Og`zaki hisoblash malakasini shakllantiruvchi didaktik materiallar - Pedagogika - Slaydlar

Og`zaki hisoblash malakasini shakllantiruvchi didaktik materiallar

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

875 KB

Ko'chirib olish

FARG`ONA DAVLAT UNIVERSITETI FARG`ONA DAVLAT UNIVERSITETI PEDAGOGIKA FAKULTETIPEDAGOGIKA FAKULTETI BOSHLANG`ICH TA`LIM VA SPORT TARBIYAVIY ISHI BOSHLANG`ICH TA`LIM VA SPORT TARBIYAVIY ISHI YO`NALISHIYO`NALISHI 4 – BOSQICH 415 – GURUH TALABASI 4 – BOSQICH 415 – GURUH TALABASI YULDASHEVA GULHAYONINGYULDASHEVA GULHAYONING BITIRUV MALAKAVIY ISHI. BITIRUV MALAKAVIY ISHI. MAVZU: Og`zaki hisoblash malakasini MAVZU: Og`zaki hisoblash malakasini shakllantiruvchi didaktik materiallarshakllantiruvchi didaktik materiallar .. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

M U N D A R I J A Kirish …………………………………………………………………………….2 I bob. Og`zaki hisoblash malakasini shakllantiruvchi usullar ………………. 1.1-&. O`n ichida og`zaki hisoblash malakasini shakllantirish………………….. 1.2-&. Yuz ichida og`zaki hisoblash malakasini shakllantirish…………………. 1.3-&. Ming va ko`p xonali sonlar ichida og`zaki hisoblash malakasini shakllantirish………… II bob. Og`zaki hisoblash malakasini shakllantiruvchi didaktik materiallar… 2.1-&. Og`zaki hisoblash malakasini shakllantirishda ko`rgazmali vositalardan foydalanish………………………………………………………………………. 2.2-&. Og`zaki hisoblash malakasini shakllantiruvchi mashqlar……………….. 2.3-&. Og`zaki hisoblash malakasini shakllantiruvhchi jadvallar………………. 2.4-&. Og`zaki hisoblash malakasini shakllantirishda didaktik o`yinlardan foydalanish……………………………………………………………………… 2.5-& Tajriba sinov ishlari……………………………………………………… Xulosa va tavsiyalar ……………………………………………………………. Foydalanilgan adabiyotlar …………………………………………………… … www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

