqlovchilarini o‘rganadi, bunda iste’dod nishonalari ahamiyatga olinmaydi. Keyinchalik S.L. Rubinshteyn maktabida (A.V. Brushlinskiy, K.A. Abdulxanova-Slavskaya) qobiliyatlar muammosini o‘rganishga o‘zaro kelishuvga asoslangan nuqtai nazar tarkib topdi. Bu qarashning tarafdorlari bo‘lgan olimlar, odamda yuzaga keladigan qobiliyatlarni iste’dod nishonalari asosida, faoliyat usullarining rivojlanishi sifatida ko‘rib chiqqan edilar.

Qobiliyatlarning juda ko‘p turlari mavjud . Hozirgi zamon psixologiyasida inson qobiliyatlarining tasniflanish turlari ko‘pchilikni tashkil etadi . Ularning ichidagi umumiy tasniflashga ko‘ra qobiliyatlar ikki guruhga: umumiy va maxsus qobiliyatlarga bo‘ladi . Bu guruhlarning har biri oddiy va murakkab, guruh ichida esa alohida turlarga bo‘linadi . Umumiy boshlang‘ich qobiliyatlar – bu qobiliyatlar turli darajadagi ifodalanishda bo‘lsada, barcha odamlarga xos. Ularga psixik aks ettirishning asosiy shakllari: sezish, idrok qilish, esda olib qolish, qayg‘urish, fikrlash, xayol surish, qaror qabul qilish va amalga oshirish kiradi. Bu qobiliyatlarning boshlang‘ich ifodalari mos bo‘lgan sensor, mnemik, tafakkur, irodaviy samaralar bilan bajariladigan psixik harakat. Mashqlar natijasida u muvofiq ko‘nikmaga aylanishi mumkin. Maxsus boshlang‘ich qobiliyatlar – bu qobiliyatlar barcha odamlarga xos bo‘lmay, ular psixik jarayonlarning qandaydir sifat tomonlarining ma’lum ifodalanishini taqazo etadi. Ko‘z bilan chamalash – bu ko‘rish orqali idrok qilinadigan ob’ektlarning kattaliklarini, ular o‘rtasidagi va ulargacha bo‘lgan masofalarning turli aniqlikda idrok qilish, baholash va taqqoslash qobiliyati, ya’ni, ko‘rish orqali idrok qilishning ma’lum sifati.

Umumiy murakkab qobiliyatlar – bu umuminsoniy faoliyat turlari: mehnat, ta’lim, o‘yin, bir-biri bilan muloqotga bo‘lgan qobiliyatlar. Ular u yoki bu darajada barcha odamlarga xos. Bu guruhga mansub qobiliyatlarning har biri shaxs xossalarining murakkab tarkibini tashkil etadi. Maxsus murakkab qobiliyatlar turli darajada emas, umuman barcha odamlarga xos bo‘lmagan qobiliyatlar. Ular inson madaniyati tarixi jarayonida yuzaga keladigan ma’lum kasbiy faoliyatga bo‘lgan qobiliyatlar hisoblanadi. Ular, odatda, kasbiy qobiliyatlar deb ataladi. Musiqaviy eshitish qobiliyati – bu musiqali tovushlarni farqlash va ularni aniq joriy etish qobiliyatida namoyon bo‘ladigan eshitish orqali idrok qilishning ma’lum sifati sanaladi. Musiqali eshitish qobiliyati – bu musiqali qobiliyatlarning tarkibiy qismlaridan biri. Maxsus odatdagi qobiliyatlar ta’lim jarayonida iste’dod nishonalari asosida rivojlanadi. Tabiiy qobiliyatlar odamlar va hayvonlar uchun xos bo‘lib, idrok qilish xotirada saqlash, oddiy muloqotga kirisha olish shular jumlasidandir. Biologik jihatdan asoslangan bu qobiliyatlar asosini shartli reflekslar hosil bo‘lish jarayoni tashkil etadi. Insondagi va yuksak darajada rivojlangan hayvonlardagi bu qobiliyatlar bir-biridan farq qiladi. Maxsus insoniy qobiliyatlar ijtimoiy- tarixiy tabiatga ega bo‘lib, ijtimoiy hayot va taraqqiyotni ta’minlaydi. Maxsus insoniy qobiliyatlar o‘z navbatida umumiy va xususiy qobiliyatlarga bo‘linadi.

Inson umumiy qobiliyatlari sirasiga muloqotda, odamlar bilan o‘zaro aloqada ifodalanadigan qobiliyatlar ni ham kiritish zarur. Bu qobiliyatlar ijtimoiy belgilangan bo‘lib, insonning jamiyatdagi hayoti jarayonida shakllanadilar. Xuddi shunday, nutqni muloqot vositasi sifatida o‘zlashtirmasdan, insonlar jamiyatiga moslashish malakasiga ega bo‘lmasdan turib, ya’ni, odamlar harakatini to‘g‘ri idrok qilish va baholash, ular bilan o‘zaro munosabatda bo‘lish va turli ijtimoiy vaziyatlarda yaxshi aloqalarni o‘rnatish. Nazariy va amaliy qobiliyatlar bir-biridan birinchisining insondagi abstrakt- nazariy fikrlashga, ikkinchisining esa – aniq amaliy faoliyatga moyilligini belgilab beradilar. Qobiliyatlar, shuningdek, o‘quv va ijodkorlik qobiliyatlariga bo‘linadi. Ular bir- biridan, birinchisining o‘qitish samarasini, inson tomonidan bilim, malaka va ko‘nikmalarning o‘zlashtirilishini belgilashi bilan, boshqalarining kashfiyotlar, moddiy va ma’naviy madaniyatning yangi shakllarini yaratish imkoniyatini belgilashi bilan farq qiladi. Qobiliyatlar rivojlanishi uchun sharoitlarning mavjudligi yoki mavjud emasligiga ko‘ra, ular yashirin va dolzarb bo‘lishi mumkin. YAshirin qobiliyatlar sifatida ma’lum faoliyat turida joriy qilinmaydigan, lekin ijtimoiy sharoitlarning o‘zgarishida dolzarb qobiliyatga aylana oladigan qobiliyatlar tushuniladi. Dolzarb qobiliyatlarga ayni damda zarur bo‘lgan va aniq faoliyat turida joriy qilinadigan qobiliyatlar kiritiladi. YAshirin va dolzarb qobiliyatlar inson qobiliyatlari rivojlanadigan ijtimoiy sharoitlar xarakterining bilvosita ko‘rsatkichlari sifatida namoyon bo‘ladi.

