Деликвент хулқ. Асоциал шахс. Жиноятчи шахс психологияси - Psixologiya - Slaydlar

Деликвент хулқ. Асоциал шахс. Жиноятчи шахс психологияси

Yuklangan vaqt:

20.01.2025

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2177.3017578125 KB

Ko'chirib olish

Деликвент хулқ. Асоциал шахс. Жиноятчи шахс психологияси

РЕЖА: 1. Жиноятчи шахси тушунчаси. Жиноятчи шахсининг ўзига хос хусусиятлари. 2. Қонунбузарлик сабаблари ва уларнинг тавсифи. 3. Вояга етмаган ҳуқуқбузарларнинг индивидуал психологик хусусиятлари.

Таянч тушунчалар: Жиноятчи шахси, қонунбузарлик, вояга етмаган ҳуқуқбузар, биологик шарт- шароитлар, асаб тизимининг қўзғалувчанлиги, психопатия, невростения, психофизиологик зўриқишлар, криминоген муҳим хислатлар, жиноий хулқ, жиноят мотивлари.

Ҳар қандай жиноятга жуда кўп омиллар сабаб бўлади. Чезаре Ломброзо

Жиноятчи шахси - жиноятчининг асосий интеллектуал- маънавий хислатлари, рухий ва жисмоний холатининг мажмуидир.

 Ғаразли жиноятларни содир этувчи шахслар тоифаси (ўғрилик…..)  Зўравонлик жиноятларини содир этувчи шахслар тоифаси (номусга тегиш…….)  Қотиллик жиноятларини содир этувчи шахслар тоифаси (одам жонига қасд қилиш…….)  Террорчилик жиноятларини содир этувчи шахслар тоифаси (қўрқитиш, руҳан синдириш…)  Профессионал жиноятчиларнинг ўзига хос хусусиятлари (жиноятчиликни касб қилиб олган….)

Жиноятчи шахснинг ички дунёсини англаш учун унинг ҳаётда тутган ўрни, атроф муҳитдаги воқелик, инсонлар, жамият, давлат, қонун, меҳнат ва ҳоказоларга муносабатини билиш лозим. Буни эса унинг эҳтиёжлари, маънавий йўналишлари ва фаолиятининг мотивларини ўрганмасдан туриб амалга ошириш мумкин эмас.

Ҳар қандай жиноий фаолият кўп жиҳатдан жиноятчининг ўзига хос индивидуал- психологик хусусиятларига боғлиқ

Жиноятчи шахсини психологик жиҳатдан ўрганишда уни ижтимоий муҳит билан ўзаро алоқадорликда таҳлил қилиш керак бўлади. Чунки жиноий хулқни шахс ёки муҳит эмас, балки айнан уларнинг ўзаро алоқаси юзага келтиради.

“ Жиноятчи шахси” тушунчаси ўзига хос равишда жиноятчининг ижтимоий белгиларини ифодалайди, яъни шахснинг “ижтимоий қиёфаси”ни очиб беришга хизмат қилади

Юридик психологиядаги асосий масалалардан бири, аввало, шахснинг мотивацион соҳаси ташқи муҳитдаги муайян омиллар билан ўзаро алоқадорликда ушбу шахс учун криминоген вазият яратиши мумкин бўлган ички шахсий шарт- шароитларни ажратиб олишдир.

Шахснинг айнан жиноий ҳаракатни содир этиши ҳам ташқи вазият (объектив омил), ҳам ички (субъектив омил) мақсадлар билан боғлиқ.

Жиноятчилик сабаблари мажмуидаги муҳим таркибий қисмлардан бири истеъмолнинг аҳолининг тўловга қобилиятли талабидан орқада қолиши билан боғлиқ бўлган ана шу истеъмол соҳаси иштирокчилари бўлмиш одамлар талабларининг қаноатлантирилмаслигидир.

