XVII-XIX асрларда таьлим - тарбия ва педагогик фикрлар - Pedagogika - Slaydlar

XVII-XIX асрларда таьлим - тарбия ва педагогик фикрлар

Yuklangan vaqt:

20.11.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

4532.6787109375 KB

Ko'chirib olish

1 Тузувчи ИШМУҲАМЕДОВ Р.Ж. 1 Тузувчи:Қурбонова.Г.Б.ХУШ КЕЛИБСИЗ! Заковат қаерда бўлса, улуғлик бўлади Билим кимда бўлса, буюклик олади Заковатли уқади, билимли билади Билимли, заковатли тилакка етадиЎқитувчи – келажак бунёдкори!

МАВЗУ: XVII-XIX асрларда таьлим - тарбия ва педагогик фикрларМАВЗУ: XVII-XIX асрларда таьлим - тарбия ва педагогик фикрлар

Асосий саволлар • 1. XVII-XIX асрнинг биринчи ярмида Бухоро, Хива ва Қўқон хонликларида таълим-тарбия , мактаб, фан ва маданият. • 2. Жахон Отин Увайсийнинг педагогика ривожида тутган ўрни. • 3. Муҳаммад Содик Кошгарийнинг ёшларни ахлоқан етук инсон бўлиб тарбияланишига оид қарашлари.

Таянч иборалар. Ижтимоий, мафкуравий, адабий, маърифий ҳаёт, меъморий ансанбл, диний мафкура, фан арбоблари, адиблар, илохий таълим асослари, Отинойим мактаблари, "Одоб ас- солихан", иффат, насаб.

Идентив ўқув мақсадлари  1. 17-19 асрларда Бухоро, Хива, ва Қўқон хонликларида таълим-тарбия мактаб, фан ва маданият тараққиётининг моҳиятини тушунтириб беради.  2. 17-19 асрларда Бухоро Хива, ва Қўқон хонликларида таълим-тарбия, мактаб, фан ва маданият тараққиётининг моҳиятини очиб беради.  3. 17-19 асрларда БухороДива, ва Қўқон хонликларида таълим-тарбия, мактаб, фан ва маданият тараққиётининг моҳиятини таҳлил қилиб беради.  4.17-19 асрларда Бухоро, Хива, ва Қўқон хонликларида таълим- тарбия, мактаб, фан ва маданият тараққиётининг моҳиятини ҳозирги тараққиётига таққослаб беради .

 1. 15 асрнинг охири ва 16 аср бошларида Мовароуннахрда юз эллик йил хукмронлик қилган темурийлар сулоласи инқирозга учради. Унинг ўрнига Шайбонийлар хумонлиги ўрнатилди. Шайбоний ўлимидан кейин ўзаро урушлар авж олди оқибатда ҳар соҳада турғунликка учради. Бу ҳудудда учта хонлик ташкил топди. Бухоро, Хива кейинчалик Қўқон хонликлари. Бу хонликлар барпо этилгандан кейин ҳар соҳа ўз ривожини топа бошлади. Жумладан Бухоро хони Абдуллахон давлатлар билан ҳар томонлама ташқи алоқани ўрнатишга эришди. Бу ерда кўпрок адабиёт, тарих, меъморчилик, тасвирий санъат ривожланди. Табиий фанларга оид яратилган асарларни кўпайтириш усулларини ифода этувчи "Ҳисоблаш уссуллари ҳақида трактат) номли математикага оид аса юзага келди.  Бу даврда Абулғозийнинг "Шажараи Турк" асари Айниқса машҳур бўлди. Абулғозий 1603 йили Хива хони Арабмуҳаммад оиласида келди ва у 1645-1663 йилларда келиб хукмронлик қилган Абўлгозийнинг "Шажараи турк" асари машхур. У сипохилик, шоирлик тарихнавислик соҳаларида шухрат топганди