Matematik qobiliyatlar ustida V.A. Krutetskiy ish olib borgan. Matematik qobiliyatar tarkibida matematik xotira, miqdoriy va fazoviy munosabatlar sohasidagi mantiqiy tafakkur qobiliyati, matematik materialning tezda kengaytirilgan holda umumlashtirish, bir operatsiyadan ikkinchisiga oson va erkin o‘tish, mulohaza va echimlarning aniqligi, oddiyligi, tejamkorligi va omilkorligiga intilish katta ahamiyatga ega. Matematik qobiliyatlar o‘zagini V.A. Krutetskiy tafakkurning matematik yo‘nalganligi tashkil etadi deb hisoblaydi. Pedagogik qobiliyatlarni N.V. Kuzmina, F.N. Gonobolinlar tadqiq qilganlar. Pedagogik qobiliyatlar tuzilishida pedagog odobi, kuzatuvchanlik, bolalarga muhabbat, bilimlarni berishga ehtiyoj, perseptiv, kommunikativ, tashkilotchilik va boshqa qobiliyatlar majmuasi etakchi sifatlar o‘rnini egallaydi. YOrdamchi sifatlarga artistlik mahorati, notiqlik, hazilkashlik va boshqalar kiradi. Tashkilotchilik qobiliyatlari muammosini uzoq vaqt L.I. Umanskiy tadqiq qilgan. Muallif tashkilotchilik qobiliyatlari tarkibini aniqladi.

2.Shaxsning psixologik xarakteristikasi Shaxsning psixologik xarakteristikasi, psixologiyada shaxs tushunchasi. Inson, odam ko`plab fanlarning o`rganish ob`ekti bo`lib hisoblanadi. Ular odamlarning turli tomonlarini va hayot tarzini, rivojlanishi va boshqalarni o`rganadi. O`z ob`ektini belgilash va ta`riflash uchun turli tushunchalar qo`llaniladi. Psixologiya faol odamni jamiyatda, boshqalar bilan munosabatda bo`luvchi ongli faoliyat sub`ekti sifatida o`rganadi. Psixologiya fani odamni ta`riflashda ko`plab tushunchalar qo`llaniladi. Shu jumladan <<shaxs>>, <<individ>>, <<individuallik>> tushunchalari ham qo`llaniladi. Odamning insonlik jinsiga mansubligi individ tushunchasi bilan ifodalanadi. Katta yoshdagi kishilar, chaqaloqlar, tilni va oddiy malakalarni o`zlashtira olmaydigan ruhiy kasallar (telbalar) ham individdir. Individ tushunchasi kishining biologic turga mansubligi aks ettirilgan. Barcha kishilar odamlar individdir. <<Individ>> tushunchalar kishining nasi-nasabi ham mujassamlashgandir. Yangi tug`ilgan chaqaloqning ham, katta yoshning ham, tafakkurni ham, aqli zaif ovsarni ham, yovvoylik bosqichidagi qabilaning vakilini ham, madaniyatli mamlakatda yashayotgan yuksak bilimli kishini ham individ deb hisoblash mumkin. Shaxs tushunchasida odamning ijtimoiy xarakteri aks ettirilgan. Lekin shaxsning ijtimoiy muhitning passiv mahsuloti deb qarab bo‘lmaydi. Shaxs ijtimoiy tajribani faol ravishda tahlil qiladi, o‘zlashtiradi, o‘zi uchun o‘zgartiradi-bu jarayon davomida o‘zi ham shaxs sifatida shakllanadi. Shaxsning faolligi o‘zi hayot uchun yo‘l tanlashida, bu yo‘lni egallashida. Hayotda o‘z mavqei va o‘rnini anglashida ifodalanadi. Shaxs shakllanib borgan sayin tashqi ta’sirlar, shu jumladan ijtimoiy ta’sirlar ham uning ichki dunyosi, psixologiyasiga qarab turli odamlarga turlicha ta’sir qiladilar. Masalan, bir xil baho turli o‘quvchilarga turlicha ta’sir qiladi.

Shaxsning o`rganadigan fanlariSotsiologiya San‘atshu - noslik EtikaMeditsina TarixYuridik Estetika Pedagogika

Odamning shaxs sifatidagi asosiy belgilari Sotsiolligi OngiTili Inson shaxsning xarakterli tomonlaridan biri uning individualligidir. Individuallik-shaxs psixologik, ijtimoiy, fiziologiya xususiyatlarining birikmalarining qaytarilmasligidir. Shaxs individualligi uning xarakteri, temperamenti, psixik jarayonlarning dinamikasi, hissiyotlari, faoliyatining motivlari, qobiliyatlari va shunga o‘xshashlarning yigindisiga bog‘liq. Bularning hammasini birga qo‘shib, mujassamlashtirsak ikita bir xil odam bo‘lmagan va bo‘lmaydi. Shaxsning psixologik ko‘rinishi, psixologik xususiyatlarining birikmalari har bir odamda nisbatan doimiylikka ega. Odamning psixik holatlari, o‘zini tutishi o‘zgarib tursa ham shaxsning psixologik qiyofasi ma’lum darajada barqaror bo‘lib qolaveradi. Shaxs xususiyatlarining bunday nisbatan barqarorligi unga shaxs sifatida xarakteristika berish, uning ma’lum vaziyatlarda o‘zini qanday tutishini oldindan belgilashning asosi bo‘lib xizmat qiladi.

