Экспериментал психологиянинг шаклланиши - Бихевиоризм - Psixologiya - Slaydlar

Экспериментал психологиянинг шаклланиши - Бихевиоризм

Yuklangan vaqt:

27.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

566.3046875 KB

Ko'chirib olish

Экспериментал психологиянинг шаклланиши: Бихевиоризм Режа:  1. Классик бихевиоризм хулқ-атвор ҳақидаги фан сифатида  2. Дж.Уотсоннинг бихевиоризм назарияси  3. Оперант ўрганиш назарияси  4. Б.Скиннернинг радикал бихевиоризми

УОТСОН ДЖОН БРОДЕС (1878-1958)  Америка психологи, бехевиоризм асосчиси. 1878 йил 9 январда туғилди. Психология фанини бевосита ҳис қилинадиган субъектив ҳодисалар ҳақидаги фан деб қаровчиларга қарши чиқиб, психик ҳодисаларни ўрганишга янгича ёндошишни тарғиб қилди. Ўз нуқтаи назарини 1913 йил ёзилган ахборотномада акс эттирди. Интроспектив психологияга қарама- қарши табиий фанлардаги каби объектив методларга таяниши, психологиянинг предмети сифатида одамнинг туғилганидан ўлимигача бўлган хулқини кўришни таклиф қилди. Д.Б.Уотсоннинг фикрича, психологик тадқиқотларнинг асосий вазифаси хулқни олдиндан айтиб бериш ва уни назорат қилишдан иборат. Д.Б.Уотсоннинг қарашлари стимул- реактив психологияда ривожлантирди.

 Дж.Уотсон тарбияга нисбатан илмий ёндашувни чуқур ишлаб чиқишни орзу қилиб унга хос бўлган кескин услуби ҳақида қуйидагиларни келтириб ўтади: “Агар болалар туғилишини 20 йилга тўхтатиш имкони бўлса, эксперимент мақсади билан тарбияланаётган болалардан ташқари ва бу йилларни болалар ривожланиш қонуниятларини чуқур ўрганишга бағишлаб сўнгра эгалланган билимлар асосида илмий ва мукаммаллашган методлар орқали янги тарбияни бошлаш шубҳасиз инсониятни аҳамиятли даражада яхшилаган бўларди”.

 Дж.Уотсон “ Болани психологик парвариш қилиш” номли тадқиқот ишида жисмоний ва руҳий соғлом болаларни тарбиялашга ёрдам берувчи айрим шартларни келтирган:  Қатъий кун тартиби;  Болани мос келмайдиган стимуллар таъсиридан ҳимоя қилиш;  Мумкин бўлган махсус хонанинг мавжудлиги;  Болага нисбатан бўлган муносабат;

 Дж.Уотсон барча одамларда аниқ қатъий белгиланган хулқ-атвор моделини шаклланишига атроф-муҳитнинг бирламчи таъсир кучи ҳақида ўз фикр мулоҳазаларини билдирган. У муҳит тўғри шакллантирилганда расмана меъёрдаги соғлом гўдаклардан ҳар кимни катта қилиш мумкинлиги ҳақида таъкидлаган.

Дж.Уотсон бихевиоризми Асосий тадқиқот предмети Ташқаридан кузатиладиган, кузатиш ва ўлчаш мумкин бўлган инсон хулқ-атвори Тадқиқот методлари Кузатиш экспериментал ўрганиш Асосий тушунчалари Хулқ-атвор,шартсиз реакция, шартсиз стимул, шартли стимул, шартли реакция

Асосий ғоялар Таҳлил фокуси ички тахминий сабаблардан ташқи атроф-муҳит таъсирига ўзгарган. Хулқ-атворнинг ташқи ижтимоий стимул омиллар таъсирига боғлиқлиги: асосий (базавий) чизма, “стимул-реакция” ўргатишнинг улкан аҳамияти аввалги тажриба; ўргатиш ривожланиш. Ривожланиш омиллари Ўргатиш, ижтимоий омиллар

Аҳамияти Инсонни ўрганиш имкониятига нисбатан оптимизм, муҳит шароитларига аҳамият қаратиш Танқидга учраганлиги -хулқ-атворни ички психологик омилларини қатъий рад этиш ва бутунлай аҳамият бермаслик; -инсон тараққиётининг ўзига хос хусусиятларини эътибордан четда қолдириш; -барча тирик организмлар хулқ-атворининг умумий қонуниятларини қидириш; -инсон ҳақидаги тасаввурларнинг механиклиги; -ўргатишнинг пассив характери инсон ўзаро таъсир “объекти” сифатида; -ҳақиқий янги хулқ-атвор шаклланишини тушунтириб бўлмаслик

• Классик бихевиоризмнинг марказий хулосаси қуйидагилардан иборат: психик тараққиёт боланинг ҳаёти давомида содир бўлиб, асосан ижтимоий муҳитга боғлиқ бўлади.