 Абулғозий Хоразмда илм-фанни тараққий эттириш ва маданиятни яхшилаш мақсадида ўз саройига бинокорлар, табиблар, шоирлар, тарихнавислар, адиб, хаттот ва 17-19 асрда Бухоро Хива, Қўқон хонликларида таълим тарбия фан ва маданият ривожини изоҳлаб беради.  XV асрнинг охири ва XVI аср бошларида Мовароуннахрда бир юз эллик йил ҳукмронлик қилган темурийлар сулоласи инқирозга учради. Унинг ўрнига Шайбонийлар хукмронлиги ўрнатилди. Шайбонийхон (1451-1510) Мовароуннахрда кучли марказлашган давлат барпо қилишган бўлса ҳам, унинг ўлимидан сўнг ўзаро урушлар авж олиб кетди ва бу ҳудудда учта хонлик , аввало , Бухоро ва Хоразм, XVIII аср охирига "Қўқон хонлиги қарор топди. Аммо хонликлар ўртасидаги бетухтов ўзаро урушлар мамлакатни маълум даражада ҳароб эта бошлади, фан ва маданият соҳасида турғунлик юз берди. Мамлаката иқтисодий аҳволини мустаҳкамлаш мақсадида, 1502 йилда Зарафшон дарёсига сувайиргич кўрилди. 1507 - 1508, 1529-1530, 1583, 1598 йилларда пул ислоҳоти ўтказилди .

 Бухоро хони Абдуллахон даврида бошқа давлатлар ўртасида ҳар томонлама алоқалар ўрнатилишга эришилди. Жумладан Хиндистонда шох Акбар, Шарқий оврупада Иван Грозний билан дўстона муносабатлар ўрнатилди.  Абдуллахон ўз атрофига ёзувчи, шоир ва олимларни тўплаб уларга ҳомийлик қилди. Шоирлар орасида, Айниқса Мушфикий ўз мадхиялари, лирик шеър ва ҳажвиялари билан шуҳрат топди. Абдуллахоннинг топшириғи билан у турли бинолар учун тарихлар битди.  Шайбонийхоннинг "Таворихи гўзидайи нусратнома", Бобўрнинг “Бобурнома", Восифийнинг "Бадойеъ ул-вакоеъ", Фазлуллох ибн Рўзбехоннинг "Меҳмонномайи Бухоро" каби йирик бадиий асарларида ўша даврнинг ижтимоий , мафкуравий, адабий маърифий ҳаёти ўз аксини топган.

 XVII-XVIII асрларда меъморчилик соҳасида кўплаб иншоотлар бунёд этилди. Бухорода Имомкулихоннинг нуфузли катта амалдорларидан Нодир девонбеги шаҳар кўркига кўрк қўшувчи масжид, ховуз, мадрасадан иборат катта меъморий ансамбл қурдирди. Нодирдевонбеги бундан ташқари, Самарқанддан 4 чақирим жанубда Хўжа Ахрор қабри олдига мадраса ва номозгох ҳам бино қилдирди.  Бу даврда ижтимоий ҳаётнинг барча жабҳаларида диний мафкура ҳукумрон эди. Турмушда ҳам, оилада ҳам, ҳар бир киши аҳлоқида, ҳулқ- атвори диний талабларга риоя этилар, мадрасаларда асосан илохий таълим эсослари ўргатилар эди.

 Мадрасани битирганларидан мударрис, мутавали, қози, имомлар, шунинг билан фан арбоблари, адиблар, шоирлар ҳам етишиб чиқарди. Чунончи: Боборахим Машраб, Муҳаммад Амин Косоний - Намангоний, Сайидо Намангоний, Шавқий Намагоний, Сайидо Насафий, Суфи Оллоёр, Зебунисо, Дилшод - Барно, Муҳаммад Мир Олим Бухорий, Абулғози Баходирхон кабилар бошқа касб эгаларини тўплади. Абўлғозий ота-боболарининг қунтсизликлари туфайли ёзилмай қолиб кетаётган хонлик тарихини яратишга қатъий киришди ва қобилиятли хаттотларни бу ишга жалб этди. Хоразмнинг ўтмиш маданияти Абулғозийнинг катта иштиёқ қизиқиш уйғотган эди. Абулғозий "Шажараи тарокима" (1661), "Шажараи турк" (1664) ва табобатга оид "Манофеъ ул - инсон" (1664) каби нодир асарлар ёзди ва Хоразм тарихчилик мактабига асос солди.