3.Shaxs tuzilishida biologik va ijtimoiy omillar. Shaxs xislatlarining bir butunligi va o‘zaro bog‘liqligi uning psixologik tuzilishini, dinamik strukturasini hosil qiladi. Shaxsni, uning tuzilishini o‘rganishdan maqsad nima? Shaxsni, uning tuzilishini o‘rganishdan maqsad uni boshqa odamlardan ajratib turuvchi individual xususiyatlarni aniqlashdir. Bu boradagi psixologik tadqiqotlar va nazariy ishlar asosida turli «shaxs tillari»ning ajratishga, ularni o‘rganishga olib keladi. Shaxslarning tipologiyasini yaratish turli odamlardagi individual psixologik xususiyatlarni topish va ulardagi umumiy belgilar, xususiyatlar asosida ularni ma’lum toifalarga birlashtirishga to‘g‘ri keladi. Nazariyalar orasida shaxsda ikkita qism, ikkita omilni ajratuvchi yo‘nalishlar ko‘rinarli o‘rin egallagan. Ular shaxs tuzilida ikkita omil, biologik va ijtimoiy omillarni ajratib ko‘rsatadilar. Ma’lumki, shaxs ijtimoiy mavjudod bo‘lishi bilan birga, o‘zida tabiiy, biologik tuzilish belgilarini saqlab qoladi. Ammo ikki faktorni bir-biriga qarama-qarshi qo‘yib bo‘lmaydi, ular birlikni tashkil qiladi, birgalikda yuzaga chiqadi.

Shaxs tashqi turmush sharoitlari ta’sirida shakllanadi, ammo lekin bir sharoitda tarbiyalangan ikki bola ikkki xil bo‘ladi. Chunki ularning tabiiy qobiliyatlari turlicha bo‘ladi. Demak shaxsning shakllanishiga sotsial omillardan tashqari biologik faktorlar ham ta’sir qiladi. Bu ikki narsa bir-biri bilan chambarchas bog‘liq. Psixologiya tarixida shaxs rivojlanishi va takomillashuvini harakatlantiradigan kuchlar va manbai masalasini hal etishning ikkita yo‘nalishi mavjud bo‘lgan. Bu yo‘nalishlar rivojlanishning biogenetik va sotsiogenetik kontseptsialarini nomini olgandir. Biogenetik kontseptsiya inson shaxsning rivojlanishi biologik, asosan rasmiy omillar bilan belgilanishga asoslanadi. Shuning uchun ham shaxsning rivojalanishi ichki sabab natijasida (o‘z-o‘zidan) sodir bo‘lish xususiyatiga egadir. Shu nuqtai nazarga binoan kishi tabiatan hissiy taasurotlarning ro‘y berishdagi ba’zi bir xususiyatlarga harakat sur‘atining xususiyatlarigagina emas, balki sababiyatlarining muayyan kompleksiga ham moyil (birovlardan jinoyat qilishga boshqalarga ma’muriyatlik faoliyatida yutuqlar qozonishga moyillik va hokazi) bo‘ladi. Kishida guyo uning psixik holati shakllargagina emas, balki uning mazmuni ham tabiat tomonidan programmalashtirilgan psixik rivojalanish bosqichlari va ularning ro‘y berish tartibi oldindan belgilab qo‘yilgan emish.

Sotsiogenetik kontseptsiya shaxsni tevarak- atrofdagi ijtimoiy mohiyatning bevosita ta’sir natijasi deb, muhitdan olingan nusxa deb hisoblanadi. Bunda ham xuddi biogenetik kontseptsiya kabi rivojlanib borayotgan kishining xususiy faolligini hisobga olinmaydi, uning tevarak atrofdagi vaziyatga moslashayotgan mavjudodga xos sust rol uynashigina mumkin deb hisoblanadi. Agar sotsiogenetik kontseptsiyaga amal qilinadigan bo‘lsa, nima uchun ba’zi vaqtlarga bir xildagi ijtimoiy muhitlarda har xil odamlar yetishib chiqishini tushuntirib bo‘lmaydi. Shaxsning rivojlanishining harakatlanuvchi kuchlari kishining faoliyatiga o‘zgarib turuvchi ehtiyojlari bilan ularni qondirishning real imkoniyatlari o‘rtasidagi ziddiyatlarga aniqlanadi. Ehtiyojlarni rivojlantirish, tanlash va tarbiyalash ularni hozirgi jamiyat kishisiga xos bo‘lgan ma’naviy yuksaklik darajasiga olib chiqish kishi shaxsini shakllantirishning asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi. Shaxsning shakllanishi jamiyatda ro‘y beradi. Individning shaxs bo‘lishi yangi jamiyatni qurishning faol ishtirokchisi bo‘lish kabi ehtiyoji aynan jamoda to‘laqonli qondiriladi. Shaxsning shakllanishida unga maqsadga yo‘naltirilgan tarzda ta’sir o‘tkazish tarbiya yetakchi rol o‘ynaydi. Tarbiya shaxsni rivojlantirishning jamiyat tomonidan qo‘yilan maqsadlarda muvofiq tarzda yo‘naltirib boradi va uyushtiradi.