Таъкидлаш лозимки, тақчиллик жиноий фаолият билан шуғулланишга шарт-шароит яратувчи омиллардан бири ҳисобланади. Истеъмол соҳасидаги тақчиллик буюртма қотилликлар, террорчилик ҳаракатлари, фирибгарлик, одам савдоси, порахўрлик, коррупция, наркобизнесларнинг тарқалишига шароит яратади.

Жиноят содир этган шахсни ўрганишда унда устунлик қилувчи, унинг қадриятлари, ҳаёт- фаолиятининг мазмуни, майллари ва қарашларини аниқлаш зарур. Чунки, жиноятчилар ўзларининг ғайриижтимоий хатти-ҳаракатларининг асл моҳиятини кўпроқ ёки камроқ даражада англаган ҳолда, ўзларини оқлайдиган мотивлар, баҳоналар тизимини ахтарадилар ва жиноий мақсадларига эришишларига халал берувчи қадриятларни рад этадилар. Ўз ҳаракатларини оқлаш мақсадида жавобгарликдан бўйин товлаш, ўзини руҳий жиҳатдан ҳимоялаш аксарият жиноятчиларга хос бўлган психологик хусусиятдир.

Олдиндан режалаштирилган ва содир этилган жиноятни оқлаш турли усуллар билан амалга оширилади:  – жиноят қурбонининг айбдорлигини бўрттириб кўрсатиш;  – ижтимоий ва ҳуқуқий нормаларни ғайриижтимоий гуруҳлар (банда, ўғрилар тўдаси)нинг қоидаларига қарши қўйиб қадрсизлантириш;  – жавобгарликни бошқаларнинг гарданига қўйиш, юзага келган вазият билан ўзини оқлаш ва ш.к.

Жиноят мотивлари жиноятчининг шахсий салбий хислатлари – ғараз, кек сақлаш, рашк, шуҳратпарастлик, ёлғон қарашлар тизими (бурч, ўртоқлик каби хислатларни нотўғри тушуниш) орқали шаклланади. Аксарият жиноятчилар кўп нарсага даъвогар бўладилар, аммо буни амалга ошириш имкониятлари жуда кам бўлади. Ушбу ҳолат деярли барча жиноятчиларнинг ички шахсий низолари асосида юзага келади.

Кўпчилик ҳолатларда жиноятчи шахсларнинг қадриятлар ва нормалар тизими бузилганини, яъни воқеликни нотўғри идрок этишини кузатиш мумкин. Уларнинг хулқини бир дақиқалик, муайян вазият билан боғлиқ майллар, энг қуйи даражадаги эҳтиёжлар эгаллаб туради.

Жиноят содир этган шахсларнинг эҳтиёжлари асосан қуйидаги хусусиятларга эга: – эҳтиёжларнинг торлиги, чекланганлиги, моддий-утилитар характерга эга эканлиги; – ижтимоий зарур эҳтиёжларнинг (меҳнат, ахлоқий хулққа бўлган эҳтиёжларнинг) ривожланмаганлиги; – шакли бузилган, ўртача стандартдан ва қондиришнинг қонуний имкониятларидан ортиқ бўлган эҳтиёжлар; – бузилган эҳтиёжлар.

Аксарият ҳуқуқбузар шахсларда истеъмолчилик гипертрофияси мавжуддир. Истеъмолчилик гипертрофияси бу - талон- тарожлик, порахўрлик, ўғрилик, талончилик ва босқинчиликнинг асосий шарт- шароитларидан бири.

Аксарият одамларнинг ижтимоий бузилиши уларнинг яратувчилик хислатларининг буюмларга эгалик борасида устунлик қилувчи ҳис-туйғулари томонидан сиқиб чиқарилишида кўринади. Уларда «жамғариш инстинкти» чегарага эга бўлмайди. Фалокат тўпланадиган буюмларда эмас, балки истеъмолчи одам ишлаб чиқарувчи шахс сифатида пассив бўлиб қолиши, ғайриижтимоий, сўнгра эса одатда жамиятга қарши (фирибгар, порахўр, мансабни суиистеъмол қилувчи) бўлиб қолишидадир.