“ Yuksak manaviyat yengilmas kuch” asarida ta`kidlaganidek, “ta`lim tarbiya ong maxsuli, lekin ayni vaqtda ong darajasi va uning rivojini ham belgilaydigan ya`ni xalq ma`naviyatini shakllantirib boradigan eng muhim omildir. ” ISLOM KARIMOV. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Jamiyatning rivojlanishi esa shu jamiyatda yashayotgan insonlarning ongi tafakkuri va bilim darajasi hamda shu bilimlarini o`z hayotida amaliy faoliyatida qo`llay olishiga bog`liqdir. Bizning mamlakatimiz mustaqillikga erishgach barcha sohalarda, shuningdek ta`lim-tarbiya sohasida ham rivojlangan davlatlar qatoridan o`rin olish uchun barcha imkoniyatlarni safarbar e`tilmoqda. Ta`lim sohasi ustivor deb e`lon qilinib, asosiy e`tiborni o`sib kelayotga yosh avlodni komil inson qilib tarbiyalash masalasiga qaratiladi. Davlat ahamiyatida bo`lgan bu muammoni hal qilish uchun 1997-yil 27- avgustdagi “Ta`lim to`g`risidagi Qonun” va 1997-yil 6-oktabrdagi “O`zbekiston Respublikasida Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi” hamda 2004-2009-yillarda “Ta`limni rivojlantirishning umummilliy dasturi” kabi hujjatlarningqabul qilinishi munosabati bilan ta`lim- tarbiya mazmunining yangilanishiga ta`limda innovatsiya va axborot telekomunikattsiya texnalogiyalaridan keng foydalanishga erishildi. Bu sohada juda katta boy tajriba to`plandi. Jumladan boshlang`ich ta`limga qaratilgan e`tiborning kengligi, ya`ni davlat ta`lim standartlarining joriy etilishi, takomillashtirilgan o`quv dasturi va darsliklarning yaratilishi, boshlang`ich ta`lim o`qituvchilari va pedagoglarini qo`shimcha moddiy rag`batlantirishi hamda ularga yaratilayotgan beqiyos shart- sharoitlarning cheksiz ekani buning yaqqol dalilidir. Masalan “Ta`lim to`g`risida” gi Qonunning 12-moddasi I-IV sinflarni o`qitishga bag`ishlanganligi, O`zbekiston Respublikasi Kadrlar tayyorlash milliy dasturining 3, 1- bandi uzluksiz ta`limni rivojlantirishda I-IV sinflarda o`qitishni tashkil qilishning rejalari ko`rsatilgan. Ayniqsa Prezidentimiz I.A.Karimov ma`ruzalarida boshlang`ich sinf ta`lim – tarbiyaning asosi bo`lishligi undagi o`qituvchilarning sifatini yaxshilash borasidagi ko`rsatmalari yaqqol misol bo`ladi. KIRISH www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Shuningdek boshlang`ich sinflarda matematika o`qitish metodikasidan sinflarda og`zaki hisoblash malakasini shakllantirish texnalogiyasi, bunda turli didaktik materiallardan foydalanish, jumladan turli ko`rgazmali qurollar, jadvallar, og`zaki mashqlar, testlardan mohirona foydalanish hamda turli didaktik o`yinlardan va boshqa usullardan foydalanish masalalari yetarli darajada o`rganilmagan. Boshlang`ich ta`lim nazaryasida kichik yoshdagi o`quvchilarning mustaqil bilish faoliyatining mohiyati va uni tashkil etish uslubiyoti mustaqil ishlash texnalogiyasining ilmiy asoslanganligi bilan birga uni ma`lum darajada takomillashtirib borish hozirgi kunning dolzarb masalalaridan biridir. Shu bois mazkur malakaviy ish mavzusi dolzarb hisoblanadi. Mavzuni o’rganilganlik darajasi: Boshlang`ich sinfda og`zaki hisoblash malakasini shakllantirishning umumiy uslublari Bikbayeva N.U, Sidenikova D. I, Adambekova, Tadjiyeva Z, Jumayev D. I darsliklari va o`quv qo`llanmalarida o`z aksini topgan. Bu uslublardan amalda qo`llash masalalariga Zaynitdinova M, Ahmedov M, Mirzaahmedov M, Yo`ldasheva H, Ochilov N, Sunnatov V, Matkarimova M, O`rinova G, Bikbayeva N, Girifanova K, Turg`unov S, Jo`raqulova, Qudratov M, G`ayratova N, Tog`ayeva M, Qosimov G, Boboyev O, Xidirova D, Asimov A, Jo`rayev Sh lar o`z maqolalarida e`tibor qaratganlar . www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Tadqiqot predmeti: Boshlang’ich sinflarda og’zaki hisoblash malakasini shakllantirish jarayoni. Tadqiqot maqsadi: Boshlang`ich sinflarda matematika o`qitish metodikasidan sinflarda og`zaki hisoblash malakalarini shakllantirishda turli didaktik materialalaridan o`z o`rnida foydalanib bolalarning matematik hisoblash qobilyatlarini o`stirishni nazariy va uslubiy asoslarini ishlab chiqishdan iborat. Qo`yilgan maqsad va farazlarga asoslanib tadqiqot vazifalari: Boshlang`ich sinflarda matematika o`qitish metodikasidan sinflarda og`zaki hisoblash malakalarini shakllantirishda turli didaktik materiallardan foydalanishning mohiyati hamda bosqichlarni tashxis qilish Matematika kursi materiallarida boshlang`ich sinflarda matematika o`qitish metodikasidan sinflarda og`zaki hisoblash malakasini shakllantirish mazmuni va o`qitish jarayonining texnalogik shart-sharoitlarini aniqlash O`g`zaki hisoblash malakasini shakllantiruvchi usullar va didaktik materiallarning yangi texnalogiyalarini ishlab chiqish va matematika darslari jarayonlaridagi samaradorligini aniqlash. Tadqiqotning amaliy ahamiyati : Mavzu yuzasidan chiqarilgan xulosa va tavsiyalardan boshlang`ich sinf o`qituvchilari o`z faoliyatlarida foydalanishlari mumkin. Tadqiqot obyekti : Farg`ona shahridagi 16-o`rta umumta`lim maktabi o`qituvchilar va o`quvchilar faoliyati. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Bitiruv malakaviy ishi ikki bobdan iborat bo`lib, ishning asosiy qismi hisoblanadi. Bitiruv malakaviy ishining birinchi bobi “Og`zaki hisoblash malakasini shakllantiruvchi usullar” deb nomlanib, ko`proq nazariy jihatdan yondashilagan. Birinchi bob 3 ta bo`limni o`z ichiga oladi, ya`ni bular: 1-bo`lim. O`n ichida og`zaki hisoblash malaksini shakllantirish. 2-bo`lim. Yuz ichida og`zaki hisoblash malakasini shakllantirish 3-bo`lim. Ming va ko`p xonali sonlar ichida og`zaki hisoblash malakalarini shakllantirish. Bitiruv malakaviy ishining ikkinchi bobi “Og`zaki hisoblash malakasini shakllantiruvchi didaktik materiallar” deb nomlanib, asosan amaliy jihatidan yondashilgan. Bu bobda didaktik material tushunchasining mohiyati hamda uni qo`llash texnalogiyasi, turlari haqida so`z boradi. Ikkinchi bob 4 ta bo`limni o`z ichiga oladi, ya`ni: 1-bo’lim. Og’zaki hisoblash malakasini shakllantirishda ko’rgazmali vositalardan foydalanish. 2-bo`lim. Og`zaki hisoblash malakasini shakllantiruvchi mashqlar. 3-bo`lim. Og`zaki hisoblash malakasini shakllantiruvchi jadvallar. 4-bo`lim. Og`zaki hisoblash malakasini shakllantirishda didaktik o`yinlardan foydalanish. 5- bo`lim. Tajriba sinov ishlari. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

I BOB. Og`zaki hisoblash malakasini shakllantiruvchi usullar. Boshlang`ich sinflarda matematika fani eng asosiy o`quv fani hisoblanadi. Mazkur fanni puxta o`zlashtirish o`quvchilardan mustahkam nazariy fundamental bilim, davlat ta`lim standarti talablarini ularni amaliyotga joriy etish yo`llarini mukammal o`zlashtirishni talab etadi. “ Matematikadan davlat ta`lim standarti talablariga ko`ra o`quvchi og`zaki hisoblash malakasini mustahkam to`laqonli o`zlashtirmog`i lozim”1 Og`zaki hisoblash malakasini shakllantirishda turli usullar hamda vositalardan keng foydalaniladi. “ Hisoblash malakasi – bu hisoblash usullarini yu`qori darajada o`zlashtirishdir.” Biz Quyidagi bobda o’zaki hisoblash usullarining turli sonlar konsentrida qo`llanishini ko`rib chiqamiz. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