4.Shaxs haqidagi psixologik nazariyalar. Shaxs haqidagi psixologik nazariyalar uzoq vaqt davomida rivojalnib keldi. Buning natijasida ko‘plab nazariyalar, yondoshishlar yuzaga keldi. Ular orasidan g‘arb mamlakatlarida rivojlangan va tan olingan asosiy nazariyalarga to‘xtalib o‘tish lozim. Shaxs haqidagi barcha nazariyalarni rivojlanish bosqichiga ko‘ra uch guruhga birlashtirish mumkin: Shaxs an‘anaviy nazariyalar (V.Diltey, K.Levin, V.Shtern, Z.Freyd, K.Yung va boshqalar). Shaxs haqidagi yangi nazariyalar (G.Ayzenk, D.Kettel, A.Maslou, G.Olporp, K.Rodjers, K.Xorin va boshqalar). Eng yangi nazariyalar (E.Bern, K.Leongard, D.Mid, G.Sallivn, Sirs, E.Fromm va boshqalar). Ko‘rsatib o‘tilgan nazariyalar quyidagi psixologik yo‘nalishlarning tarkibida rivojalangan yoki ularning asosi bo‘lgan: Freydizmning kontseptsiyasi neofreydizm (yangi freydizm), postfreydizm, bixevorizm va neo freydizm, gumanistik psixologiya, interaktsionizm, ekzistentsionalizm, sotsiologik nazariyalar, eliktik nazariyalar va h.k.

5. An‘anaviy va yangi nazariyalar. Shaxs haqidagi an‘anaviy nazariyalar orasida freydizm alohida o‘ringa ega. E Freyd turli xil kasalliklarni (asosan nevroz bilan bog‘liq bo‘lgan) tahlil qilish natijasida bu kasalliklarning sabablari kasalning hayotida oldin ruy bo‘rgan va uning psixika (ruhiyati)da yoki rivojalanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatgan voqealar degan xulosaga keldi, bu ta’sirlar ko‘pincha odamlar tomonidan unitiladi va anglanmaydi, ammo ular kishilarning xulq-atvoriga ta’sir qilishda davom etadilar, ba’zida xulq-atvor buzilishiga olib keladilar. E.Freyd turli psixoterapevtik usullar yordamida ularni topish va ularni anglashga yordam berish samarali davolash usuli ekanligini aniqladi. Izlanishlar natijasida E.Freyd odamning psixik hayotida uch darajani ajratdi: ongsizlik, ong osti (ong oldi) va ong. Ongsizlik-instinktiv harakatlarning asosi. Ular orasida ayniqsa, jamiyat tomonidan ta’qiqlanganligi sababli anglanmaydigan bo‘lib qolgan jinsiy mayllar (libido) alohida o‘rin tutadi.

Ong oldi-uning mazmunini kishi qiynalmay anglaydi. Ong-ijtimoiy me‘yorlar, man qilinishlar (tabu). Ong doimo ongsizlik bilan kelishmovchilikda. Turli xildagi jinsiy va boshqa mayllarni yuzaga chiqarmaslikka harakat qiladi. K.Yung va uning psixologik qarashlari. Karl Gustav Yung (1875-1961) Shveytsariyalik psixiatr, psixolog. Z.Freydning yakin safdoshlaridan biri. U.Z.Freydning izidan borib, inson psixikasida «ong» va «ongsizlik» darajalarini ajratgan. Uning fikricha hatti-harakatni boshqarishda ongsizlik hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Ongsizlik ikki xil shaklda mavjud: a) individual, b) kollektiv (jamoa) – uning asosini oldingi avlodlar tashkil qiladi. Bular asosan instinktlar, mayllar, arxetiplardan iboratdirlar. Instinktlar va mayllar K.Yung tomonidan tug‘ma ehtiyojlar sifatida qaraladi. Arxetiplar (kishilikning birlamchi obrazlari) talant, tush ko‘rish, afsonalar, diniy qarashlar asosida yotadi. K.Yung kishilarning psixik yo‘nalaganligi asosida ularni ikki guruhga bo‘ladi: introvertlar va estrovertlar. Introvertlar–xulq–atvor sabablarini o‘zidan axtaradi. Ular ijtimoiy passiv, tortinchoq, o‘z harakatlarini chuqur tahlil qilishga moyil boshqalarga ko‘p qo‘shilishga intilmaydilar. Ekstrovertlar tashqi olamga yo‘nalgan. Ular impulsiv tashabbuskor, dilkash guruhga va jaoaga tez moslashuvchan.

K.Yung psixik funktsiyalarning ustunligiga ko‘ra shaxslarning quyidagi tipologiyasini ko‘rsatgan: a) tafakkur qiluvchi (fikrlovchi). b) hissiy v) ta’sirga beriluvchan (emotive) g) intuitiv

K.Levinning «Maydon nazariya»si. K.Levin (1890-1947) Germaniyada tug‘ilgan va AQShda ko‘p yillar samarali ishlagan. U barcha tashqi olam omillarini «fizik maydon» va odamning ichki olamini «psixik maydon» deb ajratadi. Uning fikricha bu ikkala maydon orasida o‘zaro tortishish va itarish xususiyatlari mavjud. Bu xususiyatlar shaxsning ehtiyojlari va motivlariga bog‘liq ravishda yuzaga chiqadi. Uning fikricha tashqi muhit va shaxsning ichki dunyosi orasidagi muvozanat buzilsa, shaxs harakatlarida, xulq-atvorida zo‘riqish paydo bo‘ladi. K.Levin tomnidan shaxsning guruhdagi o‘rni, mavqei, liderlik hodisalari, nizolar o‘rganilgan.