 Дж.Уотсон ёндашувининг заифлиги шундаки:  классик асослашда индивид репертуарида аввал мавжуд бўлган реакциялар ва янги стимулларнинг боғланиши содир бўлади. Инсон ўзидан фаолликни талаб қилувчи мураккаб кўникмаларга ўргатиш (масалан, нутқ, қийин математик масалаларни ечиш, мусиқий асбобларда ўйнаши) ни классик нуқтаи назардан тушунтириш жуда қийин.

ЭДВАРД ЛИ ТОРНДАЙК (1871 – 1949)  У бихевиоризм асосчиларидан бири ҳисобланади. У ўзининг илк тажрибаларини меҳрибонлик уйлари болалари билан ўтказган. Университет маъмурияти болалар билан тажриба ўтказишни маън қилади ва у кейинчалик ҳайвонлар билан тажриба ўтказади.  У дунёдаги биринчи экспериментал зоопсихология лабораториясини очди. У дастлаб жўжалар кейинчалик ит ва мушуклар билан тажрибалар ўтказади.

Ҳаёти ва ижоди  У ўз тажрибаларининг натижалари асосида 1898 йилда “Ҳайвонлар интеллекти ёки ҳайвонлардаги ассоциатив жараёнларнинг экспериментал ўрганилиши” номли докторлик диссертациясини ёқлади.  У ўзининг изланишларида хулқ мотивациясининг «қуйи даражалари»ни ўрганиб, каламушларда тажриба ишларини олиб бориб, жониворда очлик, ташналик ва уларнинг турлича даражаларини реакция тезлигига нисбатан намоён бўлиш хусусиятини очишга интилган.  Э.Торндайк организмнинг жавоб реакцияси йиғиндисини – хулқ, қўзғалувчиларининг мураккаб тизимини вазият, ташқи шароит эканлигини тушунтиради. Шунинг учун инсон онги билан эмас, балки вазият билан бошқариладиган ғояни илгари сурган. Натижада инсон руҳий дунёси механик равишда реакциялар йиғиндиси билан тенглашиб қолади.  Э.Торндайк 1912 йил Америка психологлари ассоциацияси президенти этиб сайланди. У фаолияти давомида 500 дан ортиқ илмий асарлар ёзган. У 1949 йилда вафот этган.

 Янги хулқ-атворни эгаллаш шартларини экспериментал тадқиқи шунингдек, ўргатиш динамикаси америкалик психолог Э.Торндайкнинг диққат марказида бўлган. Э.Торндайк ишларида ҳайвонларда муаммоли вазиятни ҳал этиш қонуниятлари кўпроқ ўрганилган.

 Ўргатиш тури-синалувчи одатда хулқ- атворнинг турли вариантларни, оперантларини (инглизча ҳаракат қилиш) англамаган ҳолда синаши ва улардан кўпроқ тўғри мос келганини танлаб олишдир, бу оперант асослаш номини олган.  Интеллектуал вазифаларни ҳал этишда “синов ва хатолар” методи инсон ва ҳайвонлар хулқ-атворини тавсифловчи умумий қонуният сифатида кўриб чиқила бошланган.

Э.Торндайк ўргатишнинг тўртта асосий қонунини таърифлаган: 1.Такрорлаш қонуни (машқ қилиш) стимул ва реакция ўртасидаги алоқа қанчалик тез-тез такрорланса, шунчалик у тезроқ мустаҳкамланади ва маҳкамланади.

 2.Таъсир (эффект) қонуни (қўллаб-қувватлаш). Реакцияларни ўрганишда қўллаб-қувватлаш билан бирга кузатилганлардан (ижобий ёки салбий) бири мустаҳкамланади.

 3.Тайёрлик (ҳозирлик) қонуни. Субъект ҳолати (очлик, сувсизлик ҳиссини ҳис қилаётган) янги реакцияларни ишлаб чиқиш учун аҳамиятсиз эмас.  4.Ассоциатив ўзгариш қонуни. Вақт билан чегарадошлик. Аҳамиятли муҳим билан ассоциация қилишда боғлиқ бўлган нейтрал стимул ҳам керакли хулқ-атворни юзага келтира бошлайди.