I. 1-&. O`n ichida og`zaki hisoblash malakasini shakllantirish . O`n ichida og`zaki hisoblash va malakalarini avtomatizm shakliga keltirish o`n ichida qo`shish va ayirishning barcha hollarini bolalar tomonidan puxta o`zlashtirishdan iborat bo`lishi kerak. O`n ichida qo`shish va ayirish Quyidagi bosqichda o`rgatiladi. I. Bittalab va guruhlab qo`shish va ayirish; qo`shish va ayirish. II. Yig`indining o`rin almashtirish xossasi, qo`shiluvchilarning o`rnini almashtirish usuli; qo`shish. III. Qo`shish va ayirishning bog`lanishi noma`lum qo`shiluvchilarni topish, ayirish. 10 ichida og`zaki hisoblash malakasini shakllantirishda I bosqich katta ahamiyatga ega bo`lib unda barcha ish va amallar bajarish jarayoni og`zaki tarzda bajarib boriladi. Bu bosqichda narsalar guruhlari ustida amallar (ularning birlashmasi, guruhdan berilgan sondagi narsalarni olib qo`yish) bajarishdan sonlar ustida amal bajarishga imkon beradi. Tayyorgarlik davrida va nomerlashni o`rganishda bolalar ayoniylikka tayanib, narsalar bilan turli tuman amallar bajarganlar (uchta o`rdakcha qo`shdilar, 2 ta koptokni oldilar), hosil bo`lgan narsalarni qayta sanaganlar va natijani ovoz chiqarib aytganlar. Bu darslarning asosiy vazifasi bolalarga quyidagilarni uqtirishdan iboratdir: og`zaki ravishda bittalab qo`shish va ayirishni o`rganish oson bo`lishi uchun 1 dan 10 gacha sonlar qatori yozilgan deb faraz qilib, qo`shadigan bo`lsak o`ng tomon, ayirsak chap tomonga bir qadam siljish kerak. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

2-&. Yuz ichida og`zaki hisoblash malakasini shakllantirish. Ikki xonali sonlarni nomerlashni takrorlashda sonlarni yozish uchun hammasi bo`lib o`nta belgi – raqamlar mavjud, ular yordamida ixtiyoriy ikki xonali son, umuman istalgan sonni yozish mumkin ekani o`quvchilarga yana bir marta eslatiladi. Raqamlarning o`rin qiymatni yaxshi o`zlashtirish uchun har bir raqamlar bilan yozilgan sonlarni taqqoslash foydalidir. Masalan, 91va 19; 36 va 63 sonlarini va hakazo sonlarni taqqoslash kerak. Yozib qo`yilgan sonlarni o`qish, sonlarni aytib turib yozdirish, sonni xona qo`shiluvchilari yig`indisini ko`rinishida yozish berilgan sondan oldin kelgan (keyin kelgan) sonni yozish kabi mashqlardan foydalanish mumkin. 20+1, 12- 1, 70-1 ko`rinishidagi misollarni yechish sonlarning natural qatori xossasiga asoslanadi. 30+1, 9+40, 73-3, 68-60 ko`rinishidagi qo`shish va ayirish usullarini takrorlashda, o`quvchilarning e`tiborini sonning o`nli tarkibiga qaratiladi. Masalan, 30 va 2 sonlarini qo`shib, 3 ta o`nlik va 2ta birlikdan iborat son hosil qilamiz. Bunda qirqma raqamlardan foydalanish maqsadga muvofiq. Qo`shish va ayirishning umumiy usullarini takrorlashda bu hisoblash usullari asoslangan to`rt qoidaning o`zlashtirishga alohida e`tibor berish kerak. Masalan, sonni yig`indiga qo`shish qoidasini takrorlashda ko`rgazmali vositalar yordamida har uchala usulni ((2+4)+3) qarab chiqish kerak va ixtiyoriy sonlarni qo`shishni uchala usuli bilan bajarish mumkin bo`lgan bir vaqtda sonni yig`indidan har doim ham uch usul bilan ayirish mumkin bo`lmasligiga e`tiborni qaratish lozim. Masalan: 1) (6+2)-10 2) (7+2)-5; misollarini keltirish mumkin. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Asosiy usul og`zaki hisoblashlarda keng qo`llash mumkin bo`lgan jadvallar bilan ishlashdir. Bolalar jadvallar bilan ishlar ekanlar qo`shish (ayirish) amalining u yoki bu komponentlarni topish qoidasini takrorlaydilar, komponentlar nomlarini o`zlashtiradilar. 100 ichida ko`paytirish va bo`lishni o`rganishni boshlashdan oldin bolalarning birinchi sinfda 100 ichida qo`shish va ayirishni o`rgatayotganda olgan bilimlari va ko`nikmalarini mustahkamlashga oid ish bajariladi. Ilgari o`rganilgan materialni takrorlash bilan bir vaqtda, bir qator yangi materiallar ham kiritiladi: qo`shish va ayirishni takrorlash, yig`indini yig`indiga qo`shish, yig`indidan yig`indini ayirish qoidalari hamda bu qoidalardan kelib chiquvchi xossa bo`yicha qo`shish hamda ayirish qoidalari mustahkamlanadi. Shu vaqtning o`zida ko`paytirish va bo`lishga tayyorgarlik ko`riladi, yangi arifmetik amallarning aniq ma`nosi ochib beriladi. Ko`paytirish jadvallarini tuzishga qadar, ko`paytirish bilan bo`lish orasidagi bog`lanish ochib beriladi, karrali bo`lish va teng bo`laklarga bo`lish o`rganiladi, ko`paytirish va bo`lish amallari komponentlarining hamda natijalarning nomlari kiritiladi. Bunday tayyorgarlik ishini ko`rish avval bitta ko`paytirish jadvalini tuzish va eslab qolish, so`ngra undan ko`paytuvchilarni almashtirish natijasida hosil bo`lgan misollarni yechishda hamda bo`lishga doir misollarni yechishda foydalanish imkonini beradi. Jadvallarni o`rganishda o`quvchilarning ko`paytirish jadvallarini to`liq o`zlashtirishlari va bo`lishga tegishli misollarni yechishda zarur tez hisoblash malakalarini egallashlari uchun barcha choralarini ko`rish kerak. Jadvalda ko`paytirish va bo’lishni o`rganishda bu amallarning maxsus xollari ko`rib chiqiladi: birga ko`paytirish va bo`lish, nolni ko`paytirish va nolga ko`paytirish, nolni bo`lish.Jadvalsiz ko`paytirish (bo`lish) va sonni yig`indiga ko`paytirishni o`rganish asosida qaraladi. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