6. Shaxs haqidagi eng yangi nazariyalar. Yangi nazariyalar orasida Gumanistik psixologiya alohida o‘ringa ega. Bu yo‘nalishga juda ko‘plab olimlar o‘z hissalarini qo‘shganlar. Gorden L. Olport (1897-1967) shaxsning o‘zligini ko‘rsatishga, kamolotga intilishi nazariyasini taklif qildi. U shaxsni ochiq, doim rivojlanishdagi, o‘sishdagi psixofiziologik sistematarikasida qaraydi. Shaxsning asosiy xususiyati o‘zligini anglashga kamolga yetishga o‘zining barcha imkoniyatlarini hayotga tadbiq qilishga intilishi deb qaraladi. Gumanistik psixologiyaning ko‘zg‘a ko‘ringan namoyondalaridan biri Karl Rodjersdir. (1902-1987). Uning fikricha shaxsning asosiy xususiyati, bu shaxsning hayot haqidagi o‘z kontseptsiyasidir. Bu kontseptsiya odamning tashqi muhit bilan munosabati jarayonida shakllanadi. Rodjersning nazariyasiga ko‘ra quyidagilar muhim ahamiyatga ega: shaxslararo munosabatlar tenglikka aoslanishi, bir kishi ikiinchisiga tazyiq o‘tkazmasligi, har bir kishining maqei hurmat qilinishi lozim.

Shaxsning «o‘zagini» uning haqidagi bahosi tashkil qiladi. Bu baho tashqi muhit bilan o‘zaro munosabatlar jarayonida shakllanadi. Shaxsning «self» yoki «Men kontseptsiya» ichki, organik va ijtimoiy sezgilar orasidagi o‘zaro mosligini aks ettiruvchi xususiyat sifatida shakllanadi. Shaxsning asosiy motivi «o‘zligi»ni o‘stirish motividir. Shaxsning o‘sishi esa ijtimoiy muhit, shaxslararo munosabatlar ta’siri ostida yoki tezlashadi, yoki sekinlashadi. Shaxsni undovchi kuch K.Rodjersning fikricha, «Men kontseptsiya» va «ideal Men» orasidagi tafovutdir. Gumanistik psixologiyaning namoyondalaridan yana biri Abraxam Masloudir (1907- 1970). U ham K.Rodjers nazariyasiga hamohang nazariya, «O‘zligini (hayotga) tadbiq qilish» nazariyasini taklif qildi. Uning fikricha, shaxning o‘sishga intilishi tug‘ma, lekin ijtimoiy omillar ostida aktuallashadi (harakat qiladi). SHaxs kasbiy shakllanishining sermahsulligi va anglay olishining muhim omili uning kasbiy mehnatda ma’no topishidadir, o‘z kasbiy hayotini loyihalashtirish, mas’uliyat bilan kasb mutaxassislik va ish-joyini tanlash borasida qaror qabul qilishdadir. Albatta, bu muhimt kasbiy muammolar shaxs oldida butun hayoti davomida paydo bo‘laveradi. SHaxs esa doimo o‘zgarib rivojlanib turadi. Demak, uning rivojlanishini turli bosqichlarida kasbiy anglash muammolari turlicha hal etiladi. Kasblar olamida o‘z o‘rnini to‘g‘ri tanlash, o‘z ijtimoiy kasbiy rolini kasbiy mehnatga jamoaga va o‘ziga bo‘lgan munosabatini anglay olishi inson hayotining muhimt komponentlari bo‘lib qoladi. Gohida kishi kasbdan uzoqlashib, undan og‘irlik seza boshlaydi unda o‘z kasbiy holatidan qoniqmaslik hissi paydo bo‘ladi.

A.Maslou shaxs ehtiyojlarining 5 ta darajaga bo‘lgan ierarxiyasini (tabaqalashgan) taklif qilgan Self-actualisation need – o‘z- o‘zini aktuallashtirish ehtiyoji (o‘zligini ko‘rsatish, o‘zining imkoniyatlarini to‘liq tadbiq qilish, umuman olganda komil inson bo‘lish ehtiyoji) Esteem need- hurmatga, tan olinishga bo‘lgan ehtiyoj Nedsfor belongingness and love-ijtimoiy munosabatga, guruhga a’zo bo‘lish ehtiyojiSafety needs- xavfsizlikka bo‘lgan ehtiyoj Deficiency needs- fiziologik ehtiyojlar

Psixologlar orasida biosotsial nazariyalarning tarafdorlari ham juda ko‘p. Shu jumladan G.Ayzenk. U shaxsning ikki o‘lchamli (asosli) modelini ishlab chiqdi. Bu modelda odam psixobiologik fenomen sifatida ko‘rib chiqilgan. Shaxsning asosiy xususiyatlari ikkita asosiy mezon, shkala – «ekstravertlik-introvertlik» va «emotsional turg‘unlik-neyrotizm» bilan aniqlanadi. Biosotsial nazariyalar orasidan D.Kettelning «Shaxs xususiyatlarining faktorli kontseptsiyasi»ni ko‘rsatib o‘tish lozim. Olim bir-biri korrelyatsiga ega bo‘lgan 16 birlamchi va bir qancha ikkilamchi va o‘lchamli omillarni ajratib ko‘rsatgan. Shaxs haqidagi eng yangi nazariyalar. Psixologiyada yangi nazariyalarning salmog‘i juda katta. Erik Bern (1902-1970) shaxsni rivojlantirishning amaliy va nazariy asosi sifatida xizmat qilishga yo‘naltirilgan «transakt tahlil» nazariyasini taklif qildi. Erik Fromm (1900- 1980) gumanistik psixoanalizga asos soldi. Djordj Gerbert Mid (1863-1931) simvolik kommunikatsiyaning interaktsionistik nazariyasini ishlab chiqdi. Karl Leongard «Shaxs aktsentuatsiyalari» nazariyasiga asos soldi.