Ҳар қандай жиноят жиноятчи шахсининг эҳтиёжи, манфаат ёки қарашлари билан муайян тарзда боғлиқ бўлади.

Баъзи жиноятлар одатдаги ҳаракатларнинг амалга оширилиши билан боғлиқ. Улар онг ости ва ярим автомат хусусиятига эга бўлиб, жавобгарликни бекор қилмайди, зеро шаклланиши жараёнида тўлиқ онгли назорат босқичидан ўтган бўлади.

Жиноятчи шахсининг тузилиши, албатта, жиноятнинг дастлабки сабаби эмас. Унинг дастлабки сабабини жиноятчининг шаклланиш шарт-шароитлари ташкил қилади.

Жиноятчи шахснинг типологиясида уч даражани фарқлаш лозим: 1) жиноятчининг умумий типи; 2) муайян тоифадаги жиноятчи шахс; 3) муайян турдаги жиноятчи шахс. Бу даражалар бир-бири билан умумийлик, махсуслик ва яккалик каби муносабатда бўлади.

Жиноятчидаги типик хусусиятнинг мезони, аввало, унинг ижтимоий хавфлилик даражаси, ғайриижтимоий бузилганлик меъёридир. Ушбу мезонга кўра жиноятчиларнинг уч типини ажратиш мумкин: – ғайриижтимоий (ашаддий); – ноижтимоий (камроқ ашаддий); – руҳий бошқарув нуқсонлари бўлган жиноятчи шахс типи (тасодифий).

Ашаддий жиноятчилар қадриятлари ва мўлжалларининг йўналиши мазмунига кўра қуйидаги гуруҳларга ажратилади. Ғайриижтимоий ғаразли йўналишдаги жиноятчилар . Жиноятчиларнинг бу гуруҳи жамиятнинг моддий бойликларига, сарфланган меҳнат миқдори ва сифатига кўра тақсимланишига тажовуз қилади. Бундай жиноятчиларни куйидаги тўртта кичик гуруҳга ажратиш мумкин: а) хўжалик соҳасида жиноят содир этувчи (товарларни сохталаштириш, солиқ тўлашдан, лицензия олишдан бўйин товлаш ва ҳ.к.) жиноятчилар; б) хизмат вазифасини суиистеъмол қилувчи (хизмат лавози-мини суиистеъмол қилиш, мижозларни алдаш, пора сўраш орқали талон- торож қилишлар) жиноятчилар; в) ўғрилар – мулкни яширинча талон-торож қилиш билан боғлиқ тажовузлар қилувчи шахслар (ўғриликлар); г) фирибгарлар (ҳужжатларни қалбакилаштириш, алдаб товламачилик қилиш ва ҳ.к.).

Ғайриижтимоий ғараз ва зўравонлик йўналишидаги жиноятчилар – шахсга нисбатан зўравонлик қилиш билан ғаразли тажовузлар қилувчи шахслар (зўрлик билан товламачилик қилиш, талончилик, босқинчилик ҳужумлари ва ҳоказо).

Инсонийликка зид, тажовузкорона йўналишдаги жиноятчилар – бошқа шахсларнинг ҳаёти, соғлиғи ва шахсий қадр- қимматига менсимай муносабатда бўладиган шахслар. Бу гуруҳда ҳам қуйидаги тўртта кичик гуруҳ мавжуд: а) безорилар; б) ашаддий безорилар; в) ҳақорат ва туҳмат орқали шахснинг шаъни ва қадр-қимматига зиён етказувчи шахслар; г) шахсга қарши тажовузкорона зўравонлик ҳаракатлари – қотиллик, номусга тегиш, баданга оғир шикаст етказиш жиноятларини содир этувчи шахслар.