3-&. Ming va ko`p xonali sonlar ichida og`zaki hisoblash malakasini shakllantirish . Ming ichida og`zaki qo`shish va ayirish usullari ilgari 100 ichida birinchi bosqich amallarini o`rganishda qilinganidek amalga oshiriladi, yig`indiga sonni qo`shish, (yig`indidan sonni ayirish) va songa yig`indini qo`shish, (sondan yig`indini ayirish) qoidasiga asoslanib tuziladi. 100 ichida qoshish va ayirish Quyidagi tartibda qaraladi: 1) qo`shish yig`indiga sonni qo`shish qoidasi, ayirish yig`indidan sonni ayirish qoidasiga asosan bajariladigan hollar: 480+10, 480+200, 270-40, 860-500, 300-50; 2) qo`shish songa yig`indini qo`shish,ayirish sondan yig`indini ayirish qoidasiga asosan bajariladigan hollar: 500+140, 360+220, 80+40, 280+40, 280+140, 500-230, 670-350, 520- 50, 520-250; 1000 ichida og`zaki ko`paytirish va bo`lish ushbu hollar bilan chegaralanadi: 1) yaxlit yuzliklarni bir xonali songa ko`paytirish va bo`lish (300*2, 800/4 va hokozo); 2) yaxlit o`nliklarni bir xonali songa ko`paytirish va bo`lish (30*8, 640*8 va shunga o`xshash) 3) yuzlardan va o`nlardan tuzilgan sonni bir xonali songa ko`paytirish hamda bo`lish (130*3, 850/5 va shunga o`xshash); www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

II BOB. Og`zaki hisoblash malakasini shakllantiruvchi didaktik materiallar. Maktab tajribasidan ma`lumki har qanday dars samaradorligini albatta didaktik materiallar belgilab beradi. Didaktik materiallar nafaqat o`qituvchiga muvaffaqiyat keltiradi. Ayni paytda o`quvchilarning erkin fikrlashiga, darsni chuqur va puxta tushunishlariga va og`zaki hisoblash malakalarining shakllanib borishiga zamin hozirlaydi. Turli jadvallar, mashqlar va ko`rgazmali qurollar, testlar, turli shakllar, sanoq materiallari, umuman, barcha matematik unsurlar didaktik materiallarni tashkil etadi. Biz 2-bobimizda didaktik material turlarining xususiyatlari va qo`llash texnalogiyalari haqida ma`lumot berib o`tamiz. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

1-&. Og`zaki hisoblash malakasini shakllanatirishda ko`rgazmali vositalardan foydalanish. Bilimlarni puxta o`zlashtirilishi ta`lim jarayonining faollashishi, fazoviy hamda miqdoriy tasavvurlarning puxta shakllantirishda ko`rgazmali qurollarni faol qo`llash tamoyili yordam beradi. Matematikaning turli bosqichlarida hamda turli bo`limlarda ko`rgazmali qurollarning qo`llanilishi turlichadir. Masalan son tushunchasini shakllantirishda, arifmetik amallarning ma`nosini ochib berishda, 100 ichida qo`shish va ayirish usullari bilan tanishtirishda narsalar to`plamiga doimo murojaat etish to`g`ri keladi. Biroq sekin asta ularning roli kamayib boradi va didaktik materiallari sifatida (ishoralar, raqamlar va hakazolar) bo`la boshlaydi. Matematikada me’yorga rioya qilish boshqa har bir fanga qaraganda katta ahamiyatga ega. Narsali rasmlardan va sanoq materiallaridan keragidan ortiq foydalanish o`quvchilarda abstrakt tafakkuri rivojining sekinlashishiga olib keladi. Shu sababli o`qituvchi aniq qo`llanmalaradan aniqligi kamroq qo`llanmalarga o`tishini ustalik bilan ta`minlashi lozim. Ko`rgazmali qurollar ma`lum talablarga muvofiq bo`lishi, chunonchi ular o`quv dasturiga va o`quvchilarning yosh xususiyatlariga muvofiq bo`lishi lozim. Ko`rgazmali qurollarning turlarini keltirib o`tamiz: suratlar, tarqatma materiallar, sanoq jadvallari, abak (sanoq asbobi), o`yinchoqlar, cho`tlar; har bir bolaga beriladigan sanoq materiali; geometrik shakllar; sanoq cho`plari; qo`lda yasalgan buyumlar (qog`oz qayiqcha va sharcha), geometrik shakllar chizilgan jadvallar, kartondan yasalgan shakllar, jadval va chizmalar solingan konvertlar, sanoq materiallari solingan yashiklar, geometrik shakllar qo`yilgan burchak va hokazo. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