Keyingi yillarda Aleksandr Kellining (1905-1966) «Shaxs konstruktlari» nazariyasi juda keng tarqaldi va qo‘llanilmoqda. Bu nazariyaga asosan shaxsning bilish jarayonlarining kechishi uning kelajakdagi hodisalarni qanday «ko‘ra olishi» (oldindan modellashtirishi, tasavvur qilishi) bilan aniqlanadi. A.Kellining fikricha har bir odam tadqiqotchi. U doimo o‘zidagi «shaxs konstruktlari», o‘zining maxsus baholash shkalalari asosida reallikning obrazini tuzadi (hosil qiladi). agar tuzilgan obraz haqiqatdan farq qilsa, to‘g‘ri kelmasa mavjud konstruktlar qayta quriladi. Barcha bilish jarayonlarining samaradorligi, muvaffaqiyatli konstruktlar ko‘rish kishining psixologik bilim darajasiga bog‘liq.

Kasbda o‘zini anglash turi bo‘yicha ishchi mehnat faoliyatida bir - biriga yaqin kasblarni o‘zlashtira olishi nazarda tutiladi. Ma’lumki, kasb bir qancha bir - biriga yaqin mutaxassislarni birlashtiradi. SHuning uchun avval anglash turiga nisbatan bunda ishchi nafaqat ish o‘rnini, balki mutaxassisliklarni ham tanlaydi. Hayotni o‘zini o‘zi anglash turi kasbiy faoliyatdan tashqari o‘zini hordiq chiqarishi, majburiy ishsizlik va hokazolar. Mazmun jihatdan bunday fikr insonning hayot tarzini tanlashi haqida bormoqda. Ta’kidlash kerakki, ko‘p kishilar hayot mazmunini kasbdan tashqaridagi faoliyatda ko‘rishadi. Hayotni anglash nafaqat insonning u yoki bu ijtimoiy rollarini bajarishini balki hayot tarzini tanlashini ham nazarda tutadi. Bunday holda kasb ma’lum hayot tarzini yuritish vositasi bo‘lishi mumkin. Murakkabroq tur - shaxs o‘zini anglashi. Bu tur hayotda o‘zini anglashning oliy ko‘rinishi bo‘lib, bunda inson vaziyat va o‘z hayotining egasi bo‘ladi. Bunday hollarda shaxs kasb va ijtimoiy rollardan ko‘tarilib turadi. Inson ijtimoiy rolni egallabgina qolmay, balki yangi rollarni yaratadi va qaysidir ma’noda hattoki ijtimoiy - psixologik mezon yaratish bilan shug‘ullanadi va atrofdagi odamlar u haqida yaxshi muhandis, shifokor, pedagog deb gapirib qolmasdan, balki takrorlanmas shaxs deb ta’riflashadi. Kasbni tushunish uchun nima qilish zarur Shaxs o`zini anglashi zarur O`zini ustida ko`proq ishlashi kerak

Aytish mumkinki, shaxs o‘zini anglashi bu o‘ziga xos "Men tarzini" topishidir doimo shuni rivojlantirib atrofdagi odamlar orasida tasdiqlashdan iboratdir. Nihoyat eng murakkab tur - shaxsning madaniyatda o‘zini anglashi (shaxs o‘zini anglashning oliy ko‘rinishi sifatida). Bunda qaysidir ma’noda insonning ijtimoiy abadiyligi to‘g‘risida gapirishga imkon beruvchi "o‘zini boshqa odamlarda davom etishi"ga yo‘naltirilgan ichki faollik seziladi. O‘zini anglashning oliy turi shaxsning keng ma’noda tushuniladigan madaniyat rivojlanishiga qo‘shgan hissasida namoyon bo‘ladi. (ishlab chiqarish, san’at, ilm, din). YUqorida berilgan o‘zini anglashning har bir turida muallif shartli ravishda inson o‘zini namoyon etishining besh bosqichini ajratadi. Bosqichlarni ajratish mezoni sifatida inson tomonidan mazkur faoliyatni ichki qabul qilinishi va unga bo‘lgan ijodiy munosabatining darajasi bilan belgilanadi. Bajariladigan faoliyatni agressiv qabul qilmaslik. (destruktiv bosqich). Tinch yo‘l bilan mazkur faoliyatni chetlab o‘tishga intilish. Mazkur faoliyatni namuna, shablon ko‘rsatma asosida bajarish (passiv daraja). Takomillashtirshga bajariladigan ish elemetlarini o‘zgacha qilishga intilish. Bajarilayotgan faoliyatni takomillashtirish, boyitishga intilish (ijodiy bosqich).