• Бу даврда мактаб ва мадрасаларда грамматика, ҳандаса, мантиқ, роат, тафсир, шариат, ҳикмат, ислом тарихи ва ақидаларига оид илмий- назарий билимлар, иш юритиш, ҳуқуқшуносликка, савдо-сотиқ ишларига оид, мерос ва бойлик, тақсимот ва шу каби бошқа ўнлаб имлий билимлар, дунёвий ҳамда диний билимлар ўргатилар эди. Барча мадрасаларда мажбурий фан сифатида "Қуръон", "Тафсир", "Одоб ас-солихин", "Маслак ул-муттакин”, “Сабот ул-ожизин”, “Кимёи саодат”, “Ҳадис”, кабилар ўқитилар эди. Ўқиш муддатти 15-20 йилни ташкил этган. Масжид ёнидаги мактабда болаларга 7 йил алифбе, абжад, Қуръон, Фарзи айн, чор китоб, Хўжа Хафиз, "Маслик ул-муттакин" , Мирзо Бедилдан савод ўргатилган. • Ўзбек болалари ўқийдиган мактабларда "Китоби Фўзулий", "Лисон ул-тайр", "Девони Алишер Навоий", "Хувайдо", "Киссаи Девона машраб", Сўфи оллоёрнинг "Сабот ул-ожизин" китоби ўқитилган. Барча мактабларда ибораларнинг саводи чиқарилгандан сўнг Суфи Оллоёр ўқитилган. • Таълим-тарбия жараёнида хотин-қизларга , аёллар тарбиясига катта эътибор берилди. Ўқимишли, маърифатли, зиёли аёллар томонидан кўплаб мактаблар ташкил этилди ва у отинлар мактаби деб номланди.

Жаҳон Отин Увайсий Марғилон шаҳар Чилдухтарон махалласида, Фарғона тумани, Арсун қишлоғида туғилиб яшаган. Унинг отаси Қайнар девона ёки Девонаи Каландар деб юритилган. (Унинг Исмини Сиддиқбобо деб атаганлар). Онасининг номи эса Чиннибиби эди. Уларнинг Увайсийдан катта Охунжон хофиз деган ўғли ҳам бор эди. Қайнар девона Kocoндан келиб, марғилонда турғун бўлиб қолган. Дастлаб Жаҳонбиби ота-онаси ва акасининг кўмагида ўз-ўзича мутолаага берилади. Ўзбек, тожик мумтозлари, айниқса Жомий, Фузулий асарларини севиб ўқиб, улардан ўрганади. Увайсий тахаллуси билан шеърлар машқ қила бошлайди. У нарўз вазнини ҳамда у билан боғланган муаммо санъатини мукаммал эгаллайди.

 Увайсийнинг мактабдошлик фаолияти қайси йилларда бошланганлиги маълум эмас. Аммо у турмушга чиққунча, шоира, отинча сифатида анчагина танилиб қолган эди. Онаси Чиннибиби ўқитадиган қизлар мактабида аввал халифалик қилган, кейинчалик унинг ўзи мустақил тарзда қизларни ўқита бошлаган.

Нодира Увайсийни ўз ҳимоясига олади. Иккала шоира эгачи-сингил тутинадилар. Нодира эгачисига Қўқондан ховли-жой инъом қилади. Увайсий Қўқонда Нодиранинг энг яқин кишиси, суҳбатдоши, сирдоши бўлиб қолади. Халқ орасида тобора унинг обрўйи, шухрати ортади, Нодира саёхатга қаерга борса, Увайсийни ҳам ўзи билан бирга олиб боради. Нодира билан у Конибодом, Хужжанд, Ўратепа, Тошкент, Андижон, уш ва башқа шаҳарларда бўлади.

 Бухоро амири Насрулло 1842 йилда Қўқон талон-торож қилиб, Нодирани вахшиёна ўлдиргандан кейин, Увайсий Марғилондан бутунлай кетиб қолади ва умрининг охиргача у Қўқонда яшайди.  Увайсийнинг муаллимлик фаолиятини ўрганар эканмиз, унинг ўқитиш усуллари ҳақида, ўша даврдаги қизлар мактаби, уларнинг мазмунида отинларнинг ўрни ҳақида муайян маълумотга ҳам эга бўламиз

 XIX асрда Ўзбекистонда, умуман Марказий Осиёда таълим-тарбия муаммолари билан махсус шуғулланувчи мутахассислар, олимлар, мутафаккирлар бўлмаган. Лекин даврнинг илғор кишилари шоир ва мутафаккирлари ўз маърифий қарашлари асосида таълим- тарбияни ривожлантирганлар. Шубхасиз, таълим-тарбиянинг моҳияти, ижтимоий роли, мақсад ва вазифалари, тарбиячининг ижтимоий ҳаётда тутган ўрни сингари масалалар ҳақида у ёки бу шаклда ўз фикрини билдирмаган, чинакам тарбиячи бўлиши қийин.