2 .2 -&. Og`zaki hisoblash malakasini shakllantiruvchi mashqlar. O`quvchilarning og`zaki hisoblash malakalari turli-tuman mashqlarni bajarishlari jarayonida shakllanadi. Bu mashqlarning asosiy turlari quyidagilar. 1. Matematik ifodalarning qiymatini topish. 4. Masalalar yechish. 3. Tenglamalarni yechish. 2. Matematik ifodalarni taqqoslash. Og`zaki hisoblashga doir mashg`ulotlar samaradorligi mashqlar hajmi va mazmunigagina emas, o`quvchilarning bilimini sinash, og`zaki va yozma mashqlarning almashtirilib turilishiga ham bog`liqdir. O`quvchilar topshiriqni eshitib qabul qiladi. Bunda asosiy kuch xotiriga qaratiladi, bunday mashqlar juda foydali bo`lib, eshitish xotirasini rivojlantiradi. Mashqlar. 1. 4 ta ko`k kvadrat qo`ying va 1 ta sariq kvadrat qo`shing. Kvadratlar nechta bo`ldi? Hammasi bo`lib nechta sariq kvadrat qo`shdik? Ularni qanday qo`shdik? 2. Oltiga ikkini qo`shosh kerak, 1 ni qo`shdik. Endi nima qilishimiz kerak. 3. Doskada Quyidagicha misollar yozilgan: 5+1+1= 9-1-1= 8+1+1= 8-1-1= Bu misolda necha hosil bo`ladi? Yechimini ovoz chiqarib tushuntiring? Hammasi bo`lib necha qo`shdik yoki ayirdik? 4. Boshlangan hisoblashni davom ettiring va javobni ayting.: 6+2=6+1+…….. 10-2=10-1-…….. 9-2=9-1-………. 3+2=3+1+……….www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

2. 3-&. Og`zaki hisoblash malakasini shakllantiruvchi jadvallar. Quyida boshlang`ich sinflarda og`zaki sanash hamda og’zaki hisoblash uchun foydalaniladigan jadvallar keltirilgan 20 ichida qo`shish va ayirish (o`nlikdan o`tib). Amallarni bajarishda quyidagicha mulohaza yuritamiz: 6+5. bunda nol bilan tugaydigan songa (10 ga) keltirib qo`shish qulay. Shuning uchun 5 sonini 6 ni 10 gacha to`ldiradigan qulay qo`shiluvchilar (4+1) ga ajratamiz, keyin qo`shishni bajaramiz, ya`ni 6+5=6+ (4+1) = (6+4) +1=10+1=11 13-5=13-(3+2)=(13-3)-2)=10-2=8. (1-jadval); www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

1 2 3 4 5 6 2+9 11-3 8+3 9+5 9+4 8+4 12-3 9+7 11-4 13-7 7+4 11-7 8+5 3+9 6+5 5+8 12-7 9+3 15-6 13-5 14-8 12-6 8+8 5+6 6+8 9+8 11-8 7+6 11-6 13-9 15-9 5+9 3+8 15-7 5+7 12-8 7+9 11-9 12-5 8+7 17-9 4+9 13-4 16-9 6+9 4+7 13-8 14+9 9+9 12-4 13-6 14-7 15-8 14-5 6+6 6+7 7+7 12-9 4+8 7+5 17-7 7+8 17-8 16-8 18-9 8+9 11-9 8+6 9+6 11-2 14-6 9+2 1- jadval www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

100 ichida qo`shish va ayirish bir xonali sonlarni qo`shish va ayirish (o`nlikdan o`tib) I usul Amallarni bajarishda quyidagicha mulohaza yuritamiz: 67+5. Bunda hamma nol bilan tugaydigan songa (70 ga) keltirib qo`shish qulay. Shuning uchun 5 sonini 67 ni 70 gacha to`ldiradigan qulay qo`shiluvchilar (3+2) ga ajratamiz, 67+5=67+(3+2)=(67+3)+2=70+2=72. II usul. Quyidagicha mulohaza yuritamiz 67+5. Bunda 67 sonini 60 va 7 sonlari ko`rinishidagi xona qo`shiluvchilariga ajratamiz. Birliklarni qo`shamiz: 7+5=12, keyin qolganini qo`shamiz: 67+5= (60+7) +5=60+ (7+5) =60+12=12=72 I usul. 73-5. bunda ham nol bilan tugaydigan sondan (70 dan) ayirish qulay bo`lgani uchun 5 sonini 73 ni 70 gacha kamaytiradigan qo`shiluvchilar (3+2) ga ajratamiz. So`ngra qolganini ayiramiz: (73-5)=73-(3-2)=(73-3)-2=70-2=68. II usul. Quyidagicha mulohaza yuritamiz. 73-5. Bunda 73 sonini 60 va 13 ko`rinishidagi xona qo`shiluvchilariga ajratamiz. 13 dan 5 ni ayirish qulay: 13-5=8 Keyin qolganlarini qo`shamiz: 73-5= (60+13)-5=60+ (13-5) =60+8=68. (2-jadval) www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