Эҳтиётсизлик оқибатида жиноят содир этадиган жиноятчилар типини тўрт турга ажратиш мумкин: – бепарволик, ҳаракатсизлик натижасида жиноятга йўл қўядиган шахслар; – ўзига ҳаддан ташқари ишониш натижасида жиноят содир этадиган шахслар; – кучли руҳий ҳаяжон (аффект ҳолати) натижасида ва бошқа шахсларнинг ғайриқонуний ҳаракатларига жавобан жиноят содир этадиган шахслар; – вазиятга мослаша олмагани боис жиноят содир этадиган шахслар.

Тарбияланиш шароитини таҳлил қилиш шуни кўрсатадики, қотиллик жиноятлари учун ҳукм қилинганлар бир ярим баравар кўп ҳолларда носоғлом шароитларда тарбияланганлар. Болаликда уларнинг 20 %га яқини ота-онасиз, 1/3 қисми тўлиқсиз оилада, айни вақтда 9 % онасиз, 75 % отасиз ўсган. Ҳар бешинчи ҳолатда оиланинг тўлиқсизлиги ота-онанинг судланганлиги билан боғлиқ бўлган. Энг криминоген омил – бу онанинг судланганлигидир.

Г.Айзенк сўровномаси асосида террорчи шахснинг индиви дуал психологик хусусиятлари, яъни темпераменти ўрганилганда террорчилик актларининг 46 % ини холериклар, 32 % ини сангвиниклар, 12 % ини меланхоликлар, 10 % ини флегматиклар содир этганлиги кузатилган.

ХУЛОСА Инсоният тараққиёти давомида жиноятчиликни олдини олиш, уни содир этганидан кўра ҳар томонлама устун эканлиги кузатилган. Ҳозирги кунда ҳам жиноятларининг олдини олиш уларни содир этган шахсларни жазолаш орқали жиноятчиликка қарши курашдан кўра ҳар томонлама яхшидир. Бу борада машҳур француз мутафаккири Шарль Луи Монтесье ўзининг “Қонун руҳи ҳақида”ги фалсафий -ҳуқуқий асарида шундай фикр билдирган: “Ақлли қонун чиқарувчи жиноят учун жазо бериш ҳақида эмас, жиноятларининг олдини олиш ҳақида қайғуради, яъни у жиноят учун жазолашга эмас, балки ахлоқни яхшилашга ҳаракат қилади”.

«…Ҳалол меҳнат қилиш, ўз билими, куч -ғайрати ва ижобий қобилиятини сарфлаш учун барқарор шарт-шароит бўлишини истайдиган, фарзандлари ва яқин кишилари келажакда ҳам демократик, фуқаролик жамиятида цивилиза циялашган бозор муносабатларининг самараларидан тўла- тўкис фойдаланишни орзу қиладиган ҳар бир фуқаро, жиноятчилик ва коррупция йўлига ўз вақтида зарур тўсиқ қўйилмаса, бу иллатлар қандай аянчли оқибатларга олиб келиши мумкинлигини яхши англаб етмоғи лозим» Ислом Каримов

Шавкат Мирзиёев: Жиноятчиликнинг олдини олиш, ҳар қандай жиноятга адолатли баҳо беришга қаратилган ишларимиз кескин кучайтирилади.