Psixologik pedagogik adabiyotlarda kasbiy o‘zini o‘zi belgilash jarayoniga ta’sir etadigan omillarning 4 guruhi ajratiladi. 21 3 4 Birinchidan, ijtimoiy-iqtisodiy bo‘lib u taraqqiyotning turli boqichlarida jamiyat hayotiga kirib kelayotgan yoshlarga o‘zlaridagi mavjud kuch va imkoniyatlarini sarflashga turli sohalarni taklif etadi. Birinchi navbatda bu kasblar spektri ularning o‘zgarishi va rivojlanish istiqbollari jamiyatning u yoki bu mutaxassislarga ehtiyojiga dahldordir. Ijtimoiy-psixologik omillar ikkinchi guruhni tashkil etadi. Uchinchi guruh asl psixologik omillardan iborat bo‘lib, bu shaxsiy qiziqish va moyilliklar umumiy va spesifik qobiliyatlar aqliy va shaxsiy rivojlanish darajasi xotira xususiyatlari, diqqat motorikasining o‘ziga xosligi va shu kabilar. To‘rtinchi guruh individual psixofiziologik xususiyatlarni o‘z ichiga olib, ulardan ko‘p o‘rganilgani nerv tizimining asosiy xossalarini faoliyat turlariga munosabatini ta’siri masalasidir. Ular psixik jarayonlar kechishining dinamik tavsifnomalarini belgilaydi turli temperamentlar ko‘rinishida ifodalanadi va ma’lum faoliyat turini bajarishga ko‘maklashishi, yo aksincha uni qiyinlashtirishi mumkin.

O‘quvchi o‘zini o‘zi real baholashi va ijtimoiy talablarni istiqbolli baholashga psixologik jihatdan tayyormi? O‘quvchining bu kabi baholashga tayyorgarligining ravshan mezoni kasb tanlashga oid so‘rovnoma bo‘lishi mumkin. Psixolog va sotsiologlarning ko‘p sonli ma’lumotlariga ko‘ra o‘quvchilarning anchagina katta qismi maktabni tugatish davriga kelib ma’lum kasbiy maqsadlarga ega bo‘lmaydi. Masalan, Mahalliy psixologlarimiz tadqiqotlari asosida to‘plangan ma’lumotlarga ko‘ra, so‘rovda qatnashgan yuqori sinf o‘quvchilarining 40% oliy o‘quv yurtida chet tili xususan ingliz tili yo‘nalishi bo‘yicha o‘qimoqchi ekanini bildirgan. Ular til bilish kasb emas, ta’lim madaniyat belgisi ekanligini o‘ylab ham ko‘rmaganlar. Buning asosiy sabablaridan biri o‘quvchilar kasblar olamini yaxshi bilmasligidir. 8-sinf o‘quvchilari bilan o‘tkazilgan so‘rovlar shuni ko‘rsatadiki, har bir o‘quvchi o‘rtacha 20-23 ta kasb borligini ayta olgan. hozirgi kunda 40 mingdan ziyod kasb borligini hisobga olsak, bu kasblar haqida bilim darajasini past ekanligini oydinlashtiradi. Adekvat kasb tanlashni qiyinlashtiruvchi yana bir sabab o‘quvchilarda psixologik bilimlar madaniyatining pastligi o‘z qobiliyatlari individual psixologik xususiyatlari moyilliklari haqida ma’lumot etarli emasligidir.

Mehnat insonning mavjudligi va taraqqiyoti uchun xizmat qiluvchi muhim shartlardan biri hisoblanadi. Mehnat ijtimoiy muhitni, sub’ektning faoliyatda shakllanishi va uning ehtiyoji, maqsadi, qadriyatlari tizimi hamda hayot mazmunini anglash vositasidir. Mehnat faoliyati jarayonida inson psixikasi namoyon bo‘ladi va rivojlanadi, shu bilan bir qatorda inson shaxs sifatida shakllanib, uning yangi qirralari ochilib boradi. SHaxs va faoliyatning murakkab hamda ko‘p qirrali alohalari shaxsning psixik boshharuvi, shaxs xarakterini determinasiyalovchi funksiyalar va tuzilishlarning o‘ziga xos xususiyatlari, shuningdek, faoliyatning vaqt va makon kabi boshqa maxsus tavsiflari bilan shartlangan. Bu shaxs - faoliyat tizimi munosabatlar dinamikligini ta’minlaydi, ya’ni o‘zaro ko‘nikish, shaxs komponentlari va faoliyatga adaptasiyasida namoyon bo‘ladi. Bu jarayon nafaqat shaxsning psixik komponentlarini faollashishi, faoliyat maqsadi, vazifalari va mazmunini adekvat ta’minlash tizimini shakllanishi bilan cheklanib xolmasdan, shu bilan bir qatorda shaxsning alohida sifat va o‘ziga xos jihatlarining shakllanishi bilan muvofiq ravishda kechadi. SHaxsning faoliyat xarakteri bilan bog‘liq ravishda rivojlanish jarayoni qator shaxsiy va faoliyat omillarini o‘ziga xosligidan kelib chiqadi. Bu taraqqiyot shaxsning aniq, tipik hayotiy va kasbiy sharoitlarda adekvat hamda ishonchli harakatlarini ta’minlashga, faoliyatni jadallashtirish uchun zarur bo‘lgan shaxs tuzilishi va barharor sifatlarning shakllanishiga yo‘naltirilgan bo‘ladi.