Беррес Фредерик Скиннер  Беррес Фредерик Скиннер 1904 йилнинг 20 мартида Пенсильвания штатининг Саскуэханна шахарчасида туғилди.  Олий маълумотни Беррес Спикнер Нью-Йорк штатининг кичикроқ ижтимоий ўқув муассасасининг Гамильтон коллежида олди. У ингиз тили ва адабиётга ихтисослашиб, келгусида ўзини адабиёт ижодиётга бағшламоқчи эди. 1926 йилда бакалавр даражасини олди. Психологияга қизиқиш Скиннерда колледжни тугатгандан сўнг уйғонди.

Ҳаёти ва ижоди  1928 йилда у Гарвард университетининг психология бўлимига ўқишга кирди.  1931 йидан 1936 йилгача Скиннер Гарвардда илмий фаолият билан шуғулланиб, ўз диққатини ҳайвонларнинг феъл атворини ўрганишга қаратди. Бу вақтда у экспериментал қутини ихтиро қилди ва унинг қаршилигига қарамай уни Скиннер қутиси деб номладилар. Бу қутидаги каламуш ёки кабутар тугмани босиб қувват олар эдилар. Ричаг ҳаракатни қайд этувчи ўзи ёзиш билан боғланган ёрдамчи қурилмалар қувватловчини турли сигналлар билан боғланишига ёрдам беради. (товушли ёруғлик ва б.)  Беррес Скиннер 1990 йилнинг 18 августида меткемиядан вафот этди. Унинг назария ва тадқиқотларининг амалий натижалари педагогика ва тиббиётда кенг қўлланилмоқда.

 Қатъий бихевиоризмнинг кўзга кўринган назариячиси Б.Ф.Скиннер (1904-1990) илмий методлар орқали инсоннинг барча хулқ-атворини билиш мумкинлигини чунки у объектив ижтимоий муҳит детерминантлашганлигини эътироф этган. Б.Ф.Скиннер мотивлар, мақсадлар, ҳиссиётлар, англанмаган фикрлар ва бошқа шу каби яширин психик жараёнлар тушунчасини инкор этган.

 Скиннернинг таъкидлашича, инсон ҳулқ-атвори деарли уни қуршаб турган ташқи муҳит таъсирида бутунлай шаклланади.  Қатъий бихевиоризмнинг кўзга кўринган назариячиси Скиннер 1904-1990 методлар орқали инсоннинг барча хулқ-атворини билиш мумкинлигини, чунки объектив ижтимоий муҳит детерминалланганлигини эътироф этган.

 Б.Ф.Скиннер фикрига кўра, инсон психикасининг қора қутиси эмпирик тадқиқотлардан чиқариб ташланиши, бевосита кузатиш мумкин бўлган инсон хулқ-атворини ўрганишга, охирги ҳисобда инсон ҳаракатини аниқлаб назорат қилувчи муҳит омилларини ўрганишга қаратилиши керак.

 Б.Ф.Скиннер ҳайвонлар хулқ-атворини каламуш кабутар эксперементал таҳили инсон ва ҳайвонлар учун умумий бўлган хулқ-атвор томонларини очишга имкон беради деб ҳисобланган. Хулқ- атворнинг умумий қонуниятига таяниб таълим ва тарбиянинг муҳим амалий психологик-педагогик вазифасини ҳал этиш мумкин. Ижтимоий муҳит ўзгаришларини манипулатсия қилиб яъни боғлиқ бўлмаган ўзгаришлар индивиднинг хулқ-атвор реактсияларини боғлиқ ўзгарувчилар таҳмин қилиш ва назорат қилиш мумкин.

Б.Ф.Скиннер хулқ-атворининг 2 та асосий тури мавжудлигини эътироф этган респондент ва оперент. Бироқ унинг тахминича англаш мумкин бўлган, бирламчи стимуллар мавжуд бўлмаган ички сабаблар натижасида вужудга келган ҳаракатлар оперант хулқ-атвордир. Инсон ва ҳайвонлар учун хулқ-атвор натижасида юзага келувчи воқеа-ҳодисалар оқибатлар муҳимдир. Натижадан оқибатидан боғлиқликда келажакдаги келгусидаги бундай хулқ-атворга нисбатан маълум бир фикр шаклланади.

 Оперант хулқ-атвор аста-секин ихтиёрий ҳаракатни эгаллайди. Ўргатишнинг оперант тури бўйича инсоният хулқ-атворининг кўпгина шаклларининг шаклланиши содир бўлади яъни кийинишни билиш, китоб ўқиш одати, тажоввузкорликни намоён қилишдан тийилиш ғазабни жиловлаш тортинчоқликни енгиб ўтиш ва бошқалар.  Пировард ижобий натижага олиб келадиган реакцияни такрорлашга ҳаракат қилади. Шундай қилиб кўпгина оилаларда йиғлашга оперант ўргатишни кузатиш мумкин.