2-топшириқ Полицияга қилинган қўнғироқдан сўнг 10 дақиқа ўтгач, инспектор Смит ходиса юз берган жойга етиб келган эди. У ерда йўл полициясининг вакиллари ва ўзини ўлдирилган ва жасади уйнинг меҳмонхонасида ётган мистер Кларкнинго қўшниси мистер Жонсон деб танитган одам бор эди. Хўш, мистер Жонсон, сиз қотиллик ҳақида нималарни хабар бера оласиз? Биласизми, жаноб инспектор, тахминан 25 дақиқа аввал шахардан қайтдим, у ерга ул-бул нарса харид қилиш учун борган эдим. Машинамда уйга етиб келиб дарвозани очдим ва ҳовлига кирдим. Сўнгра харид қилинган нарсаларни машинадан олиб, уйга олиб кирдим, шундан кейин машинани гаражга киритиб қўйдим ва носозлашган карбюраторни ювишга отландим. Шу пайтда дахшатли қичқириқ, кетидан эса отилган ўқ овози эшитилди. Бу ҳодиса соат 12 да юз берди, ишонч билан шундай дейишимнинг боиси шундаки, ундан роппа-роса 10-15 сония аввал қоқ тушга тўғрилаб қўйилган қўл соатим жиринглаганди. - Кейин нима бўлди? - Мен ўзимни қоплаб олган қўрқувни босиб, уйимдан 200 метр узоқликда жойлашган йўл полициясининг пости томон отилдим. У ерда иккита ходим бор эди. Улардан бири полицияни чақирди, иккинчиси билан эса биз қўшнимнинг уйи томонга югуриб кетдик. Инспектор воқеа содир бўлган жойни кўздан кечириб, мистер Жонсонга мурожаат қилди: - Сиз ўқ овозини эшитган жойга борсам бўладими? - Албатта, жаноб инспектор, қани юринг, - жавоб берди мистер Жонсон. У инспекторни ўлдирилган одамнинг уйидан 30 метрча масо- фада жойлашган ўз уйи томонга бошлаб борди. Инспектор Смит ҳовлига кўз югуртириб чиққач, шундай деди: Мистер Жонсон. Мен сизнинг гаражингизни кўздан кечирсам дегандим. Марҳамат, жаноб инспектор. Лекин унинг қотилликка қандай алоқаси бор? Балки ҳеч қандай алоқаси йўқдир, лекин мен қизиқувчан одамман, - деб таъкидлади комиссар. Улар гаражга яқинлашдилар. Жонсон қулфни очди ва инспекторни ичкарига киритди. Инспектор унга қарагач ва машинага бирров кўз югуртириб чиққанидан кейин Жонсонга мурожаат қилди; - Сиз менга сўзлаб берган ҳикояда, балки бироз бўлса ҳам ҳақиқат бордир, лекин шундай бўлса-да, сизни нима ёлғон гапиришга мажбур қилганини аниқлаш учун бўлинмага олиб боришимга тўғри келади. Инспекторнинг бундай қарор қабул қилишига нима туртки бўлди?

ЭЪТИБОРИНГИЗ УЧУН РАҲМАТ

МАШҚ№1 Темир йул вагонининг купесида йўловчилардан бирининг катта микдорда пули бўлган хамёнини ўғирлашибди. Ўғри унинг ҳамроҳларидан бири эканлиги равшан эди. Улардан бири - ёши улуғ пенсионер, иккинчиси - хеч қачон обрўсига доғ туширмаган ҳисобчи, учинчиси эса бир неча бор судланган жиноятчи (рецидивист). Уларнинг фамилиялари: Смирнов, Дементьев, Борисов. Сўроқ қилинганлардан ҳар бири ишнинг мазмуни бўйича муҳим икки фикрни айтдилар: Борисов: “Мен ҳамённи олганим йўқ. Дементьевнинг ҳам бунга алоқаси йўқ”. Дементьев: “Борисов хамённи олгани йўқ, Буни Смирнов қилди”. Смирнов: “Мен бу ишни қилмадим. Ҳамённи Борисов ўғирлади”. Шундан кейинги тергов натижасида пенсионер иккала ҳолда ҳам тўғри гапиргани, рецедивист иккала ҳолда ҳам ёлғон гапиргани, ҳисобчи битта ҳолда тўғри, бошқа ҳолда эса ёлғон гапиргани аникланди. Пенсионер, ҳисобчи ва рецидивистнинг фамилияларини айтинг ва улардан қайси бири жиноятни содир қилганини аниқланг.

O'xshashlar

Шахс психологияси ва уни касбга йўллаш

Шарқ психологиясида шахс муаммоси

Ҳар хил психология мактабларидаги шахс назариялари

Шахс мотивацияси экспериментал психологияда тадқиқ этиш

Ранглар психологияси