O‘zlikni anglash - muammoli vaziyatda o‘z qarashlarini doim tasdiqlashdan iborat jarayondir. Kasbiy o‘zlikni anglash noma’lumlik bilan belgilanuvchi vaziyatda o‘z qarashlarini ishlab chiqishni taqazo etadi. haqiqatdan ham umumta’lim maktabini tugatib, qaerga o‘qishga borishi kerak? Bu kasb bo‘yicha ishga joylashish imkoniyatlari qanday? Muammoli - yo‘nalishli vaziyatni anglashi uchun shaxs o‘z ehtiyojlari, qarashlar, orzularini, tayyorgarlik, qobiliyati, emotsional- irodaviy sifatlarini, sog‘lomlilik holati bilan moslashtirishi lozim. Imkoniyatlarni esa o‘z navbatida kasbiy o‘quv yurti, kasbiy mutaxassislik, aniq mehnat vazifalari bilan moslashtirishi kerak. Gohida barcha qarashlarning moslashuvi qiyin kechadi. Agarda bundan tashqari ijtimoiy-iqtisodiy omillar, qarindoshlar qarashlarini hisobga olsak, shu narsa ma’lum bo‘ladiki, kasbiy o‘zlikni anglash odatda "ziddiyat" ni anglatadi. Uning echimi kasbiy intilishlar rivojlanishi va korreksiyasi yo‘li bilan amalga oshadi va albatta ichki shaxsiy ziddiyat sermahsul va destruktiv hal etilishi mumkin. O‘zlikni anglash ichki shaxsiy ziddiyati tomonlarning bu shaxs tuzilishidagi tarkibiy qismlaridir. Quyidagi ziddiyatlarni ajratish mumkin: Yo‘nalishlar tarkibining tarqab ketishi, ijtimoiy - kasbiy ekspektatsiyalar va kasbiy qaqiqat o‘rtasidagi kasbiy o‘sish muvaffaqiyat va moddiy xotirjamlik o‘rtasidagi, o‘ziga baho berishning yuqori darajasi hamda o‘zini hurmat qilish o‘rtasidagi anglanmagan sabablar (hokimiyatga bo‘ysunishiga intilishi) va qadriyatli yo‘nalishi bilan belgilanadi.

Xulosa: Men bu mavzu orqali shaxsning ma’lum faoliyatdagi muvaffaqiyatlarini va osonlik bilan biron faoliyatni egallay olishini ta’minlaydigan yakka psixologik xususiyatlarini bilib oldim. Shaxsning psixologik xarakteristikasini, uning omillarini qanday qilib hayotga tadbiq qilgan holda amalga oshirishni bilib oldim. Psixologik pedagogik adabiyotlarda kasbiy o‘zini o‘zi belgilash jarayoniga ta’sir etadigan omillarning nima ekanligini va necha guruxga bo`linishini bilib oldim. Foydalanilgan adabiyotlar: 1.Asmolov A. G. Dеyatеlnost i ustanovka. M. Izd. MGU 1979 2.Lеontеv A.N. Dеyatеlnost. Soznaniе. Lichnost. M.1979. 3.Abulxanova-Slavskaya K. A. Dеyatеlnost i psixologiya lichnosti. M.1980. 4.Kazakov V. G.Psixologiya. M1989. 5.Nеmov R.S. Psixologiya. M.1990. 6.Umumiy psixologiya, A. V. Pеtrovskiy taxr. T.1992.

Test 1) Shaxsning ma’lum faoliyatdagi muvaffaqiyatlarini va osonlik bilan biron faoliyatni egallay olishini ta’minlaydigan yakka psixologik xususiyat nima? a) qobiliyatlar c) talant b) layoqat d) ishonch 2) Asab tizimining ba’zi genetik determinlashgan anatom - fiziologik xususiyati bo’lib, bu kishida qobiliyatlar tarkib topishi va rivojlanishning dastlabki yakka tug’ma tabiiy zamini nima? a) qobiliyatlar c) talant b) layoqat d) ishonch 3) Shaxsning maьlum faoliyatida ifodalanadigan qobiliyatlarning yuqori darajasi nima? a) qobiliyatlar c) talant b) layoqat d) ishonch 4) Shaxsning eng yuksak darajadagi ijodi bilan o’zini namoyon qilish hodisasi nima? a) geniallik c) talant b) layoqat d) ishonch 5) Odamda u yoki bu xildagi qobiliyatlarning rivojlanganligini bosh suyagining tuzilishiga qarab aniqlash mumkin degan nazariya nima? a) geniallik c) frenologiya b) layoqat d) ishonch

6) Qobiliyatlar nechta turga bo`linadi? a) 3 c) 1 b) 2 d) 4 7) Qobiliyatlarning qanday turlari mavjud? a) keng va o`rta c) o`rta va maxsus b) umumiy va o`rta d) umumiy va maxsus 8) Matematik qobiliyatlar ustida qaysi olim ish olib borgan? a) A.X. Kazakov c) V.A. Krutetskiy b) C.V. Mixailov d) S.M. Safionov 9) Shaxsning o`rganadigan fanlari nechta turga bo`linadi? a) 8 c) 6 b) 2 d) 4 10) Odamning shaxs sifatidagi asosiy belgilari nechta? a) 8 c) 5 b) 3 d) 4 11) Quyidagi jumlalardan qaysi biri K.Yungning psixik funktsiyalariga oid? a) emotsional c) o`ychan b) beparvo d) tafakkur qiluvchi

12) K.Levin barcha tashqi olam omillarini «fizik maydon» va odamning ichki olamini «……… maydon» deb ajratadi. a) psixik c) o`ychan b) positiv d) fizik 13) A.Maslou shaxs ehtiyojlarini nechta darajaga bo‘lgan? a) 8 c) 5 b) 3 d) 4 14) Kasbni tushunish uchun nima qilish zarur? a) Shaxs o`zini anglashi zarur b) O`zini ustida ko`proq ishlashi kerak c) a va b javoblari to`g`ri d) to`g`ri javob yo`q 15) Psixologik pedagogik adabiyotlarda kasbiy o‘zini o‘zi belgilash jarayoniga ta’sir etadigan omillar nechta guruhga ajratiladi? a) 8 c) 5 b) 3 d) 4

O'xshashlar

Shaxs psixologiyasi va kasbiy shakllanish. Shaxsning individual, shaxsiy rivojlanishining o’zaro ta’siri

Xarakter, qobiliyat va harakat inson faoliyatining birligi sifatida

Kasbiy qiziqish va layoqatini eksperemintal o‘rganish

Kasbiy professiogramma va uning psixologik mazmuni

Shaxsning irodaviy sifati 2