1 2 3 4 5 6 61-8 77+6 86+8 59+8 41-6 23-9 53+8 55-7 75-9 65+9 55+7 72-8 42-5 28+7 67+9 74-9 27-9 64+9 76+9 14+7 43-4 96-9 63-8 24-5 87-9 36-7 36-7 57+9 28-9 39+2 69+6 71-2 51-9 68+6 84-6 21-7 53-6 94-7 49+9 32-4 28-8 57+15 47+7 52-9 66+6 46+7 14+8 18+9 18+3 69+5 52+9 91-3 89+4 88+4 21-4 33-7 82-3 69+7 17+4 21-7 86+5 45+8 28+5 73+9 42-7 69+3 54-8 72-6 85-6 83-5 18+8 75+6 2-jadval www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Jadvalda ko`patirish va bo`lish. Bo`lishda shunday mulohaza yuritamiz: 18:6. Bunda 18 soni 6 ni 3 ga ko`paytirishdan hosil qilinadi, agar 18:6 bo`lsa, 3 hosil bo`ladi . 1 2 3 4 5 6 2*9 45:9 3*9 72:9 4*9 49:7 8:2 8*2 6:2 6*2 8:2 7*2 6*9 35:5 9*1 8:1 4*1 24:8 54:9 8*1 9:1 3*8 4:1 6*3 4*5 72:8 1*8 24:3 4*3 63:9 12:6 2*5 18:6 6*6 25:5 7*6 9*2 21:3 2*3 2:2 1*4 42:7 18:2 1*2 6:3 6*7 4:4 2*1 4*4 3*3 7*1 64:8 4*8 81:9 16:4 8*8 7:1 9*9 32:8 7*8 2*2 10:2 3*2 6:2 4*2 12:2 9:3 6*1 15:5 6*5 21:7 5*1 2*4 20:4 3*4 54:6 1*6 24:4 20:5 8*3 8:8 7*9 12:3 9*4 3*3 1:1 3*5 6:1 3*7 30:5 7-jadval www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Nol bilan tugaydigan sonlarni ko`paytirish va bo`lish. Nol bilan tugaydigan sonlarni ko`paytirishda nollarga e`tibor bermay, sonlarni bir-biriga ko`patiramiz, so`ngra ikkala sonlardagi nollarni sanab chiqib natijaning oxiriga shuncha nol yozib qo`yamiz: 300*400=12 0000 500*100=50000 Nol bilan tugaydigan sonlarni bo`lishda ham nollarga e`tibor bermay sonlarni bir-biriga bo`lamiz. So`ngra bo`linuvchidagi nollar sonidan bo`luvchidagi nollar sonini ayirib, qolgan nollarni natijaning oxiriga yozib qo`yamiz: 120000:600=200 1 2 3 4 5 200*90 450*90 300*90 7200:90 400*90 800:20 80*20 600:20 600*20 800:20 600*90 350:5 900*1 800:10 400*10 5400:90 800*10 900*1 800:10 800:10 120:6 200:5 100*80 2400:30 400*30 90*20 210:3 18:60 600:60 2500:25 1800:2 100*20 200*30 200:20 100*40 400*4 300:30 6000:30 600*70 400:400 160:40 800:80 700*10 6400:8 400*80 200*20 1000:20 7000:10 900*90 3200:80 900:30 600:10 300:20 1600:20 400*20 200*40 2000:4 1500:50 600*5 2100:70 www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

2.4-&. Og`zaki hisoblash malakasini shakllantirishda didaktik o`yinlardan foydalanish. O`quvchilarning og`zaki hisoblash malakalarini shakllantirishda didaktik o`yinlar juda katta ahamiyatga ega. Chunki didaktik o`yinlarning katta qismi o`g`zaki tarzda o`tkaziladi. O`yinda qo`yilgan misol yoki masalani o`quvchi tez va og`zaki hisoblab chiqish uchun harakat qiladi. Didaktik o`yinlar o`qitish vazifasiga xizmat qiladi va qiziqarli, maroqli, tushunarli tarzda olib boriladi. Bolalar g`olib chiqish maqsadida jon-u dili bilan mashq qiladilar. Didaktik o`yinlar har bir darsning mazmuninii, har bir mashqning maqsad hamda vazifasini yaxshi tushunib olishiga yordam beradi. Didaktik o`yinlar ta`limning ko`rgazmaliligini, o`qituvchining nutqini va bolalar harakatini o`z ichiga oladi, buning natijasida idrokda (ko`rish, eshitish sezgisi) birlik tug`iladi. Bu esa o`qituvchining aytganlarini bolalarning zehnan o`ylab olishiga va o`sha aytilganlarni ifodalab berishiga, ya`ni didaktilk o`yinlar qoidalarini o`quvchilarning o`zlari bajarishlariga imkon beradi. Didaktik o`yinlarning bu tarzda tuzilish xususiyatlari o`quvchilar faoliyatini tahlil qilish imkoniyatini beradi. Shuning uchun ham barcha bolalar o`yin vaqtida qiziqish bilan harakat qiladilar. Didaktik o ` yinlar o ` tilgan dars mavzusi va qo ` llanilish o ` rniga qarab bir necha turlarga bo ` lib klassifikatsiya qilinadi , ya ` ni quyidagicha : - sanoqga doir didaktik o`yinlar; - sonlarni bir qancha birlikka orttirish va kamaytirish tushunchasini mustahkamlashda o`tkaziladigan didaktik o`yinlar; - bir necha birlikka ko`paytirish va kamaytirish masalalarini yechishga mo`ljallangan didaktik o`yinlar; www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