• Ўтмишдаги барча шарқ мутафаккир ва шоирлари сингари ўзбек отинларининг ҳам педагогика назариясига оид асарлари йўқ. Лекин уларнинг кўпчилигида назм иқтидорли бўлганлиги туфайли бизга мерос қилиб қолдирган шеърий дурдоналарига асосланган ҳолда таълим-тарбия тўғрисидаги қарашлари, халқа маърифий тарқатиш соҳасидаги интилишларини аниқлаш мумкин. Бир сўз билан айтганда, педагогика уларнинг асарларига сингиб кетгандир. Ана шундай маърифатпарвар ўзбек аёлларидан бири, халқимиз орасида Увайсий тахаллуси билан машхур бўлган шоира Жаҳон Отин Увайсийдир.

• У 1796-97 йилларда онаси отинлик қилган хусусий мактабда дастлаб ҳалифалик ва кейинчалик мустақил равишда отинлик қилган Жаҳон отин ўз мактабида таълим-тарбия соҳасида ўзига хос илғор усулларни қўллашга ҳаракат қилганлигини кўрамиз. • Аввало, шуни таъкидлаш кераки, XIX аср шароитида мактабларнинг аниқ таълим-тизими ҳақидаги гапириш бир оз кийин.

Юқорида санаб ўтилгантаълим учоқлари (отинойи мактабларидан ташқари) вақт даромадларидан келган маблағ ҳисобига таъминланарди. Қизларга бошланғич диний таълим беришрадиган отинбиби мактаблари эса асосан хусуий бўлиб, отинларнинг уйларида ташкил қилинарди. Бундай мактаблар муайян бир ўқув режаси ва дастурига эга эмас эдилар. Ўқувчилар ҳам синфларга бўлиб эмас, балки болалар ўқитиладиган китобларни ўзлаштириш даражасига қарб гурҳларга бўлиб ўқитиларди. Домла ёки Отинойи дарсни беришрилган вазифаифани ўқитиб кўриш ва янги топшириқ беришришдан бошлар эди. Хеч бир домла отинойида ўзига хос ишлар, умумий ўқув дарслиги ё бўлмаса ўқув услуби бўлмаса эди. Отинойи мактабида ўқитишнинг сифати отинойининг билим даражасига ниҳоятда боғлиқ эканлигини алоҳида таъкидламоқчимиз. Чунки, қизлар учун мутлақо нотаниш бўлган араб графикасида ўқитиш ва ёзишга ўргатиш ниҳоятда қийин шароитда кечади, мактабларни битирувчилар орасида кўплаб оқила ва билимдон қизлар етишиб чиққанлиги ҳақида тарихда мисоллар кўп.

АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ :  И.А.Каримов. Истиқлол ва маънавият, Т., «Ўзберишкистон», 1994й.  Худойназаров Х Абдулғозий Боходирхон тарихчи ва адиб. –Т., «Ўзберишкистон»1994 й.  К Хошимов, С Нишонова, М Иномова, Р Хасанов. «Педагогика тарихи» Т. «Ўқитувчи» 1996 й.  И Искандаров «Ўзберишк педагогикасианталогияси» Т. «Ўқитувчи»,1995 й 1-жилд.

O'xshashlar

Педагогик технологияларда касбий таълим - тарбия методлари

Таълим тарбия жараёнида асосий педагогик тушунчалар

Болалар тарбия жамоаси ва ягона педагогик жараённинг асосий шакли

Таълим-тарбия жараёнини ташкил этиш ва бошқаришнинг назарий педагогик асослари

Маърифий фикрлар тараққиёти ва уларнинг тарихийлиги