 Ҳайқириқ ва йиғи боланинг жисмоний ноқулайликка нисбатан шартсиз реакцияси сифатида ота-онани болага яқинлашиб унга диққатини қаратиб ёрдам бериб, тинчлантиришга ундайди бундай ғамхўрлик бола йиғиси учун кучли ижобий қувват бўлади ва йиғи ота-она хулқ- атворини назорат қилишнинг оперант асосланган омилга айланади. Шу вақтнинг ўзида, салбий натижа ёки жазолашни юзага келтирувчи реакцияларни такрорланиш эҳтимоли камаяди. Агар таниш кимса сизнинг саломингизга жавобан лабини қисиб танимасликка олса, биз тезда у билан саломлашишни бас қиламиз.

 Қўллаб-қувватлаш Б.Ф.Скиннер концепциясининг таянч тушунчасидир. Қўллаб- қувватлаш реакцияни кучайтириб уни ҳосил бўлиш эҳтимолини кўпайтиради. Бихевиорал ўқитишда қўллаб-қувватлашнинг икки тури тан олинган бирламчи ёки шартсиз сув, озуқа, жинсий муносабат иккиламчи ёки шартли пул аҳамиятли бўлган бошқалар томонидан эътибор ота-она, тенгдошлар ва ўқитувчиларнинг мақтови маъқуллашлари Б.Ф.Скиннерга кўра, иккиламчи қўллаб-қувватлаш стимуллари аввалги тажриба натижасида қувватловчига айланади.

 Улар кўпчилик одамлар учун умумий бўлиб,уларнинг хулқ- атворига кучли таъсир кўрсатади. Шунингдек, Б.Ф Скиннер ижобий ва салбий қўллаб-қувватловчини ажратиб кўрсатган. Ижобий қувватловчи (қувватлаш) биргаликда реакцияни кучайтиради. Салбий қувватловчи (қувватлаш) ҳам фақатгина қўзғатувчи стимулларни бартараф қилиш ҳисобига (ўртоқларнинг “кичкинтой” “онасини ўғли” каби мазахларидан қочиб интилишга ҳақоратловчи сўз ва ибораларни қўллашни бошлайди). Хулқ-атвор реакциясини кучайтиради. Шунингдек, хулқ-атвор жазолаш ёрдамида ҳам (ўсмирнинг онаси ҳақоратли сўзлар учун уни лабига уриши ёки чўнтак пулидан маҳрум қилиш мумкин) назорат қилиши мумкин.  Бундай оқибатга чек қўйиш, хулқ-атвор реактсиясига барҳам бериш талаб этилади.

 Замонавий жамиятда жазолаш техникаси кўпроқ қўлланилади, лекин Б.Ф Скиннер хулқ-атворнинг бундай назорати самарасиз (фақат вақтинча исталмаган хулқ-атворни тўхтатиб туради) эканлигини ва ундан ҳам ёмони салбий зарарли таъсирни (қўрқув, хавотирланиш ўз-ўзига баҳосини пасайиши, (асоциал) антижтимоий хулқ- атворнинг қўпол шакллари) юзага келтиришга ҳаракат қилган. Б.Ф.Скиннер ижобий қўллаб- қувватлаш (кутилмаган натижаларни рағбатлантириш) катталар хулқ-атворини шакллантиришнинг жуда ҳам ишончли усули (методи) эканлигини таъкидлаган.

 Мураккаб хулқ-атворга ўргатиш ҳолатида (масалан хат ёзиш, кўникмаси, шахсларо мулоқот тартиблиликни ҳосил қилиш) изчил яқинлашиш ёки шакллантириш методидан фойдаланилади. Қадам – бақадам босқичма-босқич қўллаб- қувватлаш хулқ-атворини кутилган йўналишга ўзгартиришга бир неча маротаба қўшилади. Ўргатишнинг бошқа тамойили- қўллаб-қувватлашнинг бетўхтовлигидир. Болани мустақил тартибли овқатланишга ўргатишга мунтазам қўллаб-қувватланади: бошида бола ўргатилганларни тезда ёдидан чиқариб қўйсада, уни руҳлантириш ҳар бир ҳаракатларидан фахрланиш масалан, бола қўлига қошиқни олиб оғзига олиб бориш ҳаракати учун уни мақташ керак. Кутилган натижага фақатгина аста- секин яқинлашиш натижасида болада кийим-кечак ва стол озодалигига ҳамда тартиблигига эришиш мумкин.