O`yin nomi: “Doiraviy misollar”. Didaktik topshiriq: og`zaki tarzda tez hisoblash. (4-5 ta misol). O`yin topshirig`i: miosol yechish, so`ngra shu misolni yechishda hosil bo`lgan sondan boshlanadigan ikkinchi misolni topish va shu tariqa 5 ta misol yechish. Oxirgi misolning natijasi o`yin boshlangandagi songa to`g`ri kelgan o`quvchi g`olib chiqqan hisoblanadi. Foydalaniladigan didaktik materiallar: ichiga misolli qog`ozchalar solib qo`yilagan konvertlar. Mana shunday qog`ozchalardan bir nechtasi: 16-3=, 19+1=, 17+3=, 18+2=, 14+3, 20-4=, 13+6=, 20-3=, 19-1=, 17-3= - Men sizlarga ichiga misollar solingan konvertlar tarqataman. Endi o`yinni qanday o`tkazish kerakligini kuzatib turinglar. Vali, sen konvertni olgin-da, birinchi misolni o`qi. Men misolni yozib beraman. “ 17+3= ” – deb o`qiydi Vali. O`qituvchi 17 sonini doira ichiga olib qo`yadi. - Bu misolda 17 sonini esda tutinglar deydi o`qituvchi. Endi, Vali, misolni yech, lekin javobini aytma, shu misol bilan boshlanadigan misol top. “20-4=”, shu kabi 5 ta misol topib bajariladi. Natija 20-3=17 bo`ladi. Sonni o`qituvchi doiraga olib qo`yadi va esda saqlash kerak bo`lgan son (17) ni bolalarga eslatadi. O`quvchilar konvertlardagi misollarni yechadilar. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

2.5- & Tajriba sinov ishlari. Boshlang`ich sinflar matematika o`qitish metodikasida o`quvchilarning og`zaki hisoblash malakalarini shakllantiruvchi didaktik materiallarning nazariy va amaliy ahamiyati, faollik xususiyatlari tajriba- sinov ishlarida aniqlandi. Tajriba sinov ishlari Farg`ona shahar 16-o`rta umumiy ta`lim maktabi 3-“v” sinf o`quvchilari ishtirokida o`tkazildi. Tajriba maydonida og`zaki hisoblash malakalarini shakllantiruvchi didaktik materiallar, jumladan, didaktik usullar, og`zaki mashqlar, og`zaki hisoblash uchun jadvallar, didaktik o`yin va testlarning ta`lim jarayonidagi amaliy va nazariy ahamiyatini sinab ko`rish ustida tadqiqot olib borildi. Tajriba o`quv yilining ikkinchi chorak 3-haftasidan boshlab o`tkazildi. Tajribada 25 ta o`quvchi qatnashdi. Tajriba bosqichlari: I. O`quvchilardan nazorat ishi (test) olindi: II. Og`zaki hisoblash malakasini shakllantiruvchi didaktik materiallari ishtirokida mashg`ulotlar olib borildi. III. Natijani aniqlash nazorati o`tkaziladi va xulosa chiqarildi. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Demak tajribadan oldin o`quvchilar jami 184 ball olishdi va ularning o`zlashtirish darajalari 73,6 % ni, tajribadan so`ng esa jami 224 ball bilan 90 tashkil qildi. Ya`ni og`zaki hisoblash malakasini shakllantiruvchi didaktik materiallar qo`llash natijasida o`quvchilarning o`zlashtirish darajalari 16,4 % ga oshdi. Tajriba – sinov ishlari boshlang`ich matematika darslarida, didaktik materiallarning cheksiz ahamiyatga ega ekanini isbotlab beradi. Xulosa qilib aytadigan bo`lsak, boshlang’ich sinflar ta’lim-tarbiya jarayoni eng avvalo ko’rgazmalilikni hamda qiziqarlilikni talab qiladi. Mahoratli pedagog eng avvalo o’z darsida chuqur mantiqli ko’rgazma va didaktik materiallarni qo’llaydi va darsni didaktik qiziqarli vaziyatlar asosida tashkil etiladi. Boshlang’ich sinf matematikasida o’quvchilarning og’zaki hisoblash malakalarini shakllantiruvchi didaktik materiallar asosiy ahamiyatga ega. Didaktik materiallar asosida tashkillangan mavzu o’quvchi ongida uzoq vaqt saqlanib qoladi va matematik hisoblashlarga qiziqtirib boradi. Shunday ekan barcha pedagog o’qituvchilarimizga didaktik materiallarni qo’llash texnologiyalarni chuqur anglab olishni tavsiya etamiz. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