 Б.Ф Скиннернинг таъкидлашича ҳатто вербал хулқ-атвор ёки оғзаки нутқ ҳам муваффақиятли ёки изчил яқинлашиш орқали эгалланади. Лекин кўпгина психологлар оперант асослаш тамойилидан келиб чиқиб тушунтириб бўлмайдиган, илк болалик даврида нутқнинг бу қадар тез ривожланишига алоҳида урғу бериб, бундай тарзда тилни ўзлаштириш мумкинлигига мутлақо қаршилар.

 Инсоннинг ижтимоийлашуви муаммоси Б.Ф.Скиннернинг “Еркинлик ва қадр-қимматнинг бошқа тарафи” (1971) “ жамият ва бихевиоризм ҳақида фикр-мулоҳазалар” (1978) китобларида келиб чиқилган. Б.Ф.Скиннер таълимотида боланинг ривожланиш- бу қўллаб-қувватлаш йўналиши билан мувофиқликда уни меъёрий хулқ- атворга ўргатишдир. Илк босқичларда ижтимоийлашув омиллари ва қўллаб–қувватлаш манбалари бўлиб, ота-она ҳисобланади, кейинчалик, қўллаб–қувватлаш манбаларининг сони ортади: булар қўни-қўшнилар мактаб тенгдошлар фикридир.

 Б.Ф.Скиннер “Инсон хулқ-атвори унинг ҳаёти давомида ўзгаради ва вақти-вақти билан инқирозлар юзага келади деган фикрни қўллаб-қувватлаган. Инқироз ҳолати муҳитининг шундай бир ўзгалари таъсирида юзага келадики унда индивид хулқ-атвор реактсияларининг адекват тўпламига эга бўлмайди. Муҳит боланинг хулқ- атворини доимий, узлуксиз ва кетма-кетликда шакллантиради деб ҳисоблагани учун бихевиоризмда ривожланишни ёш даврларга ажратиш (бўлиш) муаммоси кўриб чиқилмайди. Ривожланишни даврлаштириш муҳитга боғлиқ. Ушбу ёш даврида барча болалар учун ягона ривожланиш қонунияти мавжуд эмас: муҳит қандай бўлса ушбу боланинг ривожланиши қонунияти ҳам шундай бўлади.

 Ўргатишнинг доимий тажрибаси бошқа психологик мактабларда “Шахс” деб номланувчини яратди. Шахс-бу инсоннинг бутун умри (ҳаёти) давомида эгаллаган тажрибасидир. Инсоннинг (ноёблиги) ўзига хослиги ирсият тавсиф ва ўргатишнинг индивидуал репертуарини ўзига хос уйғунлиги билан белгиланади. Бундай тарзда психик ривожланиш ўргатиш билан тенглаштирилади яъни, ҳар қандай билим, кўникма, малакани эгаллаш билан махсус ўқитиш шароитларида ва тасодифий юзага келган ҳолатларда билишга ўрганган.

 Б.Ф.Скиннер ғоялари жуда кенг амалий аҳамиятини топди. Муваффақиятли изчил яқинлашиш стратегияси ва ижобий қўллаб-қувватлаш техникаси бихевиорал тренингининг индивид хулқ-атворини модификация қилиш методлари асосини ташкил қилган. Улар таклифининг аниқ соҳалари ўртасида турли хил кўринишдаги қўрқув хавотирланиш ва “ёпишқоқ” (мияга ўрнашиб қоладиган) ҳолатларни энгиб ўтиш деструктив хулқ-атворни ўзгартириш мулоқот кўникмаларига ўргатиш, ўзига ишончни машқ қилиш, гипертензия, мускул зўриқишлари, мигрен, хавотирни даволашда қайта алоқа билан тренинглар ўтказиш.

 Б.Ф.Скиннер томонидан ўйлаб чиқилган тамойилларга асосланади. Кўпгина мутахассислар “Хулқ-атвор кўриниши технологияси” нинг самарадорлигини тан оладилар бироқ, бунда методнинг механиклигини раҳбарнинг авторитаризмига мойиллигини ва ривожланишнинг ички омилларини (инсон фикри, ҳиссиёти, қизиқиши) рад этилишини таъкидлайдилар ва бу методни ҳаддан зиёд кенг қўллашда қўлланилишидан огоҳлантирилади.

O'xshashlar

Ижтимоий психологиянинг шаклланиши ва ривожланиши. Ижтимоий психологик ғояларнинг шаклланиш тарихи

Психологик мактабларнинг юзага келиши тарихи

Ijtimoiy psixologiyaning asosiy zamonaviy yo’nalishlari

Шахс мотивацияси экспериментал психологияда тадқиқ этиш

Гуманистик психология