XULOSA VA TAVSIYALAR . Boshlang`ich sinflarda matematika o`qitish metodikasida sinflarda og`zaki hisoblash malakasini shakllantiruvchi didaktik materiallar bilan bog`liq nazariy va amaliy tadqiqot natijasida mazmuni va uni ishlab chiqishning asosiy yo`nalishlari aniqlandi. Bu muammoni maktab o`quvchilarining matematik tayyorgarliklariga nisbatan qo`llash shart – sharoitlari belgilandi. O`g`zaki hisoblash malakalarini shakllantiruvchi didaktik materiallarini matematika darslarda qo`llash mohiyati va texnalogiyalarini pedagogik va pisixalogik faollashtirish metodlari ishlab chiqildi. Bitiruv malakaviy ishi mavzusi bo`yicha olib borilgan tadqiqotlarimiz va o`tkazgan tajriba – sinov ishlari natijalari sifatida quydagi xulosa va tavsiyalarni berishni deb topdik: 1. O`n ichida og`zaki hisoblash malakasini shakllantirishda berilgan sonni 10 ga to`ldirish masalasiga katta e`tibor berish lozim. Masalan: 6 ga nechani qo`shsa 10 bo`ladi? 7 ga nechani qo`shsa 10 bo`ladi? Va hakazo. Bu jarayonda 10 ni tarkibga ajratishda o`rgatish ham muhim ahamiyatga ega. Bunda quyidagi kabi misollarni keltirib o`tishimiz mumkin: 10=4+ 10=3+ www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

2. 10 ichida qo`shish va ayirish usullarini quyidagi bosqichlarga ajratib o`rgatish maqsadga muvofiq: Bittalab va guruhlab qo`shish va ayirish. Yig`indining o`rin almashtirish xossasi. Qo`shish va ayirishning bog`lanishi. 3. Yuz ichida og`zaki hisoblash usullari asosan sonlardan birini xona qo`shiluvchilari yig`indisi bilan almashtirish, so`ngra birlarni birlarga, o`nlarni o`nlarga qo`shish va birlardan birlani, o`nlardan o`nlarni ayirishga e`tibor berish kerak. Masalan: 47+2=49 40+7+2 47-2=45 40+ (7-2) Bunda 47 sonini 40 va 7 ga ajratib olib birliklarni birliklarga qo`shamiz, so`ng birliklarni o`nliklarga qo`shamiz. 4. Ming ichida og`zaki hisoblash usullari sifatida quydagilarni qo`llash maqsadga muvofiq: - yig`indiga sonni qo`shish va yig`indidan sonni ayirish; - songa yig`idini qo`shish va sondan yig`indini ayirish; - yaxlit yuzliklarni bir xonali songa ko`paytirish va bo`lish; - yuzlardan va o`nlardan tuzilgan sonni bir xonali songa ko`paytirish. 5. O`quvchilarning og`zaki hisoblash malakalarini shakllantirishda og`zaki hisoblash usullari, didaktik materiallar, ya`ni og`zaki mashqlar, testlar, og`zaki hisoblash jadvallari, ko`rgazmalar va didaktik o`yinlarning beqiyos ahamiyatga ega ekanligini doimo nazarda tutish lozim. Yuqoridagi barcha didaktik materiallar har qanday pedagog o`qituvchini o`z maqsadiga erishishi uchun chinakam uslubiy vositadir deb ayta olamiz. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Foydalanilgan adabiyotlar . Karimov I. A. Barkamol avlod – O`zbekiston taraqqiyotining poydevori. – T.: “Sharq” nashriyot – matbaa konserni, 1997. Karimov I. A. O`zbekiston XXI asrga intilmoqda. - T.: “O`zbekiston”, 1998. Karimov I. A. O`zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. – T.: “O`zbekiston”, 2011. Bikbayeva N. U, Sidelnikova R. I, Adambekova G. A. Boshlang`ich sinflardan matematika o`qitish metodikasi. - T.: “O`qituvchi”, 1996. Jumayev M. E va boshqalar.Boshlang`ich sinflarda matematika o`qitish metodikasi. - T. “Fan va texnalogiyasi”, 2005. Jumayev M. E. Boshlang`ich sinflarda matematika o`qitish metodikasi. -T.: “Yangi asr avlodi”, 2006. Jumayev M. E Boshlang`ich sinflarda matematika o`qitish metodikasidan labaratoriya mashg`ulotlari. – T.: “Yangi asr avlodi”, 2006. Jumayev M. E. Boshlang`ich sinflarda matematika o`qitish metodikasidan praktikum. – T.: “O`qituvchi”, 2004. Stoylova L. P, Pishkalo A. M. Boshlang`ich matematika kursi asoslari. - T.: “O`qituvchi”, 1991. Hamedova N, Ibragimova J, Tasetov T. Matematika. – T.: “Turon - Iqbol”, 2007. Ahmedov M, Abdurahmonova N, Jumayev M. Matematika. O`qituvchi kitobi. – T.: “Uzinkomsentr”, 2003. Jumayev M. E va boshqalar. Birinchi sinf matematika daftari. – T.: “Sharq”, 2005. Ahmedov M, Mirzaahmedov M. To`rtinchi sinf matematika darsligi. – T.: “Ma`rifat - madatkor”, 2002. Ahmedov M, Abdurahmonova N, Jumayev M. Birinchi sinflar uchun matematika darsligi. – T.: “Turon - Iqbol”, 2011. Bikabayeva N. U, Yangabayeva E. Ikkinchi sinf matematika darsligi. – T.: “O`qituvchi”, 2010. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

E`TIBORINGIZ UCHUN RAHMAT ! www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

O'xshashlar

Darsda og`zaki mashqlarning tutgan o`rni

Talimning shakllantiruvchi shakllari va vositalari

Didaktik o`yinlar

Ta’lim natijalarini tekshirish va baholashga qo’yiladigan talablar

Didaktik o`yinli texnologiyalar